ناوه‌ڕۆك
بریلیۆم
بریلیۆم توخمی گروپی دووەمی خشتەی خولییە، كانزایەكی خاكی ئەلكالییە، ڕەنگێكی خۆڵەمێشی هەیە و گەردیلە ژمارەكەی چوارە و لە خشتەی خولیدا هێمای (Be) هەیە، بریلیۆم توخمێكی ژەهراوییە و دەبێت بە وریاییەوە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت.
بریلیۆم چوار ئەلیكترۆن و چوار پڕۆتۆن و پێنج نیۆترۆنی هەیە.
خاوەنی بەرزترین پلەی توانەوەیە لە كانزا نەرمەكاندا كە بریتییە لە 1287 پلەی سیلیزی، بریلیۆم بەكاردێت بۆ دروستكردنی داڕشتەی بەهێزی نوێ، داڕشتەی مس-بریلیۆم لە دروستكردنی كەرەستەكاندا بەكاردێت چونكە لەكاتی پێداكێشاندا پزیسە دروست ناكات.
لە پلەی گەرمی و پەستانی پێوانەییدا بریلیۆم ئۆكسان ناكات كاتێك ئۆكسجینی بەردەكەوێت.
بریلیۆم زیاتر ناسراوە بۆ ئەو ئاوێتە كیمیاییانەی كە پێكیدەهێنێت، لەگەڵ ئەلەمنیۆم و سلیكۆن و ئۆكسجیندا یەكدەگرێت بۆ پێكهێنانی جۆرە كانزایەكی نوێ كە پێێدەوترێت بێڕڵ (beryl).
تایبەتمەندییە گشتییەكان
| شێوازی دەركەوتن | كانزایەكی ڕەنگ خۆڵەمێشی |
| گەردیلە بارستە | 9.0121831 |
| گەردیلە ژمارە | 4 |
| كۆمەڵە | كۆمەڵەی دووەم (كانزا ئەلكالییە خاكییەكان) |
| خول | خولی دووەم |
| خشتۆك | S |
| شێوگی ئەلیكترۆنی | 2s2 |
| ڕیزبوونی ئەلیكترۆنەكان بۆ هەر بەرگێك | 2, 2 |
سیفەتە فیزیاییەكان
| دۆخ | لە پلەی گەرمی و پەستانی پێوانەییدا (STP) ڕەق |
| پلەی توانەوە | 1287 پلەی سیلیزی |
| پلەی كوڵان | 2469 پلەی سیلیزی |
| چڕی | لە پلەی گەرمی و پەستانی پێوانەییدا (STP) 1.85 گرام بۆ سانتیمەر سێجا |
| پنتی شلۆق (مۆلەق) | 5205 كێڵڤن |
| پلەی گەرمی توانەوە | 12.5 كیلۆجوڵ/مۆڵ |
| پلەی گەرمی بەهەڵمبوون | 292 كیلۆجوڵ/مۆڵ |
| دۆخی گەرمی مۆڵی | 16.443 جوڵ/(مۆڵXكێڵڤن) |
سیفەتەكانی بریلیۆم
بریلیۆم كانزایەكی نەرمە لە پلەی گەرمی ژووردا و هەروەها گەردەكانی بە شێوازی شەشپاڵوی كریستاڵی ڕیزبووە، توانای كشانی بریلیۆم لە %50 ستیل زیاترە، هەرچەندە بریلیۆم چڕی كەمە بەڵام بەخێرایی دەنگ پێیدا دەگوازرێتەوە، هەروەها بریلیۆم خاوەنی گەرمی جۆری بەرزە و بەهۆی ئەمەوە باشترین كانزایە بۆ نەهێشتن و كەمكردنەوەی گەرمی.
وەك كانزایەك بریلیۆم ڕوونە بۆ تیشكی گاما و تیشكی ئێكس (X-rays)، كە بەسوودە بۆ دروستكردنی شوشەكانی كە بە تیشكی ئێكس بەكاردەهێنرێت.
هاوتاكان
بریلیۆم 11 هاوتای ناسراوی هەیە، كە بریلیۆم-9 هاوتایەكی جێگیرە، لە دە جۆرەكەی تری هاوتاكانی بریلیۆم، جێگیرترینیان بریلیۆم-10 كە نیوە تەمەنی 1.39 ملیۆن ساڵە، بریلیۆم-7 نیوە تەمەنی 53.22 ڕۆژە، هەموو هاوتاكانی تیشكدەرەكانی تری بریلیۆم نیوە تەمەنیان لە 15 چركە كەمترە كە زۆربەیان لە ژێر 0.03 چركەدان، ناجێگیرترین هاوتای بریلیۆم بریتییە لە بریلیۆم-16 كە نیوەتەمەنی بریتییە لە 6.5 × 10−22 چركە.
سەرچاوە
خۆر 0.1 بەش لە ملیۆنێكی (ppb) لە بریلیۆم پێكدێت و لە هەسارەی زەویدا بریلیۆم چڕی 2 بۆ 6 بەش لە ملیۆنێك هەیە. زیاتر لە خاكی زەویدا چڕییەكەی زۆرە و ڕێژەی 6ppb لە بریلیۆم-9 لە بەرگەهەوای زەویدا هەیە.
بریلیۆم لە زیاتر لە سەد ئاوێتەی كانزاییدا هەیە، بەڵام زۆربەیان دەگمەنن، بڵاوترین ئاوێتەی كانزایی بریلیۆم بریتییە لە بێرتراندایت (Be4Si2O7(OH)2)، بێڕڵ (Al2Be3Si6O18)، دوو جۆری سەرەكی بریلیۆم بریتییە لە بێڕڵ و بێرتراندایت كە لە ئەرجەنتین، بەڕازیل، هیندستان، مادگاسکار، ڕوسیا و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەست دەكەوێت، یەدەگی جیهانی بریلیۆم زیاتر لە چوارسەد هەزار تەن.
مێژوو
كانزای بێڕڵ سەرەتا لەلایەن میسریییەكانەوە بەكارهێنرا كە بریلیۆمی تێدابوو، یەكەم لێكۆڵینەوە كە لەسەر بێڕڵ و زمورود كرا لەلایەن مایكڵ هاینریك كلاپرۆث، تۆربێرن بێرگمان و فرانز كاڕڵ ئارچاردەوە ئەنجامدرا، كە هەموویان بۆیاندەركەوت كە بێڕڵ سیلیكاتی ئەلەمنیۆمی تێدایە.
لە ساڵی 1798 لویس نیكۆلان ڤاكوالین ڕایگەیاند كە (زەوییەك)ـی نوێی دۆزیوەتەوە لەڕێگەی توانەوەی هایدرۆكسیدی ئەلەمنیۆم لە زومورود و بێڕڵدا، لە ساڵی 1828 ناوی بریلیۆم لەم توخمە نرا.
بەكارهێنانەكان
بریلیۆم بەكاردێت لە دروستكردنی فڕۆكە، موشەك، كەشتی ئاسمانی و مانگە دەستكردەكان هەروەها لە دروستكردنی تەلیسكۆبی جەیمس وێبدا بەكارهاتووە، بریلیۆم دەتوانێت نیوترۆنەكان بداتەوە و زۆر جار لە چەكە ناوكییەكاندا وەك چینی دەرەوەی چاڵەكانی پلۆتۆنیۆم بەكاردێت، هەروەها بریلیۆم لە دروستكردنی ئەمەڵگەمی دداندا بەكاردێت.
