ناوه‌ڕۆك
هایدرۆجین
هایدرۆجین توخمێكی كیمیاییە و هێمای (H)ـی هەیە و ژمارەی ئەتۆمی 1 هەیە، هەروەها كێشی ئەتۆمی بریتییە لە 1.008 بەمەش توخمی هایدرۆجین بە سووكترین توخمی كیمیایی دادەنرێت لە خشتەی خوولیدا.
هایدرۆجین بڵاوترین تووخمە لە گەردووندا و ڕێژەی %75 ماددەكان پێكدەهێنێت، چونكە زۆربەی ئەستێرەكان لە گازی هایدرۆجین دروستبوون، بڵاوترین ئایزۆتۆپی هایدرۆجین یەك پڕۆتۆنی هەیە لەگەڵ یەك ئەلیكترۆن كە بە چواردەوریدا دەسوڕێتەوە.
| شێوازی دەركەوتن | گازی بێ ڕەنگ |
| گەردیلە بارستە | 1.008 |
| گەردیلە ژمارە | 1 |
| كۆمەڵە | كۆمەڵەی یەكەم (كانزایی ئەلكالی) |
| خول | خولی یەك |
| خشتۆك | S |
| شێوگی ئەلیكترۆنی | 1s2 |
| ڕیزبوونی ئەلیكترۆنەكان بۆ هەر بەرگێك | 1 |
| دۆخ | لە پلەی گەرمی و پەستانی پێوانەییدا (STP) گاز |
| پلەی توانەوە | 259.16- پلەی سیلیزی |
| پلەی كوڵان | 252.879- پلەی سیلیزی |
| چڕی | لە پلەی گەرمی و پەستانی پێوانەییدا (STP) 0.08988 گرام بۆ لیتر |
| پلەی سیانی (Triple point) | 13.8033 كێڵڤن، 7.041 كیلۆپاسكاڵ |
| پنتی شلۆق (مۆلەق) | 32.938 كێڵڤن، 1.2858 مێگاپاسكاڵ |
| پلەی گەرمی توانەوە | 0.117 كیلۆجوڵ/مۆڵ |
| پلەی گەرمی بەهەڵمبوون | 0.904 كیلۆجوڵ/مۆڵ |
| دۆخی گەرمی مۆڵی | 28.836 جوڵ/(مۆڵXكێڵڤن) |
سیفەتەكانی هایدرۆجین
هایدرۆجین ناكانزایەكی چالاكە، بە پێچەوانەی توخمەكانی ستوونی یەكەمی خشتەی خولیەوە كە كانزای ئەلكالین، هایدرۆجین لە دۆخی ڕەقیدا پێشبینی دەكرێت وەك كانزایەك ڕەفتاربكات، بەڵام كاتێك بە تەنیایە لەگەڵ گەردی تری هایدۆرجیندا یەكدەگرێت و دوانە هایدرۆجین پێكدەهێنێت (H2) كە ئاوێتەیەكی جێگیرە چونكە وزەی تێكشكانی بەندەكە زۆر بەرزە و بریتییە لە 435.7 كیلۆجوڵ/مۆڵ.
لە پلەی گەرمی و پەستانی پێوانەییدا (STP) گازی هایدرۆجین (H2) بێ ڕەنگ و بێ تام و بێ بۆنە، گازێكی ژەهراوی نییە و زۆر بە ئاسانی دەسوتێت.
سوتان
گەردی هایدرۆجین زۆر بە خێرایی گڕدەگرێت و لەگەڵ ئۆكسجیندا كارلێكدەكات:
2 H2(g) + O2(g) → 2 H2O(l) + 572 kJ (286 kJ/mol)
هەروەها لە پلەی گەرمی سەرو 500 سیلیزیدا بە بەردەوامی لە هەوادا دەسوتێت.
ئاوێتەكان
هەرچەندە گازی هایدرۆجین لە باری خاودا (پەتی)ـدا واتا (H2) توخمێكی كارا نییە، بەڵام لەگەڵ چەند توخمێكی تردا كارلێكدەكات و توخمی تر پێكدەهێنێت، بەتایبەتی هالۆجینەكان كە ڕێژەیەكی بەرزی كارۆسالبێتیان هەیە، بەهەمان شێوە هایدرۆجین چەندین جۆری جیاوازی هایدرۆكاربۆنەكان پێكدەهێنن، هەروەها لێكۆڵینەوە لە تایبەتمەندی هایدرۆكاربۆنەكان پێیدەوترێت كیمیای ئەندامی (organic chemistry).
ئەنایۆنی ( H-) كە ئەتۆمێكی بارگە سالبە پێیدەوترێـت هایدراید (hydride)، بەڵام ئەم ناوە زۆر بەكارناهێنرێت، نمونەیەك بۆ هایدرایدەكان وەك هایدراتی لیثیۆم (LiH) كە وەك ترەقەی داگیرسێنەر بەكاردێت لە بۆمبی ئەتۆمیدا.
ترشەكان
ترشەكان كاتێك لە ئاودا دەتوێنرێنەوە ڕێژەیەكی زۆر لە ئایۆنی هایدرۆجین پێكدەهێنن، یان هەندێكجار پێیاندەوترێت پڕۆتۆنی سەربەخۆ، بۆیە زۆرجار ئەم ئایۆنانە بەكاردەهێنرێن بۆ دیاریكردنی ڕێژەی (PH)، كە بریتییە لە ڕێژەی ئایۆنەكانی هایدرۆجین لە قەبارەیەكی دیاریكراودا. بۆ نمونە ترشی هایدرۆكلۆریك كە لە گەدەی مرۆڤەكاندا هەیە ئەتوانێت جیا ببێتەوە و ببێت بە ئەنایۆنی كلۆراید و پڕۆتۆنێكی سەربەخۆ كە یارمەتی هەرسكردنی خۆراك دەدات.
هەرچەندە لەسەر هەسارەی زەوی كاتایۆنی (+H3) كەمە بەڵام یەكێكە لە بڵاوترین ئایۆنەكانی گەردوون.
هاوتاكانی هایدرۆجین – Isotopes
هایدرۆجین 7 هاوتای هەیە كە دوو دانەیان جێگیرن، كە بریتین لە (1H) پێیدەوترێت پرۆتیۆم (protium) لەگەڵ (2H) كە پێیدەوترێت دیوتیریۆم (Deuterium)، هەروەها هاوتای سێهەم (3H) تریتیۆم (tritium)ـە، نیوەتەمەنی ئەم هاوتایە 12.33 ساڵە و بەبۆنەی شەپۆلە گەردوونیەكانەوە دروستدەبێت، ئەو چوار هاوتایەی تری گەردی هایدرۆجین نیوەتەمەنیان بریتییە لە یاكتۆچركە (yoctoseconds) واتا 10-24.
هایدرۆجین لە سروشتدا
لە هەسارەی زەویدا هایدرۆجین بە خاوی زیاتر لە شێوەی گازیدایە، هەروەها هایدرۆجین یەكێكە لەو گەردانەی كە ئاو پێكدەهێنن، هایدرۆجین بە توخمێكی گرنگ دادەنرێت چونكە سەرچاوەی سووتەمەنی خۆر و زۆربەی ئەستێرەكانە.
لە هەسارەی زەویدا گەردی هایدرۆجین بە تەنها بوونی نییە بەڵكو لەگەڵ گەردێكی تری هایدرۆجیندا یەكدەگرێت و (H2) پێكدەهێنێت، زاناكان بەم توخمانە دەڵێن توخمە دوو ئەلیكترۆنییەكان (diatomic molecules).
گەردی هایدرۆجینی خاو واتا (H) لە هەسارەی زەویدا دەگمەنە چونكە هەموو ئەو گەردانەی كە بەتەنیا هەن لە هەسارەی زەوی ڕۆشتوونەتە دەرەوە بەبۆنەی كەمی كێشەكەیەوە، هەروەها ئەو گەردانەی كە لە هەسارەی زەویدا ماونەتەوە لەگەڵ گەردەكانی تردا یەكتریان گرتووە.
چەند ڕاستییەك دەربارەی گەردی هایدرۆجین
- لە پلەی گەرمی ژووردا لە دۆخی گازیدایە.
- كاتێك لە دۆخی ڕەقیدایە وەك كانزایەك ڕەفتاردەكات.
- سووكترین توخمە لە گەردووندا.
- بڵاوترین توخمە لە گەردووندا.
- دەسووتێت یان دەتەقێتەوە لەكاتی بەریەك كەوتنی لەگەڵ ئاگردا.
- لە دۆخی پلازمادا تیشكی ڕەنگ مۆر دەردەدات.
مێژوو
هایدرۆجین بۆ یەكەمجار لە ساڵی 1671 لەلایەن ڕۆبێرت بۆیڵ (robert boyle) لە یەكتر جیاكرایەوە.
هێنری كاڤندیش لە ساڵی 1776 هایدرۆجینی دۆزییەوە لەكاتی سووتاندی لەژێر ئاودا و وەك توخمێكی سەربەخۆ ناساندی.
ئەنتوان لاڤوزێی هایدرۆجینی بەم ناوەوە ناونا، كە ناوەكەی لە وشەی میسڕی (υδορ) وەرگرتووە كە بە مانای ئاو دێت لەگەڵ وشەی (gennen) كە بە مانای بەرهەمهێنان دێت، چونكە كاتێك هایدرۆجین لەگەڵ ئۆكسجیندا كارلێك دەكات ئاو پێكدەهێنێت.
بەكارهێنانەكانی هایدرۆجین
بەكارهێنانە سەرەكییەكانی هایدرۆجین زیاتر لە بوارەكانی پێتڕۆڵ و دروستكردنی ئەمۆنیادایە لەڕێگەی پڕۆسەی هابەرەوە، هەروەها هەندێكجار لە بواری سووتەمەنیدا بەكاردێت وەك مووشەك و كەشتییە ئاسمانییەكان، زۆربەی ئەو هایدرۆجینەی كە بەكاردەهێنرێت لەڕێگەی كارلێكی كیمیایی گازی سروشتی و هەڵمەوە دروستدەبێت.
ناوکەیەکگرتن
ناوکەیەکگرتن سەرچاوەیەكی بەهێزی وزەیە، كە پشت دەبەستێت بە زۆركردن لە گەردەكان بۆ پێكهێنانی هیلیۆم و وزە، كە هەمان كارلێكە كە لە خۆر و ئەستێرەكان و بۆمبە هایدرۆجینییەكان ڕوودەدات.
بۆ ئەنجامدانی ناوکەیەکگرتن وزەیەكی زۆر پێویستە، و سوودێكی گەورەی هەیە بۆیە بەكاردەهێنرێت لە وێستگەی كارەبا ناوكییەكاندا، چونكە ڕێژەیەكی زۆر كەم لە پاشماوەی ناوەكی دروست دەكات و پێویستی بە سووتەمەنی دەگمەن و ژەهراوی نییە وەك یۆرانیۆم.
لە هەر چركەیەكدا زیاتر لە 600 ملیۆن تەن لە هایدرۆجین ناوکەیەکگرتن دەكەن لە خۆردا.
بەكارهێنانەكانی هایدرۆجین
هایدرۆجین زیاتر لە پیشەسازی نەوتدا بەكاردەهێنرێت بۆ ئەوەی بەشە قورسەكانی نەوت لێكجیابكرێنەوە بۆ بەشی سووكتر و بەسوودتر، هەروەها بەكاردەهێنرێت لە دروستكردنی ئەمۆنیادا، وە بەشێكی كەمی وەك سووتەمەنی بەكاردێت، زۆربەی هایدرۆجینەكان لەڕێگەی كارلێكی كیمیایی گازی سروشتی و هەڵمەوە دروستدەبن.
شیبوونەوەی كارەبایی هەڵدەستێت بە تێكشكانی گەردەگانی ئاو بۆ دروستكردنی گەردی هایدرۆجین و ئۆكسجین، هەروەها بە سوتاندنی هایدرۆجین وایلێدەكات لەگەڵ ئۆكسجین یەك بگرێت و هەڵمی ئاو دروستببێت.
خانەی سووتەمەنی (Fuel cell) هەڵدەستێت بە پێكەوەنانی گەردەكانی هایدرۆجین و ئۆكسجین كە دەبێتە هۆی دەردانی ئەلیكترۆنێك وەك وزەی كارەبا، لەبەر ئەم هۆكارانە زۆربەی كەسەكان هایدرۆجین بە جێگرەوەیەكی باشی سووتەمەنییە دروستكراوەكان دادەنێن.
