ناوه‌ڕۆك
مەدرەسەکانی عەولەمە
لە نێوان کۆمەڵێک تیۆری سیاسی و فەلسەفی و کەلتوری فەرهەنگی کە لە سەرەتای ڕێنیسانسی جیهانی سەری هەڵدا، چوار مەدرەسەی سەرەکی خەمڵاند لە کۆتاییدا وەک بەدیل بۆ یەکتر لە جیهانی نوێدا، هەروەک چۆن هەر ژمارەیەک لەو جیهانە (٩) ڕەنوسە پێکهاتبووم ئاواش ئایدیۆلۆجیای هەر حزبێک لە جیهان و کوردستانیش لەو چوار مەدرەسەیە پێکهاتبوو، جا یان سەر بە یەکێ لەو مەدرەسانەیە یان لە تێکەڵەیەک لێیان، لەگەڵ چەند وردە تەوژم و ئایدیۆلۆژیایەک نەگەیشتوونە ئاستی مەدرەسە.
مەدرەسەکانی بریتین لە:
١- لیبراڵی ٢- شیوعیەت ٣- سۆشیالیستی ٤- ئیسلامی.
هەڵبەتە کۆمەڵێک پرسیار لەسەر خاڵی (٤) دروست دەبێ بە ئاڕاستەی جیاجیا، و بگرە پێچەوانەیش، بەشێک پێیان وایە زۆر لە مەدرەسە باڵا و فراوانترە، بۆچی دابەزێنراوەتە ڕیزی مەدرەسە کە زیاتر زادەی ئایدیۆلۆژیای بەشەرە، بەشێکی تر پێیان وایە ناشێ بەرزبکرێتەوە بۆ ئاستی مەدرەسە، هەشە پێی وایە مەدرەسەیە، بەڵام بە ناوی ئیسلام نەبێ بە ناوی ئایینی (واتە مەسیحی و یەهودی و ... ئاینی تریش بگرێتەوە).
وەڵامی یەکەم و دووەم لە بابەتی ئیسلامی سیاسی (ڕابوون) داهاتوو دەدۆزرێتەوە، ڕاستە مەدرەسەی ئاینی فراوان ترە، بەڵام ئاینی ئیسلامی ا ئاینی یەهودی و مەسیحی لە جەوهەردا تەواو لێ جیان، کەمتر ئەو ئاینانە داوای حوکم دەکەن، جگە لە ڕارەوی کەلفنی لە مەسیحیەت داوای پیادەکردنی ئاینی دەکرد بە تاقی تەنها بێ شەریکایەتی، لەگەڵ عەلمانیەتدا، ئەوانی تر زیاتر وەک ئاینی تاکە، بۆیە لە پۆلێکدا لەگەڵ ئاینی ئیسلامی کۆنابنەوە، زیاتر مەسیحیەت لەگەڵ ئایدۆلۆژیای لیبرالی مەدرەسەی لیبرال دیمکراسیان پێکهێناوە و یەهودیش لەگەڵ ئایدیۆلۆژیای سۆشیالیستی ئەو زاوزێیەی کردووە، هەرچی ئیسلامە کەمتر ئەو ئەو زاوزێ یە هەرلدەگرێ، سیستەمێکی تایبەت و تەواوی خۆی هەیە، بۆیە لەو سەردەمە بچووکتر دەردەکەوێ یان زل تر لای بەشێکی زۆر لە گۆڕەپاندا وەک بەدیلی ئەو مەدرەسانە، بە گەڵاڵەکردنی ئاشتیانەی بەرنامەی شارستانی خۆی.
بەو شێوەیە زۆر بە کورتی و خەستی باسێکی سەرەتای هەریەکە لەو مەدرەسانە دەکەین تا ناسنامەی حزبە کوردستانییەکان ساغ بکرێتەوە لەو مەدرەسانە.
١- مەدرەسەی لیبرالیزم (لیبرال دیموکراسی) لە بنەچەدا (Liberaty) مانای ئازادییە، بەڵام ئازادی ئەو سەردەم گۆڕانکاری ڕیشەیی ویستووە، دوای بە یەکگرتنی لەگەڵ دیموکراسی مانا و مەدرەسەکانی تری (فەلسەفەی تاک)ـی وەرگرت، هەڵبەتە (دیموکراسی) و (لیبرالی دیموکراسی) زۆر لێک جیان، دوایی باسی دەکەین.
بەڵام دەبێ ئەوە بڵیین ڕەچەڵەکی دیموکراسی دەدرێتە ئەزموونی یۆنانی کۆن بەڵام بەپێی هەندێ توێژینەوەی مێژوویی وا پێدەچێ ئەوانیش لە فارسیان وەرگرتبێ، بەپێی ئەو مشت و مڕەی کە لە لایەن (هیرۆدۆتس)ـەوە لە ٥٢٢پ ز نەقڵ کراوە لە دوای ئەوەی فارس ناوچەکانی ئەوانی داگیر کردووە سێ جۆر حوکم باس دەکا و لە کۆتاییدا لەسەر پێشنیاری (ئۆتانۆس شێوەی ئیزۆنومیا) هەڵدەبژێرن کە شێوەکەی هاوشێوەی دیموکراسییە.
ئەو مەدرەسەیە وا دەڕوانێتە مژیان کە سەربەستی لە بڕوا و کار و ماڵداری تاک خۆی لە خۆیدا کۆمەڵگەیەکی ئازاد و داهێنەر دروست دەکا، لە کۆتاییدا هاوسەنگیەکی کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی و دەروونی بە ئارامی دروست دەکا، ئەوەش چاکترین دادگەری مومکینە، ماوەیەکی دوور و درێژە لە رۆژئاوا پەیڕەو دەکرێ، بووەتە پاڵپشتێکی بەهێزی کەلتوور و نەریتی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی ...، لە ڕاستیدا دیموکراسی لایەنی سیاسی ئەو کۆمەڵگەیە، لیبرالیش لایەنی کۆمەڵایەتیەکەیەتی، هەرچی سەرمایەداری و بازاڕی ئازادە لایەنی ئابووریەکەیەتی، واتە لایەنی سەلبی و ئیجابی هەیە، زیاتر سوو و پاوەنی بازاڕ و فراوانی چینایەتی جەوهەری ئەو سیستەمەیە، کە هەموو بەشەکانی لە چوارچێوەی بنەمای فراوانی (بەرژەوەندی) دەنوێنرێت، کۆمەڵگەیەکی پراگماتیت بۆ دروست دەکا، بۆیە لە ئەنجامی سەرەتاکانی پەیدابوونی (هەژار و دەوڵەمەند) (وڵاتی هەژار و وڵاتی دەوڵەمەند)ـي، (بەهێز و بێ هێز)ـە...
لە بەرامبەر ئەو بنەما کوشندانە بووە لە دوای هەردوو جەنگی جیهانی لە ساڵی ١٩٤٨ کۆمەڵێک (مەبادیئی مافی مرۆڤ)ـی لێ جاڕدا وەک لایەنی ئەخلاقی ئەو مەدرەسەیە، ئەگینا هیچ بنچینەیەکی ئەخلاقی تیا نییە لە تیۆر و پەیوەندی و حوکمی دیکتاتۆری بەرژەوەندیدا.
بنچینە فکریەکانی لیبراڵی
ئەو ڕێبازە لە شەبەنگێک تیۆر و فکر و ڕاڕەوی ئایدیۆلۆژیا و ئاینی و زانستی جیاجیا پێکهاتووە، مێژوویەکی تیۆری کۆنی هەیە (لە پێش زایین)، بەڵام پەیڕەو بونی لە کۆمەڵگەی سەرمایەداریدا هەموو ئەو زانا و فەیلەسووف و مەدرەسانە دەگرێتەوە کە بەشدارن ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لە شۆڕش بەسەر دەسەڵاتی کەنیسە بە تایبەتی فکری (دیکارت)، (فرانسیس بیکۆن) (ڕۆسۆ) تا دەگاتە دوورەکەیان لە سیاسەت کە (تیۆری پەرەسەندنە)، ئەگەر گەشەکردنی ئەندام و مانەوەی چاکترین جۆرەکان (البقاء للأصلح) یاسای بایەلۆجی داروینی بن، ئەوا کەڵەکە بوونی سەرمایە و کۆمپانیاکان لە دەست کەمایەتیەکی کارامە و هێزدا و دەست بەتاڵی زۆرایەتییەکەش پێی وتراوە (داروینیەتی کۆمەڵایەتی)، (ئادەم سمیث) وتوویەتی: بەختیاری گشتی دێتە دی کاتێک هەرکەس بە دوای بەرژەوەندی خۆی بێت، ئەوە یان لە ئابووری، (دوکایم و کرۆتچە) لە کۆمەڵایەتی و (سپینر) لە گەشەکردن (وجودیەکان) لە بارەی سەربەستی دا... هەریەکە یان وەستای کارامەی ئەو مەدرەسەن.
هەرچەندە پێشتر سەرمایەداری وەک نەخۆشی و ئافات سەیر دەکرا، بەڵام لە دوای سەرنەکەوتنی ئەزموونی سۆشیالیستی، لە سەدەی نوی سەرمایەداری جارێکی تر وەک ئایدیۆلۆژیا و عەقیدە هاتەوە مەیدان، دو کتێبەکەی -فۆکۆیاما- (کۆتایی مێژوو) و -سمۆئیل- (ململانێی شارستانیەکان) چەکی فکری ئێستای مەدرەسەی لیبرالیەتە.
نموونەی ئەو مەدرەسەیە کۆمەڵگەی ئەورووپی و هەندێ وڵاتی ئاسیایە یاخود وردتر بڵێین کۆمەڵگەی مەسیحی زیاتر سەر بەو مەدرەسەن، هۆیەکەش سادەیە زیاتر لەگەڵ باری دەروونی ئەو جۆرە کۆمەڵگە دەگونجێ کە گونجاوە لەگەڵ ناوەڕۆکی ئینجیل و نەریتی مەسیحیەت (کە لە بابەتێکی تایبەتی دا باسی لێوە دەکەین).
ئەو فکرەیە پێش هەموو ڕێبازە عەلمانییەکانی تر لەسەر دەستی (د. عبداللە جودت- ئیسحاق سکوتی..) هاتۆتە کوردستان بە ناو و بەڵێنی ڕزگاری و بەتەکنیک کردن، ئێستا جارێکی تر نۆرەی ئەو مەدرەسەیە لە کوردستان هاتۆتەوە، دوای ئەوەی لە سەردەمی شاخ بە ڕەجعی لەقەڵەم درابوو.
مەدرەسەی شیوعیەت (مارکسی-لینینی)
مارکس (١٨١٧- ١٨٨٣) هاوڕێ فکری انجلس (١٨٢٠- ١٨٩٠)، پێکەوە کۆمەڵە تیۆرێکی ئابووری سیاسی کۆمەڵایەتی بە بناغەیەکی فکری فەلسەفی مادی توند داڕشت، تیایدا مزگێنی داڕوخانی سەرمایەداری دا لەسەر دەستی چینی کرێکاران و هاتنی بەهەشتی شیوعیەتی بێ (دەوڵەت و پۆلیس و یاسا و خێزان و موڵکیەت ...) جاڕدا، یەکەم کەس و ووڵات کە پەیڕەوی ئەو ڕێبازەی کرد و لە ئاسمانی تیۆریەوە هێنایە سەر زەمینی کارپێکردن (لینین (١٨٧٠- ١٩٢٤) بوو بە هۆی شۆڕشی ئۆکتۆبەری ١٩١٧ لە ڕووسیا، بەو شێوەیە ئەو ڕێبازە ناوی لێنرا (مارکسی- لینینی).
ئایدیۆلۆژیا لە سەردەمی مارکس
ئەو ڕاو بۆچوونانە هەبوو لەو سەردەمی کە مارکس پوختەی تیۆرەکەی لەسەر داڕشت:
کۆتایی ڕووبەڕوو بوونەوە لەگەڵ بیدعەکانی کڵێسە کە تەنها باج (١١) جۆری سەپاندبوو.
لە بارەی گۆڕان و موڵیەکت و ئەو جۆرە ڕا و بۆچوونانە هەبوو:
ئەدمۆن بێرک: کۆمەڵ بەپێی پێویستیەکانی دەگۆڕێت.
سان سیمۆن: کۆمەڵ دەگۆڕێت بەپێی گۆڕانی موڵکیەت.
بریارەکانی شۆڕشی پیشەسازی: زۆربەی داوای نەهێشتنی موڵکیەی تایبەتیان دەکرد.
لە بارەی سیاسی و ئابووری
ئادەم و سمیس ڕیکاردۆ سیاسەتیان بە ئابووری بەستەوە.
چینەکان
ئۆگست پلانک: پێشبینی داڕمانی برجوازیەت و هاتنی پرۆلیتاریای کرد.
کاریگەرییەکانی تر
هەریەکە لە کتێبەکانی (هۆلباخ- نضام الطبیعة)، (مۆرگان- المجتمع القدیم)، و تیۆری پەرەسەندن و مبدأ الافوازیەی کیمیا کاریگەرییەکی مەزنیان لەسەر مارکس هەبوو. (لینین) یش لە کتێبی (المارکس والمارکسیة) لەو وەسفەدا دەڵێ مارکسیەتی میراتگری:
(خاڵ)
فەسفەفەی کلاسیکی ئەڵمانی (فیورباخ- هیگل)ـە.
ئابووری کلاسیکی ئینگلیزی (ریکاردۆ- ئادەم سمیث).
سۆشیالیستی کلاسیکی فەڕەنسی
تێڕوانینی ئاینیشی بە گوفتەیەکی بەناوبانگ (ئاین تلیاکی گەلان- الدین افیون الشعوب) لە لای مارکس هات، لە پێش ئەویش بارون دولباخ وتبووی ئاین هونەری سڕ کردنی میلەتانە تا هەس بە چەوسانەوە نەکەن.
بنچینە فکریەکانی
سەرنجەکانی مارکس لەوە دەستی پێکرد بینی ئەو خەڵکەی دەوروبەری لە جم و جۆڵ و سەردان و کۆبونەوە و سیاسەت کردن و دۆزینەوە زانستیەکان و ناکۆکی و شین و شآی و هونەر تا دەگاتە ئینجیل خوێندن هەمووی بۆ یەک مەبەستە- ئەویش مادەیە.
(خاڵ)
لەسەر ئەو بنچینەیە گۆڕانکاریەکانی کۆمەڵایەتی لە بیروباوەڕ و دەزگا سیاسیەکان و زانست و هونەر و تەبیعات و ڕەوشت هەمووی سەرخانن -بە ڕای مارکسیەت- تەنها ڕەنگدانەوەی ئەو ژێرخانە مادی و ئابووریە یە، لە کۆتاییدا دوو چینی دژ بەیەک دروست دەکات.
مێژوویش هەروا هاتووە بە هؤی ناکۆکی نێوان ئەو دوو چینە سەرەکییە، کە لە قۆناغەکانی مێژوودا وا گوزارش کراوە:
١- مشاعی (بێ چین) بۆ ٢- بەندایەتی (خاوەن و بەندە) بۆ ٣- دەرەبەگی (ئاغا و جووتیار) بۆ ٤- سەرمایەداری (کرێکار و بەرجوازی) بۆ ٥- سۆشیالیستی زانستی بۆ (دیکتاتۆریەتی پرۆلیتاری برجوازی) ٦- شیوعیەت (بێ چین).
تیۆری سیاسخی شۆڕشگێڕیەکەی لێرە دێت (هێزی بەرهەم هێنەر) جەوهەرەکەی کرێکارە و شۆڕشگێڕي، پێوەندی بەرهەم هێنەرەکەش پێوەندییەکی کۆنی سەرمایەداری لە ئەنجامی نەگونجانیان بە حەتمی دەبێت بگۆڕێت تا بگونجێ لەگەڵ هێزی بەرهەم هێنەر و دەبتە شۆڕشێکی کۆمەڵایەتی سەرانسەری، ئەوەش دەبتە هۆی نەمانەی سەرمایەداری و چینایەتی و هاتنی شیوعیەت، کە ناوی نراوە (الحتمیة التاریخیة)، دەوری دروستبوونی حزبە شیوعیەکان بریتییە لە خێراکردنی ووشیاری کرێکار و دروشتمی ناوەندی (ئەی کرێکارانی جیهان یەکگرن) لێرەوە هاتووە.
لەسەر ئەو بنچینەیە سەرانی مارکس پێشبینیان کرد یەکەم کڵپەی شۆڕشی شیوعیەت لە ووڵاتی پیشەسازیەکانی بەریتانیا و فەڕەنسا و ئەڵمانیا بێت.
فەلسەفەکەی وەک خۆی دەڵێ لەسەر سێ پێچکە وەستاوە:
١- تیۆری پەرەسەندن. ٢- گەردوونی بێ سنوور. ٣- مادیەتی بوونەوەر.
''ناکۆکی'' هەر کۆمەڵ ناجوڵێنێ، بەڵکو سروشتیش دەجوڵێنی و گەشەی پێ دەخا بەهۆی سێ یاسا:
١- یاسای ناکۆکی. ٢- یاسای وەرچەرخانی چەندایەتی بۆ چۆنایەتی. ٣- یاسای (نفي النفي).
ئەوە تەفسیری بوونەوەر و ئادەمیزادە، پێویست ناکا بیر لە هیچ (زیاد کردنێکی سەیر) و بەدیهێنەر و ئاین بکاتەوە، ئەو جۆرە بیرە لە نەزانینی تەفسیری دیاردە سروشتییەکان هاتووە، بۆی ئاینی ئێستا تلیاکی گەلانە (افیون الشعوب) لە خزمەتی چینی دەسەڵاتدایە.
بەو شێوەیە شیوعیەت و وڵاتانی سۆشیالیستی لە جیهان دروست بوو، بووە پڕۆژەیەکی ئابووری و کۆمەڵایەتی و مێژوویی سیاسی و فکری فەلسەفی وزانستیی و سایکۆلۆژی و عەسکەری و دەولی، نەخشەی سیاسی جیهانی گۆڕی، سەدان هەزار کتێبی لەسەر نووسراوە تا ساڵی ١٩٩٠ لە پاش ئەزموونێکی ٧٠ ساڵی تێک ڕووخا، کارێکی یەکجار زۆریشی لەسەر هەموو حزبە عەلمانییەکانی جیهان هەبوو، لە کوردستانیش ئەو ئاسەوارەی زیاتر بوو لە قۆناغی نوێدا، لەسەرانسەری کوردستان بە دەیان حزبی مارکس و نیمچە مارکسی لێ دروست بوو، سەرەڕای حزبە شیوعیەکانی ڕەسمی، کە لە هەر پارچەیەک سنوورەکەی (کوردستانی نەبوو)، بە پاڵپشت بەو مەبدەئەی کە لە (بەیانی شیوعی) هاتبوو دەڵێ: (کرێکاران نیشتیمانیان نییە).
ئەو کۆمەڵە فیکرەیە کورتکراوەی سەدان سەرچاوەی مارکسیەتە، وا هەندێکیان تۆمار دەکەن، خوێنەر دەبێ سەرەتایەکی هەبێ لە بارەی شیوعیەت، ئەگینا بەو چەند دێڕە تەنها دەتوانێ هێڵە گشتییەکان لا ڕەوشەن بێتەوە.
مەدرەسەی سۆشیالیست دیموکرات
بیرۆکەی سۆشیالیستی زۆر کۆنە، دەگەڕێتەوە پێش زایین ، نەچووبووە قاوغێکی داڕشتنەوە بەو شێوەیەی ئێستا تا لە سەدەکانی دوای (١٦) دەستی پێ کرد، لە سەرەتادا زۆر جۆرە سۆشیالیستی گەڵاڵە کرا: (سۆشیالیستی تۆباوی، سۆشیالیستی نەتەوایەتی، سۆشیالیستی دیموکراسی، سۆشیالیستی برجوازی، سۆشیالیستی نێونەتەوەیی، سۆشیالیستی ئاینی، سۆشیالیستی زانستی...)
لە دوایدا تەنها دوو جۆرە سۆشیالیستی بوونە ئەزموون (سۆشیالیستی زانستی- سۆشیالیستی دیموکراسی)، دیارە سۆشیالیستی زانستی هەر هەمان مەدرەسەی مارکسیزمە و بریتییە لەو قۆناغە پێشەکییەی شیوعیەت، کە باسکرا بۆیە تەنیا باسی سۆشیال دیموکرات دەکەین:
ئەو مەدرەسەیە لە لایەن پێشڕەوانی وەک (فۆریێ)، (سان سیمۆن)، (لاسال)، (برنشتاین)، کاوتسکی)، ... داڕێژرا، ئەوانە بە کورتی پێیان وایە بۆ گەیشتن بە دادگەری کۆمەڵایەتی و گواتنەوەی سەرمایەداری بۆ سۆشیالیستی بە ڕێگەی ئاشتی و پڕۆسەی دیموکراسی و چاکسازی ئابووری دەبێت، بۆ تێگەیشتن زیاتر لەو مەدرەسەیە تەنیا لیستێکی بەراوردی دەکەین لەگەڵ بنەماکانی سۆشیالیستی زانستی (شیوعیەت) لە خوارەوە سەرنجی بدەی بەڵام هەر بۆ زانین سەرانی شیوعیەت زۆر بە توندی دادەبەزنە سەر سۆشیال دیموکرات و بە (مونافق) ناویان دەبرد و بە بەشێک لە سەرمایەداریان لە قەڵەم دەدا، هەر وتوویان شیوعیەت یەک دەرگای هەیە (نەک زۆر) تەنیا سۆشیالیستی زانستییە.
لە دوای داڕمانی شیوعیەت لە ١٩٩٠ بەدواوە، سۆشیال دیموکراسەکان زیاتر بەرەو کۆمەڵگە و نەریتی لیبراڵ دیموکراسی و سیستەمی سەرمایەداری لاربوونەوە، تا ئەو ڕادەیە خۆیان ناکەنە خاوەنی ئەزموونی شیوعیەت و چەپی بە گشتی و هەتا مێژووەکەی خۆشیان، کە خاوەنی بەرنامەیەکی ڕادیکاڵی بوون.
لە دوای فراوان بوونی قەیرانەکانی فکری و واقعی شیوعیەت و مارکسیەت ئەوا بەشێکی زۆر لە لایەنە شیوعیەکان گەڕانەوە بەرەو شێوازێک لە ڕێچکەی سۆشیاڵ دیموکراسی، بەتایبەتی حیزبە شیوعیەکانی ئەوروپا کە بە (ئۆرۆ- شیوعی) ناوبراون.
مەدرەسەی ئیسلامی
پێش ئەوەی باسی فکری ئیسلامی بکەین، پێویستە چارێ (عەلمانیەت) بە وردی دیاری بکەین تا چاکتر لە ئیسلام تێبگەین هەروەک (عومەری کوڕی خەتاب) گوتەنی: (من لا یعرف الجاهلیة لا یعرف الأسلام)، عەلمانییەت بە هەموو مەدرەسەکانی نا ئیسلامی دەوترێ هەر لە لیبراڵی و دیموکراسی و شیوعی و سۆشیالیستی و نەتەوایەتی ڕووت و حوكمەکانی ئۆتۆقراتی و ئەرستۆقراتی و سیاسەتەکانی میکاڤیلی و دیکتاتۆری و ... یان تێکەڵ لەوانە.
بۆ ئەوەی ڕێ لە (جدل)ـی (کێ عەلمانیەتە و کێ عەلمانی نییە) بگرین، ئەوا پەیڕەوی هەر حزبێک یان دەستوری هەر وڵاتێک لەو دووڕیان سەختە لە ئیسلام جیادەبێتەوە: ئاخۆ دەستوورەکەی ئایین ڕێک دەخات یان بە پێچەوانە؟ لە یەکەمیان، ئیسلام دەبێتە بەشێک لەو چالاکییە گشتییەی کە بۆی دادەنرێ، ئەوکاتی دەستووری تورکی و تونسی و فەڕەنسی جیاوازیەکانیان وا نابێت، حزبێکی عەلمانی کورد و عەرەبی و ئەوروپی وەک یەکە، بۆیە هیچ جیاوازیەکی وا نییە لە نێوان ئینتیما بۆ حزبێکی کوردستانی عەلمانی و حزبێکی عەلمانی عەرەبی یان عەلمانی ئەوروپی، هەروەک زۆر کوردی عەلمانی لە نێو حزبی بەعس بوو، هەروەهاش ئێستا زۆر کورد لە نێو حزبی ئەورووپین، تا ڕآدەی ئەندامی سەرکردایەتیە لە حزبی سەوزی سویدی.. ئەوە ئاساییە لە چوارچێوەی عەلمانیەت هەر وەک (شبلی العیسمی) دەڵێ: (الؤمن و غیر المؤمن في مرتبة اعتباریة اسویة)، ئەوەیان بە سادەیی دەردەکەوێ بەڵام بە (١٨٠) پلە دژی ئایەتی (ان اکرمکم عنداللە اتقاکم)ـە، ئەگەر دەستوورەکە یان پڕۆگرامەکە ئیسلامی بێت لە باری دووەم، ئەوە سەرچاوەی سیاسی هەموو جیاوازیەکانە.
لە باشترین دۆخ دا لەو دەستورانە تۆمار دەکرێ (ئیسلام سەرچاوەیەکی گرنگی تەشریعە نەک بە تەنها)، واتە شیرکێک بۆ شەریعەت دانراوە لەو دەستوورە، کەواتە ئیسلامی و عەلمانی دەشێت کۆببنەوە و مەودایەکی هاوبەش بۆ خۆیان پەیدا بکەن، بەڵام ئیسلام و عەلمانی هەرگیز کۆ نابنەوە و جیاوازیان بە ئەندازەی سنور و بێ سنور، نسبی و موتڵەق، گەرد و گەردوون، تاریکی و ڕووناکی، ـیە... دوو دنیای لێک جیان، بەڕای ئیسلامییەکان پەیامی ئیسلامی هەمەلایەنە هەر لە گەردوون تا لە دەرگادان، لە حوکم تا سەلام کردن، لە شۆڕش تا پەیوەندی خێزانی، لە مافی ئادەمیزاد، تا مافی مێرولەیەک... هەمووی بە یاسا و ڕێسای چەسپاوی خۆی قایم کراوە، هەماهەنگە لەگەڵ یاساکانی سروشت و تەبیعاتە بنەرەتییە نەگۆڕەکانی ئادەمیزاد.
فکرەی ئیسلام
(بۆ ئەوانیە کە موسڵمان نین یان سەقافەتی ئیسلامییان نییە)، ئیسلامیەکان بەو شێوەیەی خوارەوە دەڕواننە گەردوون و بەرنامەی ژیان، کورد و پوختی دەکەینەوە:
یەزدان ئەو بوونەوەرەی بە بینراو و نەبینراوەوە، هەر لە ئەلیکترۆنێکەوە تا گەردوون بە پێی یاسای توندوتۆڵ (مسەیەر کراو) دروست کردووە، ئێمە بە هەڵە (پێی دەڵێین یاسای سروشتی) ((ربنا الدي اعطی کل شيء خلقە ثم هدی)) واتە:
١- خلق، ٢-هدی، لە شوێنی تر (خلق و تدبیر) یان (خلق و تقدیر): مانای دروست کردن و بەرنامە داڕێژی (کە دەکاتە یاسا) نەک وەک (ئەرستۆ و زانایانی لاهوتی- ربوبی) بڵێن دروستکەرە و بەس، کە سەرچاوەی فکری عەلمانی ئێستایە، نەخێر. بۆ ئاو هەیە تەنها ببێتە: هەڵم، بەفر، شلە، بەڵام ناتوانێ ببێتە نەوت، زەوی بە دەوتی خۆی و خۆردا دەسوڕێتەوە، ڕووەک بە شەو (CO2) هەلبمژێت، هیچ شتێک ناتوانێ لەو بەرنامەیەی بۆی دانراوە لابدا، یان یاخی ببێ، مسەیەرە ((فقال للأرض ائتینا طوعا أو کرها قالتا أتینا طائعین))، تەنیا ئادەمیزادە ئەو بڕە سەربەستیەی پێ دراوە، ئەویش لایەنە بەشەریەکەی (مخیر)ـەو خۆی بەرپرسی کار و کردەوەکانیەتی، ئەوەش مادەکانی ئیمتیحانەکەیەتی، جا پەیامای ئیسلامی (هدی) بریتییە لە درێژکراوەی ئەو کۆمەڵە یاسایانە بوونەوەرەکە هەمان خاوەنی هەیە، ئەگەر ئادەمیزاد پەیڕەوی ئەو یاسایانە (شریعەت)ـی کرد لە حوکم و ئابووری و معاملات و پەیوەندی... ئەوا هەم لەسەر دنیا بەدادگەری و بەختەوەری دەژی و هەم لە ئیمتیحانەکەش بە سەرکەوتوویی دەردەچن، ئەگەر لە جیاتی بەرنامەی تری دەستکردی پەیڕەو کرد، ئەوا هەم لەسەر دنیا ناگاتە ئامانج و دادگەری و ئاسودەییش نابینێ و ئەو ئەنجامانەش دەبێت:
١- کارەساتی کۆمەڵایەتی لە چەوسانەوە و دەستدرێژی و جەنگ و برسێتی ((ومن لم یحکم بما انزل اللە فأولئک هم.. ظالمون،... فاسقون،... کافرون)) المائدە ٤٥-٤٧. لە کۆتاییدا لە دۆخە هەرە باشەکەیدا دەبێتە خزمەتکار و چەوساوە و ڕەنجکێش یان چەوسێنەر و زۆردار و ڕەنجەڕۆ و یان بە هەردوو ئاڕآستە لە بارودۆخی جیاجیا.
٢- هەر بەرنامەیەکی تر هەردەم:
أ/ سەتحیە، یەک لایەنە، کورت بینە، مەودا کورتە، قووڵ نییە، ئەنجامی لێک نەدراوەتەوە، چەسپاو نییە، محلیة، وەختیە، ... ((افمن یمشي مکبا علی وجهە أهدی أمن یمشي سویا علی صراط المستقیم)) الملک: ٢٢.
ب/ ناگونجێ لەگەڵ ڕەوشت و ڕسکانی ئادەمیزاد و یاساکانی بونەوەر ((فطرة اللە التي فطر الناس علیها..)) الروم: ٣٠.
ج/ بەشەکانی ئەو بەرنامە خۆبەخۆ ناکۆکن، چ جای پەیڕەوکردن و پیادەکردنەکەی ((ولو کان من عند غیر اللە لوجدوا فیە اختلافا کثیرا)) سبأ: ٨٢.
د/ هەرگیز لە دۆخی هەرە چاکی ئەو بەرنامەیەدا یەکێتی گۆتە و کردەی نییە، ((لم تقولون ما لا تفعلون)) الصف، هەروەها یەکێتی بەرنامەی حزبەکە و بەرنامەی خاوەن بەرنامەکە.. لێک دووە ((اتأمرون الناس بالبر و تنوسن الفسکم)) البقرة: ٣٣.
هـ/ هەموو یاسا و نەریت و بڕیارەکان لە دیفاکتۆ دەبێتە دیگۆڕا، واتە هێز و (ئەمری واقیعە) یاساکانی دەستکرد دروست دەکا، بەپێی گۆڕانی هێز و هاوسەنگیەکان ئەو یاسا و ڕێسا و بڕیار و چارەسەریەکان دەگۆڕێن، بە پێچەوانەی یاساکانی ئیسلام چەسپاو و گشتگیری زەمان و زەمینین لەوەوە داگەری دێتە دی و لە سایای عەلمانیش چەوسانەوە.
