ناوهڕۆك
ناساندن
بەگشتی، ئەم زاراوەیە ھەر لە سەرەتاوە مژاوی بووە و تا ئێستا بە ناوچەیەکی جوغرافیایی کە ھەمووان لە سەری کۆک بن پێناسە نەکراوە.[1] زمانە سەرەکییەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوین بریتین لە: کوردی، عەرەبی، فارسی، تورکی، عیبری، ئاسووری، ئینگلیزی ، فەڕەنسی، ئازەربایجانی، یۆنانی . شارە گەورەکانیشی ئەمانەن: قاھیرە، ئەستەمبوڵ، تاران، ڕیاز و بەغدا.
زاراوەی ڕۆژھەڵاتی ناوین
ئەم زاراوەیە ئاماژەیە بۆ ئەو وڵات و شارستانیانەی کە لەو ناوچە جوگرافیەدا ھەن، ئەم ناوچەیە ناونراوە لە سەردەمی دۆزینەوە جوگرافیەکان لەلایەن شارەزایانی جوگرافیا لە سەردەمە دێرینەکاندا، کە ئەم ناوچەیە لانکەی شارستانیەتە مرۆڤاییتیەکان ولانکەی ھەموو ئاینە ئاسمانیەکانە.
ناوچەی ڕۆژھەڵاتی ناوین بارگرژترین ناوچەکانی جیھانە لە ڕووی ئاسایشەوە، کە زیاتر لە 10 جەنگی بە خۆوە بینیوە، لەوانە، شەڕی عەرەبئیسرائیل و شەڕی عێراق ئێران و داگیرکردنی کووەیت لەلایەن عێراق. وشەڕی عێراق لە ساڵی 2003 و ھاتنی ھێزەکانی ئەمەریکا و بەریتانیا بۆ عێراق، و کێشەی ئەتۆمی ئێران و شەڕی ئیسرائیل لەسەر فەڵەستین و شەڕی نێوان ئیسرائیل و لوبنان، ناتوانرێت پێشبینی تەواو بوونی شەڕ لەم ناوچەیەدا بکرێت بە ھۆی ئەو گرنگیە ئابوری و ستراتیژییەی ھەیەتی.
ڕۆژھەڵاتی ناوین لە مێژووە دوور ودرێژەکەیدا چەندین شەڕی نێوان عەرەب و ئیسرائیلی بە خۆیەوە بینیوە، و دانیشتوانی بە شێوەیەکی گشتی بە دەست ھەژاریەوە گیرۆدەن، زۆربەی دانیشتوانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست پشت ئەبەستن بە کشتوکاڵ وەک سەرچاوەیەکی داھاتی گشتی و ژمارەیەکی زۆر کەمیان پشت ئەبەستن بە پیشەسازی، و وڵاتە عەرەبیە پەترۆلیەکان ئابوریان پشت ئەبەستێت بە پەترۆل (نەوت) وەک سعودیە و قەتەر و ئیمارات و عومان و کووەیت، جیا ئەکرێنەوە بە پێشکەوتنی پێکھاتووی ئابوریان وبەرزی ئاستی ژیانیان، ھەتاکو ئێستا ئیسرائیل بەردەوام ناکۆکی ھەیە لەگەڵ وڵاتەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست لەگەڵ ئەو ڕیکەوتنە ئاشتیانەی ھەیەتی لەگەڵ میسر و ئوردن.
چەند دەوڵەتێک ھەن لە ڕۆژھەڵاتی ناوین کە زۆر گرنکی دەدەن بە نەوت وەک ھەندێک لە وڵاتەکانی کەنداو، وڵاتەکانی کەنداو پێشکەوتنێکی گەورەیان بەخۆوە بینی دوای دۆزینەوەی نەوت تیایاندا بە ھۆی داواکردنی بەردەوام لەسەری، بەم شێوەیە دوبەی بۆتە یەکێک لە گەورەترین شارە گەشت وگوزاریەکان لە جیھاندا و ھەموو شتێک لەوێ پێش کەوتووە لە ژێرخانی ئابوری و گەشت وگوزاری و زانستی و تەلارسازی و زۆر شتی تر.
وڵاتەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوین کێشەیان ھەیە لە کەمی ئاو لە ناوچەکە ھەروەک زۆر لە وڵاتەکان ناکۆکیان ھەیە لەسەر ئەم کێشەیە.
زۆربەی وڵاتەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوین ئەکەوێتە ئاسیاوە (تورکیا، سوریا، عێراق، لوبنان، ئێران، ئوردن، ئیسرائیل، وڵاتەکانی نیمچەدوورگەی عەرەبی (سعودیە و ئیمارات و قەتەر و یەمەن و بەحرەین و کووەیت و عومان))
وڵات و ناوچەکان
وڵات | ڕووبەر (کم²) |
ژمارەی دانیشتوان | پایتەخت | دراو | زمانی ڕەسمی |
---|---|---|---|---|---|
تورکیا | 783،562 | 73،914،000 | ئەنقەرە | لیرە | تورکی |
بەحرەین | 665 | 656،397 | مەنامە | دینار | عەرەبی |
کووەیت | 17،820 | 3،100،000 | کووەیت | دینار | عەرەبی |
عومان | 212،460 | 3،200،000 | مەسقەت | ڕیاڵ | عەرەبی |
قەتەر | 11،437 | 793،341 | دەوحە | ڕیاڵ | عەرەبی |
سعودیە | 1،960،582 | 27،136،977 | ڕیاز | ڕیاڵ | عەرەبی |
میرنشینە یەکگرتووە عەرەبییەکان | 82،880 | 5،432،746 | ئەبوزەبی | دەرھەم | عەرەبی |
یەمەن | 527،970 | 18،701،257 | سەنعا | ڕیاڵ | عەرەبی |
غەزە | 360 | 1،376،289 | غەزە | شیکلی ئیسرائیلی نوێ | عەرەبی |
عێراق | 437،072 | 24،001،816 | بەغدا | دینار | عەرەبی، کوردی |
ئیسرائیل | 20،770 | 7،029،529 | تەل ئەبیب | شیکلی ئیسرائیلی نوێ | عیبری، عەرەبی |
ئوردن | 92،300 | 6،507،470 | عەمان | دینار | عەرەبی |
لوبنان | 10،452 | 3،677،780 | بەیروت | لیرە | عەرەبی |
سووریا | 185،180 | 23،027،000 | دیمەشق | لیرە | عەرەبی |
زفەی غەربی | 5،8603 | 3،500،0005 | ڕام اللە | شیکلی ئیسرائیلی نوێ | عەرەبی |
ئێران | 1،648،195 | 71،208،000 | تاران | ریال | فارسی |
قوبرس | 9،250 | 792،604 | نیقۆسیا | یۆرۆ | یۆنانی، توركی |
میسر | 1،001،449 | 77،498،000 | قاھیرە | جونیەی میسری | عەرەبی |
ڕۆژھەڵاتی ناوینی گەورە
وڵات | ڕووبەر (کم²) |
ژمارەی دانیشتوان | پایتەخت | دراو | زمانی ڕەسمی |
---|---|---|---|---|---|
ئەرمەنستان | 29،800 | 2،968،586 | یەریڤان | درام | ئەرمەنی |
ئازەربایجان | 86،600 | 8،621،000 | باکۆ | ماناتی ئازەربایجانی | ئەزەری |
گورجستان | 20،460 | 4،630،841 | تبیلیسی | لاری جۆرجی | جۆرجی |
ئەفغانستان | 647،500 | 31،889،923 | کابول | ئەفغانی | بشتۆ، دوڕی |
پاکستان | 880،940 | 169،300،000 | ئیسلام ئاباد | روبی پاکستانی | ئوردو، ئینگلیزی، بشتۆ |
کازاخستان | 2،724،900 | 15،217،711 | ئەلماتی | تینگی کازاخستانی | کازاخی، ڕوسی |
ئوزبەکستان | 447،400 | 27،372،000 | تەشقەند | سومی ئوزبەکی | ئوزبەگی |
تورکمانستان | 488،100 | 5،110،023 | عەشق ئاباد | مناتی تورکمانستانی | تورکمانی |
تاجیکستان | 143،100 | 7،215،700 | دوشەنبە | سمونی تاجیکی | تاجیکی |
قرغیزستان | 199،900 | 5،356،869 | بشکیک | سومی قرغیزستانی | قرغیزی، ڕووسی |
جەزائیر | 2،381،740 | 33،333،216 | جەزائیر | دینار | عەرەبی |
سوودان | 2،505،813 | 39،379،358 | خەرتوم | جونیەی سوودانی | عەرەبی، ئینگلیزی |
مۆریتانیا | 446،550 | 33،757،175 | نواکشوت | ئوقیەی مۆریتانی | عەرەبی |
لیبیا | 1،759،540 | 6،036،914 | تەڕابولس | دینار | عەرەبی |
مەغریب | 712،550 | 33،757،175 | ریبات | دەرھەم | عەرەبی |
توونس | 163،610 | 10،102،000 | توونس | دینار | عەرەبی |
جیبووتی | 23،200 | 496،374 | جیبۆتی | فڕەنک | عەرەبی، فەڕەنسی |
ئێریتریا | 117،600 | 4،401،009 | ئەسمەرە | نەقفە | تەجرینی، عەرەبی، ئینگلیزی |
سۆمالیا | 637،661 | 9،588،666 | مەقادیشۆ | شلنی سۆماڵی | سۆماڵی، عەرەبی |
گرنگی نێو دەوڵەتی ڕۆژھەڵاتی ناوین
ڕۆژھەڵاتی ناوین گرنگیەکی گەورەی ھەیە لە جیھاندا، ئەویش لە دوو ڕووەوە
گرنگی ئابووری
گرنگی ئەم ناوچەیە بە ھۆی بوونی نەوتە تیایدا کە ڕێژەی نەوتی پاشەکەوت لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا بە %66 ی نەوتی پاشەکەوتی جیھان ئەخەمڵێنرێت. لە کۆتایی سەدەی بیستدا ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست نزیکەی سێ یەکی نەوتی جیھانی بەرھەم ھێناوە، و ئەم ناوچەیە دابینکەری سەرەکی نەوتە بۆ ئەوروپا و وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و ڕوسیا و یابان. کە ئەمەش وایکردووە ھێزی ئابوری ھەندێک لە وڵاتەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست کاریگەریەکی گەورە بکاتە سەر نەتەوەکانی ناوچەکە، نەوتی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست بە زۆری کەوتۆتە وڵاتەکانی کەنداوی عەرەبی، لەبەر ئەوە وڵاتە زلھێزەکان ھەوڵی دەست بەسەرا گرتنی ئەم ناوچەیە ئەدەن، کە ئێستا وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا ئەم ناوچەیەی کۆنترۆڵ کردووە، سیفەتی تایبەتی نەوتی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست ئەویە کە زۆر تێ ناچیت، لە ھەر بیرێکی نەوت بڕێکی زۆر نەوت دەرئەھێنرێت و پێویست بە بیری زۆر و قوڵ ناکات.
گرنگی ستراتیژی
وشەی ستراتیژی لە وشەیەکی یۆنانیەوە ھاتووە لە وشەی (استراتیجوس) و ماناکەی سەرکردەی سەربازی گرنگ ئەگرێتەوە، ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست ستراتیژیەکی بەھێزی ھەیە لە نێو وڵاتەکانی دەوروپشتی، و پردی پەیوەندی نێوان وڵات و قاڕەکانی جیھانە.