ناوه‌ڕۆك
پەنكریاس چییە؟
پەنکریاس (بە ئینگلیزی: pancreas) یەکێکە لە ڕژێنەکانی لەشی مرۆڤ و بەشێکە لە کۆئەندامی ھەرس و کۆئەندامی کوێرەڕژێنەکان، درێژییەكەی نزیكەی 6 بۆ 10 سانتیمەتر دەبێت، پەنكریاس بە ڕیخۆڵەباریكە و سپڵ و جگەر دەورەدراوە، و وەك ئەندامی ڕژێنی جۆگەدار كاردەكات و شلەی تایبەت دەردەكات بۆ هەرسكردنی خۆراك، هەروەها وەك كوێرەڕژێن كارەكات و شلەیەك دەردەدات بۆ ڕێكخستنی ڕێژەی شەكر لە لەشدا.
كارەكانی پەنكریاس
پەنكریاس چەندین چالاكی لە لەشدا ئەنجامدەدات كە بریتین لە:
١. دەردانی شلەی تایبەت بە هەرسكردن: پەنكریاس شلەی تایبەت بە هەرسكردنی خۆراك دەردەدات بۆ هەرسكردنی خۆراك كە چەندین ئەنزیمی تێدایە و بریتین لە:
- ئەنزیمی ئامیلایز (amylase enzyme) : كە یارمەتی هەرسكردنی كاربۆهیدراتەكان دەدات.
- ئەنزیمی تریپسین (trypsin) و كایمۆ تریپسین (chymotrypsin): ئەم دوو ئەنزیمە یارمەتی هەسكردنی پڕۆتینەكان دەدەن و دەیگۆڕن بۆ ترشە ئەمینییەكان.
- ئەنزیمی لیپەیس (lipase): كە یارمەتی هەرسكردنی چەورییەكان دەدات و دەیانگۆڕێت بۆ ترشە چەورییەكان (Fatty acid) و كۆلیستڕۆڵ.
٢. دەردانی ترشی گەدە: خانەكانی گەدە هەڵدەستن بە دەردانی هۆڕمۆنی گاسترین (Gastrin) كە یارمەتی گەدە دەدات بۆ بەرهەمهێنانی ترشی هایدرۆكلۆریك كە یارمەتی هەرسكردنی خواردن دەدات.
٣. ڕێكخستنی ڕێژەی شەكر لە خوێندا: پەنكریاس هۆڕمۆن دەردەدات كە یارمەتی ڕێكخستنی شەكر دەدات لە خویندا، ئەو هۆڕمۆنانە بریتین لە:
- هۆڕمۆنی ئەنسۆلین (Insulin): هۆڕمۆنێكە كە خانەكانی بێتا لە پەنكریاسدا دەریدەدات لەكاتی بەرزبوونەوەی ڕێژەی شەكری خوێن، كە هەڵدەستێت بە گواستنەوەی شەكرەكان و هەڵگرتنیان لە لە جگەردا بەشێوەی گلایكۆجین (Glycogen) بۆ ئەوكاتەی كە لەش پێویستییەتی.
- هۆڕمۆنی گلوكاگۆن (Glucagon): ئەم هۆڕمۆنە خانەكانی ئەلفا لە پەنكریاسدا دەریدەدن لەكاتر نزمبوونەوەی ڕێژەی شەكر لە لەشدا و هەڵدەستێت بە گۆڕینی ئەو گلایكۆجینەی كە لە جگەردا هەڵگیراوە و دەیگۆڕێت بۆ گلوكۆز (Glucose) و دەینێنرێتە ناو خوێنەوە بۆ بەرزكردنەوەی ڕێژەی شەكری خوێن.
خانەكانی پەنكریاس
خانەكانی دوورگەكانی لانگەرهانز (islets of Langerhans): كۆمەڵەیەك خانەن كە پێكەوە پەیوەندییان هەیە و لە چوار جۆری جیاوازی خانە پێكدێن كە بریتین لە:
- خانەكانی بێتا (Beta cell): ئەم خانانە ڕێژەی %50 بۆ %80 خانەكانی دوورگەكانی لانگەرهانز پێكدەهێنن و هەردوو هۆڕمۆنی ئەنسۆلین و ئەمیلین (Amylin) دەردەدەن.
- خانەكانی ئەلفا (Alpha cell): ڕێژەی %15 بۆ %20 خانەكانی دوورگەكانی لانگەرهانز پێكدەهێنن و هۆڕمۆنی گلوكاگۆن دەردەدەن.
- خانەكانی دەلتا (Delta cell) ڕێژەی %3 بۆ %10 خانەكانی دوورگەكانی لانگەرهانز پێكدەهێنن و هۆڕمۆنی سۆمۆتستاتن (Somatostatin) دەردەدات.
- خانەكانی پی پی (PP cell): ڕێژەی ئەم خانانە لە %5 كەمترە و ئەركی بەرهەمهێنانی پۆلی پێپتایدەكانی پەنكریاسە (Pancreatic polypeptide).
- خانەكانی ئەسینار (Acinar cells): ئەم جۆرە خانانە دەوری خانەكانی دوورگەكانی لانگەرهانز دەدەن و قەبارەیان گەورەترە و چڕییان كەمترە، ئەنزیمەكانی هەرسكردن دروستدەكات.
مێژووی دۆزینەوەی پەنكریاس
پەنكریاس لەسەر دەستی پزیشكی نەشتەرگەری یۆنانی هیرۆفڵس (herophilus) كە لە نێوان ساڵانی 335 بۆ 280 پێش زایینی ژیاوە، ئەم ئەندامە كە سەرەتا دۆزرایەوە ناوی نەبوو بۆیە پزیشكی یۆنانی ڕوفوس (Ruphos) ئەم ئەندامەی ناونا پەنكریاس كە لە دوو وشەی یۆنانی (pan) كە بە مانای گشت دێت و وشەی (kreas) كە بە مانای گۆشت دێت، لە سەدەی حەڤدە پزیشك ویرسەنگ (wirsung) جۆگەی سەرەكی پەنكریاسی دۆزییەوە، هەروەها لە ساڵی 1864 كلۆد بێرنارد (Claude Bernard) دۆزییەوە كە پەنكریاس ڕۆڵی هەیە لە كرداری هەرسكردنی چەورییەكاندا، لە ساڵی 1889 نەخۆشی هەوكردنی پەنكریاس دۆزرایەوە لەسەر دەستی ڕێجیناڵد فیتز (reginald fitz) لە ساڵی 1922، هەروەها ویلیام بانتینگ (William Banting) دۆزییەوە كە پەنكریاس ماددەیەك دەردەدات كە چارەسەری نەخۆشی شەكرە دەكات لە سەگدا.
نەخۆشییەكانی پەنكریاس
هەوكردنی پەنكریاس (Pancreatitis): بریتییە لە هەوكردنی پەنكریاس بە گیرانی جۆگەی سەرەكی پەنكریاس بەبۆنەی لوویەكەوە (Tumor) كە دەبێتە هۆی گیران و كۆبوونەوەی شلەی هەرس لە پەنكریاسدا و تێكچوونی ئەندامەكە یان دەبێتە هۆی هەرسبوونی پەنكریاس خۆی، هۆكارەكانی ئەم نەخۆشییە بریتییە لە زۆر خواردنەوەی وریاكەرەوەكان و خواردنەوە وزەبەخشەكان، هەروەها خواردنەوە كحوولییەكان، زۆرجار چارەسەری ئەم هەوكردنە بە دەرمان دەكرێت یان لە حاڵەتە مەترسیدارەكاندا پێویستی بە نەشتەرگەری دەبێت.
شێرپەنجەی پەنكریاس (Pancreatic cancer): ئەو كەسانەی كە نەخۆشی پەنكریاسیان هەیە هەست بە ئازارێك دەكەن لە بەشی سەرەوەی سكیاندا، هەروەها ڕەنگ زەردبوونی پێست و چاوەكان و لەدەستدانی هەستی نانخواردن (شهیة)، هەرچەندە تا ئێستا هۆكاری دیاریكراو نییە بۆ توشبوون بەم نەخۆشییە بەڵام جگەرەكێشان و خواردنەوەی كحوول یەكێكە لە هۆكارەكانی زیادبوونی ئەگەری توشبون بەم نەخۆشییە، ئەم نەخۆشییە لە ڕێگەی چارەسەری كیمیایی و تیشكی چارەسەر دەكرێت.
نەخۆشی شەكرە (Diabetes): نەخۆشی شەكرە بەبۆنەی هۆكاری بۆماوەیی یان تێكچوونی سیستمی بەرگرییەوەیە، كە خانەكانی لەش هەڵدەسن بە هێرشكردنە سەر خانەكانی بێتا كە بەرپرسن لە دروستكردنی هۆڕمۆنی ئەنسۆلین، كە ئەم هۆڕمۆنە بەرپرسە لە كۆنتڕۆڵكردنی ڕێژەی شەكری لەش، بۆیە لەكاتێكدا ئەم هۆڕمۆنە نامێنێت لەش ناتوانێت ڕێژەی گلوكۆز لە لەشدا ڕێكبخات.
لاوازی پەنكریاسی دەرەكی (Exocrine pancreatic insufficiency): نەخۆشییەكە كە پەنكریاس ناتوانێت ڕێژەی پێویست لە ئەنزیمەكان دەربدات.
نەخۆشی (Zollinger-Ellison syndrome): ئەم نەخۆشییە بریتییە لە لوویەك (Tumor) لە پەنكریاس و دوازدە گرێدا، كە دەبێتە هۆی زۆر دەردانی هۆڕمۆنی گاسترین (Gastrin).
كیسەكانی پەنكریاس (Pancreatic cysts): بریتییە لە چەند كیسێك كە دەتوانرێت لەڕێگەی نەشتەرگەریوە لاببرێت، چونكە هەندێك جار دەبێتە هۆی نەخۆشی شێرپەنجە.
