ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ئیمپراتۆریەتی ئەڵمانیا (بە ئەڵمانی: Deutsches Kaiserreich، بە ئینگلیزی: German Empire، بە عەرەبی: القيصرية الألمانية)، هەروەها بە ئەڵمانیای ئیمپراتۆری، ڕایخی دووەم، یان ئەڵمانیا ناودەبرێت، بریتییە لە سەردەمی ڕایخی ئەڵمانیا لە یەکگرتنی ئەڵمانیا لە ساڵی ١٨٧١ تا شۆڕشی تشرینی دووەمی ساڵی ١٩١٨ کە کاتێک ڕایخی ئەڵمانی فۆڕمی حکوومەتی خۆی لە پاشایەتییەوە گۆڕی بۆ کۆمار.
|
پایتەخت و گەورەترین شار |
|
|
زمانە فەرمییەکان |
ئەڵمانی |
|
زمانە باوەکان |
ئەڵمانی، ئەڵمانیی نزم، پۆڵەندی، دانیمارکی، ییدیش، لیمبۆرگیش، فریزی، سۆربی، سینتێ ڕۆمانی، لیتوانی، کاشوبی |
|
ئایین |
٦٢.٦٣% پرۆتستانت |
|
ناوی گەل |
ئەڵمانی |
|
حکوومەت |
پاشایەتیی نیمچە دەستووری پەرلەمانی فیدراڵی
|
|
ئیمپراتۆرەکان |
|
|
• ١٨٧١-١٨٨٨ |
ویلهێلمی یەکەم |
|
• ١٨٨٨ |
فریدریشی سێیەم |
|
• ١٨٨٨-١٩١٨ |
ویلهێلمی دووەم |
|
ڕاوێژکار |
|
|
• ١٨٧١-١٨٩٠ |
ئۆتۆ ڤۆن بیسمارک |
|
• ١٨٩٠-١٨٩٤ |
لیۆ ڤۆن کاپریڤی |
|
• ١٨٩٤-١٩٠٠ |
کلۆدویگ زو هۆهێنلۆه-شیلینگسفورست |
|
• ١٩٠٠-١٩٠٩ |
بێرنارد ڤۆن بولۆ |
|
• ١٩٠٩-١٩١٧ |
تیۆباڵد ڤۆن بێثمان هۆڵڤێگ |
|
• ساڵی ١٩١٧ |
جۆرج مایکێلیس |
|
• ١٩١٧-١٩١٨ |
جۆرج ڤۆن هێرتلینگ |
|
• ساڵی ١٩١٨ |
ماکس ڤۆن بادن |
|
ناوچە |
|
|
١٩١٠ |
٥٤٠,٨٥٧.٥٤ کم دووجا |
|
ژمارەی دانیشتووان |
|
|
• ساڵی ١٨٧١ |
٤١,٠٥٨,٧٩٢ |
|
• ١٩٠٠ |
٥٦,٣٦٧,١٧٨ |
|
• ١٩١٠ |
٦٤،٩٢٥،٩٩٣ |
|
دراو |
هێمای زێڕی ئەڵمانی (١٨٧٣–١٩١٤) پاپیێرمرک (١٩١٤–١٩١٨) |
|
ئەمڕۆ بەشێکە لە |
o ئەڵمانیا o پۆڵەندا o ڕووسیا o فەرەنسا o دانیمارک o کۆماری چیک o لیتوانیا o بەلجیکا |
ئەم ئیمپراتۆریەتە لە ١٨ی کانوونی دووەمی ١٨٧١ دامەزرا، ئەوکات دەوڵەتانی باشووری ئەڵمانیا جگە لە نەمسا پەیوەندییان بە کۆنفیدڕاسیۆنی باکووری ئەڵمانیاوە کرد و دەستوورە نوێیەکە لە ١٦ی نیسانەوە کەوتە بواری جێبەجێکردنەوە و ناوی دەوڵەتی فیدراڵی گۆڕدرا بۆ ئیمپراتۆریەتی ئەڵمانیا و نازناوی پاشا درا بە ویلهێلمی یەکەمی پاشای پرۆس لە خێزانی هۆهێنزۆلێرن. بەرلین وەک پایتەخت مایەوە ئۆتۆ ڤۆن بیسمارک، سەرۆکی پرۆس، بوو بە ڕاوێژکار و سەرۆکی حکوومەت. لەگەڵ ڕوودانی ئەم ڕووداوانەدا، پرۆسەکە کاتێک دروست بوو هێشتا بەرەی باکوور بە سەرۆکایەتی ئەڵمانیا و هاوپەیمانەکانی لە باشوور، وەک بادن، باڤاریا، ڤورتێمبۆرگ و هێس، هێشتا سەرقاڵی جەنگی فەرەنسا و پرۆس بوون.
ئیمپراتۆریەتی ئەڵمانیا لە ٢٥ دەوڵەت پێکهاتبوو، هەریەکەیان سەرۆکی تایبەتیان هەبوو و دەبوونە چوار شانشینی پێکهێنەر، شەش دوکی گەورە، حەوت میرنشین، سێ شاری ئازادی هانزی و یەک خاکی ئیمپراتۆری. پرۆسیا کە یەکێک بوو لە چوار شانشینەکە، نزیکەی دوو لەسەر سێی دانیشتووان و خاکی ئیمپراتۆریەتەکەی لەخۆگرتبوو، هەروەها باڵادەستیی پرۆسەکان لە ڕووی دەستوورییەوە دامەزرا، بەو پێیەی پاشای پرۆس ئیمپراتۆری ئەڵمانیاش بوو کە پێی دەوترا (دۆیچەر کایزەر).
لە دوای ساڵی ١٨٥٠ دەوڵەتەکانی ئەڵمانیا بە خێرایی بوون بە پیشەسازی، هێزی تایبەتیان لە خەڵووز، ئاسن (و دواتر پۆڵا)، ماددە کیمیاییەکان و هێڵی ئاسن هەبوو. لە ساڵی ١٨٧١ ئەڵمانیا ژمارەی دانیشتووانی ٤١ ملیۆن کەس بوو؛ تا ساڵی ١٩١٣، ئەم ژمارەیە بۆ ٦٨ ملیۆن کەس زیادی کردبوو. کۆمەڵە دەوڵەتێک کە زۆر گوندنشین بوون لە ساڵی ١٨١٥، لەگەڵ یەکگرتنیان لەگەڵ ئەڵمانیا بە زۆری بوون بە شارنشین. سەرکەوتنی پیشەسازیی ئەڵمانیا لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە بە دوو شێوە خۆی دەرخست: کارگەکانی ئەڵمانیا گەورەتر و مۆدێرنتر بوون لە هاوتا بەریتانی و فەرەنسییەکانیان. هەژموونی ئیمپراتۆریەتی ئەڵمانیا لە زانستە سرووشتییەکان و بەتایبەتی لە فیزیا و کیمیادا بە جۆرێک بوو کە یەک لەسەر سێی هەموو خەڵاتەکانی نۆبڵ بۆ داهێنەر و لێکۆڵەرە ئەڵمانییەکان بوو. لە ماوەی ٤٧ ساڵی بوونی ئیمپراتۆریەتی ئەڵمانیا بووە زەبەلاحی پیشەسازی و تەکنەلۆژی و زانستیی ئەورووپا و تا ساڵی ١٩١٣ ئەڵمانیا گەورەترین ئابووری بوو لە کیشوەری ئەورووپا و سێیەم گەورەترین ئابووری بوو لە جیهاندا. هەروەها ئەڵمانیا بوو بە هێزێکی گەورە، درێژترین تۆڕی هێڵی ئاسنی ئەورووپای دروستکرد، بەهێزترین سوپای جیهان بوو و بنکەیەکی پیشەسازی خێرا گەشەسەندوو. لە ساڵی ١٨٧١ بە شێوەی زۆر بچووک دەستی پێکرد، لە ماوەی دە ساڵدا، هێزی دەریایی بوو بە پلەی دووەم لە دوای هێزی دەریایی شاهانەی بەریتانیا.
لە ساڵی ١٨٧١ تا ١٨٩٠، ماوەی سەرۆکایەتی ئۆتۆ ڤۆن بیسمارک وەک یەکەم و تا ئەمڕۆش درێژترین ڕاوێژکاری بوو، سەرەتا لیبرالیزمتر بوو بەڵام لەگەڵ تێپەڕبوونی کاتدا کۆنەپەرستانە دەرکەوت. چاکسازییە بەرفراوانەکان و کولتورکامپف لە سەردەمی ئەودا جێبەجێ کران. بەرنامە کۆمەڵایەتییەکانی بیسمارک بریتی بوون لە خانەنشینی، بیمەی ڕووداوەکان، چاودێری پزیشکی و بیمەی بێکاری، کە هەموو لایەنەکانی دەوڵەتی خۆشگوزەرانیی ئەورووپی مۆدێرن بوون.
لە درەنگانی سەرۆکایەتی بیسمارک و سەرەڕای دژایەتی کەسی پێشووی، ئەڵمانیا دەستی بە کۆلۆنیالیزم کرد. لەو شوێنانەی کە لە ئەفریقا داوا نەکرابوون توانی سێیەم گەورەترین ئیمپراتۆریەتی کۆلۆنیالی لەو کاتەدا بنیات بنێت، دوای ئیمپراتۆریەتی ئینگلیز و فەرەنسی. وەک دەوڵەتێکی کۆلۆنیالیزم، هەندێکجار لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی زلهێزەکانی دیکەی ئەورووپادا دەکەوتە تەنگەژە، بە تایبەت ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا. لە کاتی فراوانبوونی کۆلۆنیالیزمیدا، ئیمپراتۆریەتی ئەڵمانیا جینۆسایدی هێرێرۆ و ناماکوای ئەنجامدا.
دوای لابردنی ئۆتۆ ڤۆن بیسمارک لەلایەن ویلهێلمی دووەمەوە لە ساڵی ١٨٩٠، ئیمپراتۆریەتەکە دەستی کرد بە سیاسەتی جیهانی، ڕێڕەوێکی نوێی شەڕانگێزانە کە لە کۆتاییدا بەشداری کرد لە سەرهەڵدانی جەنگی جیهانیی یەکەم. جێنشینەکانی بیسمارک بێتوانا بوون. لە ساڵی ١٨٧٩، ئیمپراتۆریەتی ئەڵمانیا هاوپەیمانی دووانەی لەگەڵ نەمسا-مەجارستان واژۆ کرد، دواتر هاوپەیمانی سێ لایەنەی لەگەڵ ئیتالیا لە ساڵی ١٨٨٢. هەروەها پەیوەندیی دیپلۆماسی بەهێزی لەگەڵ ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا پاراست. کاتێک قەیرانی گەورەی ساڵی ١٩١٤ هات، ئیتالیا هاوپەیمانییەکەی بەجێهێشت و ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بە فەرمی هاوپەیمانی لەگەڵ ئەڵمانیا کرد.
لە جەنگی جیهانیی یەکەمدا پلانەکانی ئەڵمانیا بۆ گرتنی پاریس بە خێرایی لە پاییزی ساڵی ١٩١٤دا شکستی هێنا و شەڕی بەرەی ڕۆژاوا بوو بە چەقبەستوو. گەمارۆی دەریایی هاوپەیمانان بووە هۆی کەمیی خۆراک. بەڵام ئەڵمانیای ئیمپراتۆری لە بەرەی ڕۆژهەڵات سەرکەوتنی بەدەستهێنا؛ دوای پەیمانی برێست-لیتۆڤسک بڕێکی زۆری خاکی لە ڕۆژهەڵاتی خۆی داگیرکرد. ڕاگەیاندنی جەنگی ژێردەریایی بێ سنووری ئەڵمانیا لە سەرەتای ساڵی ١٩١٧دا بەشداری کرد لە هێنانی ئەمریکا بۆ ناو شەڕەکە. لە تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩١٨، دوای هێرشی بەهاری شکستخواردوو، سوپای ئەڵمانیا لە پاشەکشەدا بوون، هاوپەیمانەکانی نەمسا-مەجارستان و ئیمپراتۆریەتی عوسمانی ڕووخابوون و بولگاریاش خۆی ڕادەست کردبوو. ئیمپراتۆریەتەکە لە شۆڕشی تشرینی دووەمی ١٩١٨دا بە دەستلەکارکێشانەوەی پاشاکەی داڕما، و بووە هۆی دروستبوونی کۆمارێک لەجێی ئیمپراتۆریەت. پەیمانی ڤێرسای تێچووی قەرەبووکردنەوەی دوای جەنگ بە بڕی ١٣٢ ملیار مارک سەپاند (نزیکەی ٢٦٩ ملیار دۆلاری ئەمریکی یان ٢٤٠ ملیار یۆرۆ لە ساڵی ٢٠١٩، یان نزیکەی ٣٢ ملیار دۆلاری ئەمریکی لە ساڵی ١٩٢١)، هەروەها سنووردارکردنی سوپاکە بۆ ١٠٠ هەزار پیاو و ڕێگەنەدان وەرگرتنی سەربازی، زرێپۆش، ژێردەریایی، فڕۆکە و تەنیا دەبوایە شەش شەش کەشتیی جەنگییان هەبێت. وێرانکارییە ئابوورییەکان بوونە هۆی خەمۆکی گەورە و زەلیلبوون و تووڕەیی دانیشتووانی ئەڵمانیا و ئەمانەش بە هۆکاری سەرەکی سەرهەڵدانی ئەدۆلف هیتلەر و نازیزم دادەنرێت.
ئابووری
تا ساڵی ١٩٠٠ ئەڵمانیا بوو بە گەورەترین ئابووری لە کیشوەری ئەورووپا و سێیەم گەورەترین ئابووریی جیهان بوو لە دوای ئەمریکا و ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا، هەروەها ڕکابەری سەرەکی ئابووری بوون. لە ساڵی ١٨٧١دا ژمارەی دانیشتووانی زۆرینەی گوندنشینەکان بوو کە ٤١ ملیۆن کەس بوو، لە کاتێکدا تا ساڵی ١٩١٣ ژمارەی دانیشتووانەکەی زیاد بوو بۆ ٦٨ ملیۆن کەس کە زۆرینەیان لە شارەکاندا بوون.
ئەڵمانیا بۆ ماوەی ٣٠ ساڵ لە دژی بەریتانیا خەباتی دەکرد بۆ ئەوەی ببێتە هێزی پیشەسازیی پێشەنگی ئەورووپا. نوێنەری پیشەسازی ئەڵمانیا کۆمپانیای زەبەلاحی پۆڵا کروپ بوو کە یەکەم کارگەی لە شاری ئێسێن دروستکرا. تا ساڵی ١٩٠٢ بەتەنها ئەو کارگەیە بوو بە "شارێکی گەورە و خاوەنی هێزی پۆلیس و بەشی ئاگرکوژێنەوە و یاساکانی هاتووچۆی خۆی. هەروەها ١٥٠ کیلۆمەتر شەمەندەفەر و ٦٠ بینای کارگەی جیاواز و ٨٥٠٠ ئامێری ئامێر و حەوت وێستگەی کارەبا و ١٤٠ کیلۆمەتر لە کێبڵی ژێر زەوی."
لە سەردەمی بیسمارکدا ئەڵمانیا داهێنەرێکی جیهانی بوو لە بنیاتنانی دەوڵەتی ئاسوودەژیانیدا. کرێکارانی ئەڵمانی چێژیان لە یارمەتی تەندروستی و ڕووداو و منداڵبوون و کانتین و ژووری گۆڕینی جلوبەرگ و پلانی خانەنشینی نیشتمانی وەردەگرت.
پیشەسازیکردن لە ئەڵمانیا بە شێوەیەکی داینامیکی پێشکەوت و بەرهەمهێنەرانی ئەڵمانی دەستیان کرد بە دەستبەسەرداگرتنی بازاڕەکانی ناوخۆ و دوای ساڵی ١٨٧٠ زۆرینەی کەرەستەکان بوونە ئەڵمانی و کەلوپەلی بەریتانی هاوردە نەدەکرا. بەمەش ئەڵمانیا بوو بە هێزی باڵادەستی ئابووری لەسەر کیشوەرەکە و لە دوای بەریتانیا دووەم وڵاتی هەناردەکاری بوو.
پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا لە سەردەمی پیشەسازی ئەڵمانیادا لە چوار شەپۆلدا ڕوویدا: شەپۆلی هێڵی ئاسن (١٨٧٧-١٨٨٦)، شەپۆلی بۆیاخ (١٨٨٧-١٨٩٦)، شەپۆلی کیمیایی (١٨٩٧-١٩٠٢) و شەپۆلی ئەندازیاری کارەبا (١٩٠٣-١٩١٨). بەو پێیەی ئەڵمانیا دواتر لە بەریتانیا پیشەسازی بوو، توانی مۆدێلی کارگەکانی لە کارگەکانی بەریتانیا وەربگرێت، بەم شێوەیە کاراتر سوودی لە سەرمایەکەی وەرگرت و خۆی لە شێوازە میراتییەکان بەدوور گرت. ئاڵمانیا لە بەریتانییەکان وەبەرهێنانی زۆرتری لە توێژینەوەکاندا کردووە، بەتایبەتی لە بواری کیمیا و بزوێنەری ICE و کارەبادا. باڵادەستیی ئەڵمانیا لە فیزیا و کیمیادا بە جۆرێک بوو کە یەک لەسەر سێی سەرجەم خەڵاتەکانی نۆبڵ بۆ داهێنەر و توێژەرانی ئەڵمانی بوو. سیستەمی کارتێلی ئەڵمانی (کە بە کۆنزرن ناسراوە)، بەهۆی ئەوەی بە شێوەیەکی بەرچاو چڕ بووبووەوە، توانی سەرمایە بە شێوەیەکی کاراتر بەکاربهێنێت.
تا ساڵی ١٩٠٠ پیشەسازی کیمیایی ئەڵمانیا زاڵ بوو بەسەر بازاڕی جیهانی بۆیەی دەستکرددا. سێ کۆمپانیای سەرەکی BASF و Bayer و Hoechst چەند سەد بۆیەی جیاوازیان بەرهەمهێنا، لەگەڵ پێنج کۆمپانیای بچووکتر. ئەڵمانیا گەورەترین پیشەسازی کیمیایی جیهانی بنیاتنا، بەرهەمی پیشەسازی کیمیایی ئەڵمانیا بە ڕێژەی ٦٠% زیاتر بوو لە ئەمریکا. لە ساڵی ١٩١٣ ئەم هەشت کۆمپانیایە نزیکەی ٩٠%ی دابینکردنی جیهانی بۆیاخەکان بەرهەمهێنا و نزیکەی ٨٠%ی بەرهەمەکانیان لە دەرەوەی وڵات فرۆشت.
لە سەرەتای جەنگی جیهانیی یەکەم (١٩١٤-١٩١٨)، پیشەسازی ئەڵمانیا گۆڕا بۆ بەرهەمهێنانی جەنگ. قورسترین داواکاری لەسەر خەڵووز و پۆڵا بوو بۆ بەرهەمهێنانی تۆپ و تۆپخانە، هەروەها لەسەر ماددە کیمیاییەکان بۆ دروستکردنی ئەو ماددانە کە کەوتبوونە ژێر سنووردارکردنی هاوردەکردن و بۆ چەکی کیمیایی و پێداویستی جەنگ.
دەستوور
ئیمپراتۆریەتەکە پاشایەتییەکی دەستوری بوو، ئیمپراتۆر –کە بە " کایزەر " ناودەبرێت– وەک سەرۆکی دەوڵەت و دەسەڵاتی کۆتایی بوو. حکوومەت دەسەڵاتی جێبەجێکردنی بەکارهێنا، و لەلایەن ڕاوێژکارێکەوە سەرکردایەتی دەکرا، کە لەلایەن ئیمپراتۆرەوە دەستنیشانکرابوو و ڕاستەوخۆ ڕاپۆرتی بە ئیمپراتۆر دەدا. درێژترین ڕاوێژکاری حوکمڕانی ئۆتۆ ڤۆن بیسمارک بوو کە لە ساڵی ١٨٧١ تا ١٨٩٠ حوکمڕانی کرد و بووە هۆی یەکخستنی ئەڵمانیا و چەسپاندنی وەک بەهێزترین وڵاتی ئەورووپا.
دەسەڵاتی یاسادانانی ئیمپراتۆریەتەکە لە دوو ئۆرگاندا بوو، ئەنجوومەنی سەرەوە بۆندسرات و ماڵی خوارەوە ڕیشستاگ یان پەرلەمان؛ یاسایەک دەبوو لە هەردوو ئەنجوومەنەکە دەربکرێت. مافی دەنگدانی گشتگیری پیاوان بۆ هەڵبژاردنی ئەندامانی ڕیشستاگ هەبوو. بوندسرات نوێنەرانی دەستنیشانکراوی حکوومەتەکانی دەوڵەتی ئیمپراتۆریەتەکەی لەخۆگرتبوو، لەگەڵ دابەشکردنی نایەکسانی دەنگەکان وەک لە دەستووردا دیاری کراوە بۆ نموونە پرۆسیا، گەورەترین ویلایەت لە قەبارە و ژمارەی دانیشتووان، ١٧ دەنگی هەبوو، لە کاتێکدا هیچ ویلایەتێکی دیکە نەبوو زیاتر لە ٦ دەنگی هەبێت؛ بەم شێوەیە پرۆسیا زاڵ بوو بەسەر وڵاتەکەدا کە لەلایەن ڕاوێژکارەوە سەرۆکایەتی دەکرا.
دەوڵەتانی پێکهێنەر
پێش یەکگرتن، خاکی ئەڵمانیا (بەبێ نەمسا و سویسرا) لە ٢٧ دەوڵەتی پێکهێنەر پێکهاتبوو. ئەم دەوڵەتانە لە شانشینی و دوکایەتی گەورە و دوکایەتی بچووک و میرنشین و شارە ئازادەکانی هانسیا و یەک خاکی ئیمپراتۆری پێکهاتبوون. شارە ئازادەکان فۆرمێکی حکوومەتی کۆمارییان لەسەر ئاستی دەوڵەت هەبوو، هەرچەندە ئیمپراتۆریەت بەگشتی وەک پاشایەتییەک پێکهاتبوو و زۆربەی دەوڵەتەکانیش هەروا. پرۆسیا گەورەترین دەوڵەتی پێکهێنەر بوو، دوو لەسەر سێی خاکی ئیمپراتۆریەتەکەی گرتەوە.
چەندین لەو دەوڵەتانە دوای هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی پیرۆز سەروەرییان بەدەستهێنابوو، و لە ناوەڕاستی ساڵانی ١٦٠٠ بەدواوە سەروەری دیفاکتۆ بوون. هەندێکی تر وەک دەوڵەتی خاوەن سەروەر لە دوای کۆنگرەی ڤییەنا لە ساڵی ١٨١٥ دروست بوون. بە شێوەیەکی نائاسایی بۆ فیدراسیۆنێک و/یان دەوڵەتێکی نەتەوەیی، دەوڵەتانی ئەڵمانیا ئۆتۆنۆمییەکی سنوورداریان بەسەر کاروباری دەرەوەدا پاراست و بەردەوام بوون لە ئاڵوگۆڕکردنی باڵیۆز و دیپلۆماتکارانی دیکە بۆ تەواوی بوونی ئیمپراتۆریەت. دوای ماوەیەکی کەم لە ڕاگەیاندنی ئیمپراتۆریەتەکە، بیسمارک ڕێکەوتنێکی جێبەجێ کرد و وایکرد وەزارەتی دەرەوەی پرۆس تا ڕادەیەکی زۆر ئەرکی بەڕێوەبردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ دەوڵەتانی دیکەی ئەڵمانیای پێ بسپێردرێت و وەزارەتی دەرەوەی ئیمپراتۆری پەیوەندییەکانی دەرەوەی ئەڵمانیای بەڕێوەدەبرد.
|
دەوڵەت |
پایتەخت |
|
پرۆسیا |
بەرلین |
|
باڤاریا |
میونشن |
|
ساکسۆنی |
درێسدێن |
|
ڤورتێمبێرگ |
شتوتگارت |
|
بادن |
کارلسروهی |
|
هێسێ |
دارمشتات |
|
مێکلنبورگ-شڤێرین |
شڤێرین |
|
مێکلنبێرگ-سترێلیتز |
نیوسترێلیتز |
|
ئۆلدنبێرگ |
ئۆلدنبێرگ |
|
ساکسێن-ڤایمار-ئایزناک |
وایمار |
|
ئانهالت |
دێساو |
|
برونسویک |
براونشڤایگ |
|
ساکس-ئاڵتنبورگ |
ئاڵتنبێرگ |
|
ساکس-کۆبۆرگ و گۆتا |
کۆبورگ |
|
ساکس-ماینینگن |
ماینینگن |
|
لیپێ |
دیتمۆڵد |
|
ڕیوس-گێرا |
گێرا |
|
ڕیوس-گریز |
گرێیز |
|
شاومبۆرگ-لیپ |
بوکێبێرگ |
|
شوارزبۆرگ-رودۆڵشتات |
ڕودۆڵستاد |
|
شوارزبورگ-سۆندێرشاوزن |
سۆندەرشاوزن |
|
والدێک و پیرمونت |
ئارۆلسن |
زمان
نزیکەی ٩٢%ی دانیشتووان بە زمانی ئەڵمانی وەک یەکەم زمانی خۆیان قسەیان دەکرد. تاکە زمانی کەمینە کە ژمارەیەکی بەرچاو لە قسەکەرانی هەبوو (٥.٤%) زمانی پۆڵەندی بوو.
زمانە ژێرمانییە نائەڵمانییەکان (٠.٥%)، وەک دانیمارکی، هۆڵەندی و فریزی، لە باکوور و باکووری ڕۆژاوای ئیمپراتۆریەتەکەدا بوون، لە نزیک سنوورەکانی دانیمارک، هۆڵەندا، بەلجیکا و لۆکسمبۆرگ. ئەڵمانیی نزم لە سەرانسەری باکووری ئەڵمانیا قسەی پێدەکرا. زمانی دانیمارکی و فریزی بە زۆری لە باکووری پارێزگای شلێسویگ-هۆڵشتاین لە پرۆس قسەی پێ دەکرا و هۆڵەندی لە ناوچە سنوورییەکانی ڕۆژاوای پرۆسیا (هانۆڤەر و وێستفالیا و پارێزگای ڕاین).
زمانە پۆڵەندی و زمانەکانی تری سلاڤیی ڕۆژاوا (٦.٢٨%) بە شێوەیەکی سەرەکی لە ڕۆژهەڵات قسەیان پێدەکرا.
ئایین
بەگشتی دیمۆگرافیای ئایینی سەرەتای سەردەمی مۆدێرن بە زەحمەت گۆڕاوە. هێشتا نزیکەی تەواو ناوچەی کاسۆلیکی (باڤاریای خوارەوە و سەرەوە، باکووری وێستفالیا، سیلێزیای سەرەوە) و نزیکەی تەواو ناوچەی پرۆتستانتی (شلێسویگ-هۆڵشتاین، پۆمێرانیا، ساکسۆن و هتد) هەبوون. لە ناوچەکانی ڕۆژهەڵاتدا، دانپێدانان نزیکەی بە شێوەیەکی ناوازە وا هەست دەکرا کە پەیوەندی بە نەتەوەی مرۆڤەوە هەیە و هاوکێشەی "پڕۆتستانت= ئەڵمانی، کاسۆلیک= پۆڵەندی" بە ڕەوا دادەنرا. لەو ناوچانەی کە کۆچبەری کاریگەرییان لەسەر بووە لە ناوچەی ڕوهر و وێستفالیا، هەروەها لە هەندێک شارە گەورەکاندا، دیمەنی ئایینی گۆڕانکارییەکی بەرچاوی بەسەردا هاتووە. ئەمە بە تایبەتی لە ناوچەکانی وێستفالیا کە زۆربەیان کاسۆلیکی بوون، کە لە ڕێگەی کۆچی پرۆتستانتەکانەوە لە پارێزگاکانی ڕۆژهەڵاتەوە گۆڕانکارییان بەسەردا هات.
لە ڕووی سیاسییەوە، لە ناوچە کاسۆلیکییەکان پارتی ناوەند دەنگدەرێکی زۆری هەبوو. لە لایەکی دیکەوە، سۆسیال دیموکراتەکان و سەندیکاکانی کرێکاری ئازاد بە گشتی بەزەحمەت هیچ دەنگێکیان لە ناوچە کاسۆلیکییەکانی ڕوهردا نەبوو. بەڵام ئەمە لەگەڵ ئەو عەلمانییەی کە لە دەیەکانی کۆتایی ئیمپراتۆریەتی ئەڵمانیادا سەریهەڵدا، دەستی بە گۆڕانکاری کرد.
