ناوه‌ڕۆك
جاش - مرتزقة - Mercenry
زاراوەیەکی تایبەتە بە کورد، هەرچەندە لە هەموو جیهان هاوشێوەی هەبووە کە دۆخەکەی لە جەوهەردا بە هی کوردستانی بچێت بەڵام وەکو یەکیش نین، لە کوردستان بەو خەڵکانە وتراوە (جاش) کە چەکی دوژمنی داگیرکەری هەڵگرتووە دژی شۆڕش بەرامبەر هەندێ پارە، لە ناو کوردا نامۆ و ناشرین ترین پیشەیە، بارێکی هەرە تایبەتە لەبەر یەک گەیشتنی سێ تەوەرەی سەلبی لە ئابووری و سایکۆلۆجی و سیاسی دێت، کە لە زاڵ بوونی: ١- بەرژەوەندی تایبەت بەسەر بەرژەوەندی گشتی ٢- دەروونێکی نەخۆش بەسەر ڕەوشتی باڵای خۆی ٣- میکاڤیلیەتی سیاسی بەسەر مەبادیئەکان. بۆیە ئەو ناوە دەگمەنە لە دۆخێکی دەگمەنی کەسێتیەکە بۆ دۆزرایتەوە لە نێوان کۆمەڵە ناوێکی تر وەک خیانەت، خۆ فرۆش، گەل فرۆش، بێگانە پەرست، کە لە ناو هەموو میللەتان هەبووە، بەڵام ئەو زاراوەیە شایەنی بە جیهانی کردنە لەسەر زاری کورد ناو لە هەموو خائینێک (بەپێی ئەو پێناسەیە) بنرێ (جاش _ jash)، پڕۆسەی جاشایەتی مانای داڕنینی ئەو کەسە لە هەموو خوو و ڕەوشت و (سەوابت)ـە، وە دابەزینە بۆ ئاژەڵێکی دڕندە و هەردەم بێ بەڵێن و دەست پیس، تاڵانچی، بێسپاردەی، درۆزن، دەروون شکاو، ترسنۆک، مادی، بێ ئۆقرە، بێ متمانە، گوماندار، دەروون نزم، بێ شەرم، بێ پەروەردە، .. ئەو سیفەتانە یە - کە بریتین لە بەهای جاش - ئێستا لە ناو کۆمەڵگەی کوردستان تەنیتەوە و ، هەڕەشە لە بنەماکانی کۆمەڵگەکە دەکا کە وێنەی وای لە مێژوو بەخۆ نەبینیوە، بۆیە لەگەڵ سازبوونی زەمینە دیسان ئەو دیاردەیە لە کینە بە ترسناک تر سەرهەڵدەداتەوە هەروەکا لە بەڵگەنامە و دۆسیەکانی بەعس بە ڕوونی دەسەلمێنێ، زۆریش لێ بەخەم نینە.
مێژووناسان دیاردەی (مرتزقە) بۆ سەردەمی (ڕۆم) دەگێڕنەوە، گوایە لە کێشە ناوخۆییەکاندا بەشێک لە ڕۆمەکان هەندێ لە جەرمان و سۆلاڤیەکانیان بە کرێ دەگرت وەک پیشەی جەنگاوەری دژی ڕۆمەکانی تر، لە سەدەکانی ناوەڕاستیش لە کاتی جەنگە ئاینیەکاندا فەڕەنسیە پرۆستانتەکان، ئەڵمان و ئینگلیزەکانیان بەکرێ دەگرت لە دژی فەڕەنسییە کاثۆلیکەکان، لە هەڵمەتە ئیمپریالیزمەکانی فەڕەنساش بۆ جیهان تیپێکی جاشی بیانیان هەبوو، ژمارەیان (٢٢٠٠٠) بوو، زۆربەیان ئەڵمانی بوون، دای بوونە کرێ گرتەی جیهانی، هەرچی ئیشی جەنگی پێ بوونایە بۆیان دەکرد، بەو کرێیەی لەسەر ڕێک دەکەوتن، لە جەنگەکانی جیهانی یەکەم بە فراوانتر بەکار دەهات، ئێستاش ئەو جۆرە (مرتزقەیە) زیاتر نزیکە لە دیاردەی جاش، چونکە تەکنۆلۆجیای نوێ زۆر پێویستی بە نەفەر نەماوە بۆ یەکلاکردنەوەی جەنگ، بەڵام هەردەم سوپای داگیرکەر پێویستی بە چآوساغی نێو میللەتی داگیرکراوەکە هەیە، ئەو چاشانەش کاریگەر و شارەزا ترن، بۆیە سیستەمی (مرتزقة) بەرەو گۆڕانی تەواو بۆ سیستەمی (جاش) بە تایبەتی لەو نیشتیمانانەی داگیرکراون.
ناوی جاش لە شۆڕشی ئەیلولی ١٩٦١ زیاتر پەرەی سەند هەرچەندە لە بنەچەدا هەر لە لایەن سەرۆک هۆزە خۆفرۆشەکان سەری هەڵداوە، بەڵام دوو هەنگاو کاریگەرییەکی قوڵیان کردە سەر فراون بوونی ئەو دیاردەیە، یەکەم ناکۆکی باڵی (م.س) پ-د-ک لەگەڵ (مەلا مصطفی) لە ئەنجامدا وەرچەرخانی باڵی (م - س) بە لای داگیرکەری حکومەتی عێراق و چەک هەڵگرتنیان لە دژی شۆڕشی کوردستان لە ١٩٦٦ - ١٩٧٠ کە بە (جلالی ناسران)، دووەم چەک هەڵگرتنی (تەنیا لیژنەی ئیقلیمی کوردستان)ی حزبی شیوعی عێراق لە فەترەی ١٩٧٣-١٩٧٥ لە دژی شۆڕشی کوردستان، ئاسۆیەکی ترسناکی فیکری و سیاسی و سایکۆلۆجی کۆمەڵایەتیی وەرگرت و ئەو دیوارە شەرمانەی شکاند، بەو شێوەیە جاشایەتی لە ژێرخانی کۆمەڵگەی خێڵەکی و ستوونی و عەوام و نەفامیەوە پەڕیەوە ڕیزی ڕەوشەنبیر و سیاسەتمەدار و سەرکردە و کۆمەڵگەی مەدەنیەوە، بانگێشەی ڕاستی پاساویەتی سیاسی بۆ دەکرا ... ، بۆیە چەمکی ''جاشایەتی پەتی'' فراوان تر بوو و لقی تری لێ بووەوە وەک: جاشی قەڵەم، جاشی ئایدیۆلۆژیا، جاشی بێژەر، جاسی سیاسی، ... ئیتر لە جاشایەتیەکی نامۆی دەگمەن بەرەبەرە بووە پیشەیەکی نیمچە ئاسایی، لەگەڵ هەندێ هۆکاری تر لە دوایی باس دەکرێ بە تایبەتی لە شۆڕشی نوێی کوردستان بە پێشەنگی (ی. ن. ک) گەورەترین قەبارەی جاشایەتی لە مێژووی کوردستان بەخۆوە بینیوە ... ژمارەی جاش نزیکەی (٤٥٠) جار بە ئەندازەی پێشمەرگە بووە، ئەوەش نەک لە مێژووی کورد، لە مێژووی سیاسی هیچ میللەتێک وێنەی نییە و نەبووە، بەشداری ئەو تاوانانەی ئەنفال، وێران و سوتاندن، کیمیایی، تاڵان، ... یان کردووە و بوبوونە پێشەنگی سوپای عێراق، سەرەڕای تێکدارانەی ڕەوشتی کوردەواری و ڕۆڵێکی مازدەکی و مانیانەیان بۆ دەسەڵاتی داگیرکەر کردووە، هەر لەگەڵ ڕاپەڕینی ١٩٩١ی کوردستان و تێەکڵ بوونی جاش و پێشمەرگە، یەکسەر بەها و نەریتەکانی جاشی زاڵ بوو ... بۆیە سیفەتی پێشمەرگەی نوێ ئاوا دزێوە.
مێژووی (جاش) لە کوردستان زۆر کۆن نییە، لەگەڵ مێژووی سیاسی نەتەوەیی وکردە لە دەوروبەری ساڵانی ١٩٢٠ وە دروست بووە، جارجار لە ئەدەبیاتی ئەو سەردەمی ناوی جاش بە دەگمەن هاتووە، هەرچەند هەندێ مێژووناس زیادە ڕەوی دەکەن و ئەو دیاردەیە بۆ هەزاران ساڵ دەگێڕنەوە، هەشە بۆ جەنگی چاڵدێران، .. بەشێکی زۆریش بۆ سوارەی حمیدی دەگێڕنەوە .. ئەو زیادەڕەویە دروست نییە، ئەوە هەمان تێڕوانینەی چەوتەکەی سەبارەت بە مێژووی سیاسی کورد و سەربردەی مەینەتی کورد، ... بەڵام ڕاستیەکەی ئەوەیە بەپێی پێناسەکەشی کە (چەک دژی داخوازیە سیاسیەکانی میللەتی کوردستان هەڵگری) ... ئەوە نە هەزاران ساڵە و نە چاڵدێرانیشە، ... هەتا سوارەی حمیدیش کە دیاردەیەکی ناپەسەند بووە مادام فرۆشتنی ئەرکێکی فکری و نیشتیمانی بە پارە و پوول بەڵام بە (جاش) حساب نەبوون، چونکە لە دژی میللەتی خۆیان نەبوون لە دژی ڕووس و ڕۆژئاوا و تا رادەیەکیش ئەرمەن، هەروەک لەو ڕوون کردنەوەی کتێبی (الملل والنحل والأعراق) ل٢١٨ هاتووە (عوسمانییەکان سەربەخۆی تەواوی دابووە کوردەکان، بە میلیشیای خۆیان سنورەکانیان بپارێزن و لە کاتی هێرشی دەرەکیش بە هانای عوسمانیەکان بێن)، هەروەها بەپێی ڕێکەوتنی (سوڵتان - بەدلیسی) کە لە ١٥١٤ز مۆر کرابوو وەک دوو دەوڵەت لە مادەی (٤) و (١) هاتبوو هەردوولا لە کاتی دەست درێژی دەرەکی یارمەتی یەکتر بدەن، نەک تەنها کورد. ئیتر ئەوە بەندێکی بنجینەی سیستەمەکانی فدراڵی و کۆنفداڵی و ... هەردوو بەرگریەکی هاوبەشە... جا سوارەی حمیدی لەو چوارچێوە مێژووییە دروست بووە، سوارەی حمیدی لە سەردەمی خەلافەت هەتا ١٩٠٨ز جیایە لەگەڵ سوارەی حمیدی دوای ئەو مێژووە، لە ڕاستیدا لە دوای ئەوەی ئیتیحادیە عەلمانییەکان ئینقیلابیان کرد بەسەر خەلافەت و دروشمی تورکایەتیان هەڵگرت لە دژی نەتەوەی تر بوون، ئەوا ئەو جارە سوارەی حمیدی بەکار هێنرا بۆ دژی نەتەوەکەی خۆی، بۆ دژی شۆڕشی عبدالسلام بارزانی و مەلا سەلیم .. ئینجا ناویشی گۆڕا لە سوارەی حمیدی بۆ (افواج خفیفة - ئەو ناوەی ئەفواجی سەردەمی بەعس لەوە هاتووە) .... ئیتر لەو مێژووە بە (جاش) حسابن، کەواتە سوارەی حمیدی و جاش لێک جوودان، هەتا (مرتزقة)ش نی مادام بۆ هەموو دەسەڵاتدارێکیان نەکردووە، بەپیی پێناسی (قاموس السیاسة) مرتزقة ئەو جەنگاوەرانەن کە خزمەتەکەیان دەفرۆشنە هەر یەکێک پێویستیان پێ بێ بەرامبەر هەندێ پار و پوول بێ ڕەچآوی شەرم و ئەخلاق و حەرامی نیشتیمانی. ئەگەر چی (سوارەی حمیدی) جێی شانازی نییە، بوار دەدات بکرێتە پاساوێکی فکری و مێژووی بۆ ئەو دیاردەیە، لەو سەردەمی خێڵە عەرەبەکانیش لە لای خێڵە کوردەکان دەبوونەوە ''سوارە'' بە ناوی (ساریچە)، لە سەردەمی دەسەڵاتی فارس لە خوارووی عێراق بەو عەرەبانەی جاشی فارس بوون دەوترا ''شەبانە'' واتە پاسەوانی شەو، لە دوای داگیر کردنی عێراق لە لایەن بەریتانیاوە دیسان دیاردەی جاشایەتی لە نێو عەرەب بە ناوی شەبانە و ''حوشیە'' و فرسان صلاح الدین سەری هەڵدا، لە نێو مەسیحیش بە ناوی ''لیڤی'' و ''تەیاری'' پەیدا بوون، لە ناو کورد زاراوەیەک هەیە وا پێدەچێ سەرچاوەکەی جاشایەتی بێت، زاراوەی ''حیز''، لە حفیز هاتووە بەپێی د علی الوردی، بەوانە دەوترا ''حفیز''ی کە هام و شۆی (ئۆفیس - office)ی بەتیتانیایان دەکرد بە نهێنی، ئەو ووشەیە لە نێو کورد و عەرەب ناشرین بوو، دوای وای لێهات هەرچی بۆ دوژمن کارێکی وای بکردبایە لە نێو عەرەب دەبووە حەفیز و لە نێو کوردیش ''حیز'' .
