سیستمی فیدراڵی

فیدراڵیەت

فیدراڵی یاخود ئیتیحادی (بە ئینگلیزی: Federalism بە عەرەبی: الفدرالية)، جۆرێکە لە شێوەکانی دەسەڵاتداری کە دەسەڵاتەکان بە شێوەیەکی دەستووری لە نێوان حکوومەتێکی ناوەندی لەگەڵ یەکەی حکوومەتی بچووکتردا دابەش دەبن کە یان حکوومەتێکی دیکەی فیدراڵی یاخود هەرێم و ناوچەیەکە، هەردوو ئاستی حکومەت پشت بەیەک دەبەستن و سەروەری لەدەوڵەتدا هاوبەشن.

سەبارەت بە ناوچە و دەوڵەتەکان، یەکەیەکی دەستوورین، هەریەکەیان بە دەستووری خۆی، کە دەسەڵاتەکانی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری دیاری دەکات، دۆخی خۆبەڕێوبەری هەرێم و دەسەڵاتە ناوچەییەکان لە دەستووری دەوڵەتدا دانراوە، و بە بڕیاری تاکلایەنەی حکوومەتی ناوەند گۆڕانکاری تێدا ناکرێت.

یاسای فیدڕاڵی لە ئاستی جیهانیدا بەربڵاوە و هەشت لە گەورەترین وڵاتانی جیهان حکوومەتی فیدراڵییان هەیە. نزیکترین وڵات لە جێبەجێکردنی ئەم سیستەمە فیدراڵییە لەسەر ئاستی عەرەبی ئیماڕاتی عەرەبی یەکگرتوو و عێراقە، لە ئاستی جیهانیشدا ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکایە.

تایبەتمەندییەکانی فیدراڵی

نووسینەکانی دوو چاودێری سیاسیی ئینگلیزی (ئەلبێرت دیزی و جەیمس پرایس) کاریگەری گەورەیان لەسەر سەرەتاکانی فیدراڵیزم هەبووە. دیزی دوو مەرجی بۆ پێکهێنانی دەوڵەتی فیدراڵی داناوە،  یەکەمیان بوونی چەند دەوڵەتێکە کە "لە نزیکەوە پەیوەندی ناوچەیی، مێژوویی، نەتەوەیی یان پەیوەندی هاوشێوەیان هەیە" بۆ ئەوەی بتوانن لەبەرچاوی دانیشتوانەکەیان هەڵگری ناسنامەیەکی نەتەوەیی هاوبەش بن. مەرجی دووەم ئەوەیە کە "خواستی نەتەوەیی بۆ یەکیەتی نەتەوەیی هەبێت و و سووربن لەسەر پاراستنی سەربەخۆیی هەموو دەوڵەتێک لە یەکیەتییەکەدا".

یەکێک لە تایبەتمەندییە بنەڕەتییەکانی فیدراڵی دابەشکردنی دەسەڵاتەکانە، پڕۆفیسۆر کەی.ئێس.ویر کورتەیەکی کارێکی کلاسیکی لەسەر بابەتی حکوومەتی فیدڕاڵی باس دەکات و دەڵێت: "ئایا سیستمی حکوومەت ڕەنگدانەوەی دابەشبوونێکی بەرچاوی دەسەڵاتەکانی نێوان ناوەند و ناوچەکانە و هەریەک لەوان پشت بە یەکتری دەبەستن و متمانە و کاری هاوبەشیان پێکەوە هەیە؟".

ئەنجامی سەرەکی دابەشبوونی دەسەڵاتەکان نەبوونی توانای هیچ کام لە حکوومەتەکانی (ناوەند-هەرێمەکان)ـە بۆ پیادەکردنی هەمان ئەو دەسەڵاتە لە چوارچێوەی حکوومەتێکی نافیدراڵیدا.

دەستوور لە سیستمی فیدراڵیدا ئەو دەسەڵاتە باڵایە کە دەوڵەت دەسەڵاتەکانی لێ وەردەگرێت، هەروەها گرنگە کە دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆبێت بۆ هەڵوەشاندنەوەی هەر یاسایەک کە لەگەڵ دەستووردا نەگونجێت.

نموونەی وڵاتانی فیدراڵی

ئەرجەنتین	٢٣ هەرێم
ئوستوڕالیا	٦ ویلایەت
نەمسا	٩ لاندەر
بەلجیکا	دوو ناوچەی زمان جیاواز
بۆسنە و هەرسک	٢ یەکەی بەڕێوبەری کە یەکێکیان فیدراڵییە
بەڕازیل	٢٦ ویلایەت
کەنەدا	١٠ هەرێم
دوورگەکانی قەمەر	٣ دوورگە
ئەسیوبیا	٩ هەرێم
هیندستان	٢٨ ویلایەت
ئەڵمانیا	١٦ لاندەر
عێراق	١ هەرێم (هەرێمی کوردستان)
مالیزیا	١٣ ویلایەت
مەکسیک	٣١ ویلایەت
نەیجیریا	٣٦ ویلایەت
پاکستان	٤ هەرێم
ڕووسیا	٢١ کۆمار، ٤٦ ئۆبلاست، ٩ کرایس، ١ خۆبەڕێوبەری، ٢ شاری فیدراڵی
سوودان	١٨ ویلایەت
سویسرا	٢٦ کانتۆن
ئیماڕاتی عەرەبی یەکگرتوو	٧ ئیماڕات
ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا	٥٠ ویلایەت

 

سەرچاوەکان

1. اتحادية مصدر صناعيّ من اتِّحاد: نظام دولة تكون فيها الصّلاحيّات الدُّستوريَّة مشاركة بين حكومة مركزيّة وجماعات محلّيّة تتألَّف منها تلك الدَّولة، اتحاديّة اندماجيّة .
2. Enrique Guillén López، JUDICIAL REVIEW IN SPAIN: THE CONSTITUTIONAL COURT, 41 Loyola of Los Angeles Law Review 541, 544 (2008). نسخة محفوظة 11 أكتوبر 2009 على موقع واي باك مشين.
3. Federal structure of Russia, Article 65 of Russian Constitution
4. بۆردی نوسەرانی ئینسكلۆپیدیای زانیاری
5. قاموس المورد، البعلبكي، بيروت، لبنان.
6. معاجم عديدة نسخة محفوظة 29 يوليو 2017 على موقع واي باك مشين.
7. معجم اللغة العربية المعاصر، حكومة اتّحاديَّة: حكومة مركزيَّة لاتّحاد مجموعة ولايات أو أقطار تعترف بسيادة سلطة مركزيّة، وتحتفظ ببعض القوى الحكوميّة الباقية.