ناوه‌ڕۆك
هیلیۆم
هیلیۆم توخمێكی كیمیاییە كە هێما كیمیاییەكەی بریتییە لە (He) و ژمارەی ئەتۆمییەكەی 2ـە، هەروەها كێشی ئەتۆمی بریتییە لە (4.002602)، هیلیۆم 9 هاوتای هەیە كە تەنها دوو دانەیان جێگیرن و بریتین لە (3He و 4He) تا ئێستا 4Heبڵاوترین هاوتای هیلیۆمە.
هیلیۆم پێیدەوترێت گازی خانەدان، چونكە بە ئاسانی لەگەڵ توخمەكانی تردا تێكەڵ نابێت تا ئاوێتەی نوێ دروستبكات. خاوەنی كەمترین پلەی كوڵانە لە هەموو توخمە كیمیاییەكاندا، هەروەها دووەم باوترین توخمە لە گەردووندا لە دوای هایدرۆجینەوە، هیلیۆم ڕەنگێكی سووری پرتەقاڵی باوی هەیە كاتێك دەكرێتە ناو بوارێكی كارەباییەوە.
گەردونناسەكان ئاسەواری هیلیۆمیان لە ساڵی 1868 دۆزییەوە كاتێك تێشكدانەوەی هیلیۆمیان بینی كە لە تیشكی خۆردا هەبوو، ئەمەش پێش دۆزینەوەی هیلیۆم بوو لەسەر هەسارەی زەوی.
هیلیۆم بەكاردێت لە پڕكردنی میزەڵدانەكان و باڵۆنەكان چونكە كێشی لە هەوا كەمترە و هەروەها ئاگر ناگرێت، و سەلامەتە بۆ بەكارهێنان، هەندێك جار لە دروستكردنی گڵۆپەكاندا بەكاردێت، مرۆڤەكان دەتوانن هیلیۆم هەڵبمژن و دەبێتە هۆی بەرزكردنەوەی تۆنی دەنگ (دەنگ زیكن دەكات) كە زۆر جار وەك گاڵتەكردن بەكاردێت، بەڵام زیانبەخشە گەر بە ڕێژەی زۆر هەڵبمژرێت ئەوا دەكرێت كەسەكە گیان لەدەستبدات بەبۆنەی كەمی ئۆكسجینەوە (Hypoxia)، هەروەها هەڵمژینی هیلیۆم دەكرێت زیانی درێژخایەن بگەیەنێت بە پەتە دەنگییەكان (Vocal cords).
هیلیۆم دروستدەبێت لەڕێگەی ناوكەیەكگرتن كە لە خۆر و ئەستێرە هاوشێوەكاندا ڕوودەدات، لە پڕۆسەی دروستبوونی هیلیۆمدا چوار گەردی هایدرۆجین یەك دەگرن بۆ پێكهێنانی یەك گەردی هیلیۆم. لە هەسارەی زەویدا هیلیۆم دروستدەبێت لەڕێگەی تیشكە شیبوونەوەی توخمە تیشكاوەرەكانی وەك ثۆریۆم و یۆرانیۆم، ئەو گەردانەی ئەلفا كە لەم پڕۆسەوە دەردەدرێن پێكدێن لە ناوكی هیلیۆم-4 (helium-4).
تایبەتمەندییە گشتییەكان
| شێوازی دەركەوتن | گازی بێ ڕەنگ |
| گەردیلە بارستە | 4.002 |
| گەردیلە ژمارە | 2 |
| كۆمەڵە | كۆمەڵەی 18 (گازە خانەدانەكان) |
| خول | خولی یەك |
| خشتۆك | S |
| شێوگی ئەلیكترۆنی | 1S1 |
| ڕیزبوونی ئەلیكترۆنەكان بۆ هەر بەرگێك |
2 |
سیفەتە فیزیاییەكان
| دۆخ | لە پلەی گەرمی و پەستانی پێوانەییدا (STP) گاز |
| پلەی توانەوە | 272.20- پلەی سیلیزی |
| پلەی كوڵان | 268.928- پلەی سیلیزی |
| چڕی | لە پلەی گەرمی و پەستانی پێوانەییدا (STP) 0.1786 گرام بۆ لیتر |
| پلەی سیانی (Triple point) | 2.117 كێڵڤن، 5.043 كیلۆپاسكاڵ |
| پنتی شلۆق (مۆلەق) | 5.1953 كێڵڤن، 0.22746 مێگاپاسكاڵ |
| پلەی گەرمی توانەوە | 0.0138 كیلۆجوڵ/مۆڵ |
| پلەی گەرمی بەهەڵمبوون | 0.0829 كیلۆجوڵ/مۆڵ |
| دۆخی گەرمی مۆڵی | 20.78 جوڵ/(مۆڵXكێڵڤن) |
سیفەتەكانی هیلیۆم
هیلیۆم دووەم ناچالاكترین گازی خانەدانە لە دوای نیۆن، هەروەها دووەم ناچالاكترین توخمی كیمیاییە، هیلیۆم كۆتا گازی تواوەیە لە ناو ئاودا، چونكە ژمارەیەكی كەمی گەردیلەی هەیە.
توانای گەیاندی گەرمی و وزەی گەرمی (specific heat) و هەروەها خێرایی دەنگ تێیدا خێراترینە بێجگە لە گازی هایدرۆجین، زۆربەی گەردیلەكانی هیلیۆم كە لە دەرەوەی هەسارەی زەویدان لە دۆخی پلازمادان، كە ئەمەش جیاوازە لە گەردەكانی تری هیلیۆم چونكە ئەلیكترۆنەكانی نەلكاون بە ناوكی توخمەكەوە بۆیە زۆر بەهێزە لە گەیاندنی تەزووی كارەباییدا.
جیاواز لە هەموو توخمەكانی تر هیلیۆم لە پلەی سفری تەواودا بە شلی دەمێنێتەوە و نایبەستێت، بە تایبەتی لە پلەی گەرمی سفری تەواودا چونكە توخمەكە لەم پلەیەدا هێشتا وزەی تێدایە تا بیبەستێت، بۆ بەستنی هیلیۆم پێویستی بە پلەی گەرمی 272- پلەی سیلیزی دەبێت لەگەڵ پەستانی 2.5 مێگاپاسكاڵ.
هیلیۆم لە دۆخی ڕەقیدا دەتوانرێت پەستان بخرێتە سەری و بچووك بكرێتەوە بە ڕێژەی %30.
هاوتاكان
تا ئێستا نۆ هاوتای هیلیۆم دۆزراوەتەوە، بەڵام تەنها هیلیۆم-3 و هیلیۆم-4 هاوتای جێگیرن و هاوتاكانی تر تیشكدەرن، لە بەرگەهەوای زەویدا گەردێكی هیلیۆم-3 بەرامبەرە بە یەك ملیۆن گەردی هیلیۆم-4.
هیلیۆم-4 كە باوترین هاوتای هیلیۆمە لە هەسارەی زەویدا دروستدەبێت لەڕێگەی شیبوونەوەی ئەلفاوە، هیلیۆم-4 هاوتایەكی زۆر جێگیرە چونكە ناوكەكەی بە شێوەیەك ڕیز بووە كە هەموو بەرگەكانی پڕن.
بەكارهێنانەكان
هیلیۆم بەكاردێت وەك گازی پارێزەر لە گەورەكردنی سلیكۆن و كریستاڵی جێرمانیۆم، هەروەها لە دروستكردنی تایتانیۆم و زڕكۆنیۆم و چارەرسەركردنی كیمیایی بە گاز بەكاردێت، وە بەكاردێت وەك گازی پارێزەر لە لەحیمكردندا.
هیلیۆم لەگەڵ ئۆكسجیندا تێكەڵدەكرێت لەكاتی ڕۆشتنە قوڵایی دەریاكانەوە بۆ ئەوەی كەسەكان تووشی (Nitrogen narcosis) نەبن، كە بریتییە لە حاڵەتێكی تەندروستی كە لە قووڵایی دەریاكاندا ڕوودەدات كە كاریگەری هەیە لەسەر دەمارەخانە و نیشانەكانی وەك خواردنەوەی كحوول وایە.
هەروەها هیلیۆم بەكاردێت بۆ چڕكردنەوەی هایدرۆجین و ئۆكسجین بۆ دروستكردنی سووتەمەنی كەشتییە ئاسمانییەكان، وە بەكاردێت بۆ ساردكردنەوەی هایدرۆجینی شل لە كەشتییە ئاسمانییەكاندا پێش ئەوەی كاربكەن.
بەكاردیت بۆ گواستنەوەی گەرمی ڕیئاكتەرە ناوكییەكان، هەروەها هەندێك جار بەكاردێت لە دروستكردنی هاردی كۆمپیوتەردا (پەپكی ڕەق- hard disk drives).
سەرچاوە
هیلیۆم لە هەسارەی زەویدا كەمبووتەوە چونكە گەر بڕواتە بەرگەهەواوە لەبەر كەمی كێشەكەی هەسارەی زەوی بەحێدەهێڵێت، كە بە پێچەوانەی هایدرۆجینەوەیە چونكە لەگەڵ ئۆكسجیندا كارلێك دەكات و ئاو پێكدەهێنێت، كە دواتر دەتوانرێت لێك جیابكرێنەوە، هەروەها یەكێكی تر لە هۆكارەكان ئەوەیە كە هیلیۆم گازێكی جێگیرە و كارلێك ناكات.
هیلیۆم لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە دابیندەكرێت، بەڵام لە ئێستادا قەتەر لە ویلایەتە یەكگرتووكانی ئەمریكا هیلیۆمی زیاتر دابین دەكات.
چەندین ڕێكخراوی لێكۆڵینەوە وتار و لێدوانیان بڵاوكردووەتەوە بۆ پاراستنی سەرچاوەكانی هیلیۆم بۆ ئەوەی كە سنوورێك دابنرێت بۆ بەكارهێنانی ئەم توخمە، چونكە بۆ توێژەران هیلیۆم توخمێكی بێهاوتای سروشتە، هیلیۆم جێگرەوەی نییە چونكە توخمێكی سەرەكییە بۆ بەدەستهێنانی پلەی گەرمی زۆر نزم كە لە پڕۆسەی ساردكردنەوە (cryogenics) بەكاردێت، هەروەها بەكاردێت بۆ ساردكردنەوەی هەندێك لە كانزاكان بۆ پلەی گەرمی زۆر نزم بۆ ئەوەی ببن بە گەیەنەری نمونەیی (superconductivity).
