ناوه‌ڕۆك
نایترۆجین
نایترۆجین توخمێكی كیمیاییە و لە خشتەی خولیدا هێمای (N) هەیە، نایترۆجین كەمترین كێشی هەیە لە گرووپی 15 خشتەی خولیدا، توخمێكی باوە لە گەردووندا و هەروەها بە حەوتەم باوترین توخمی سیستمی خۆر دادەنرێت، لە پلەی گەرمی و پەستانی پێوانەییدا دوو گەردیلەی هایدرۆجین یەكدەگرن بۆ پێكهێنانی دوانە نایترۆجین (dinitrogen) كە گازێكی بێ بۆن و بێ ڕەنگە و هێمای (N2) هەیە، دوانە نایترۆجین %78 بەرگەهەوای هەسارەی زەوی پێكدەهێنێت، كە بەمەش دەبێتە باوترین توخمی خاو (یەك نەگرتوو)، نایترۆجین لە هەموو زیندەوەرەكاندا هەیە، بەتایبەتی لە ترشە ئەمینییەكاندا وەك (DNA و RNA) هەروەها لە ئەدینۆسینی سیانە فۆسفاتیدا بوونی هەیە، جەستەی مرۆڤ %3 لە نایترۆجین پێكدێت لەڕووی كێشەوە لە دوای ئۆكسجین و كاربۆن و هایدرۆجین.
تایبەتمەندییە گشتییەكان
| شێوازی دەركەوتن | گازی بێ ڕەنگ |
| گەردیلە بارستە | 14.00643 |
| گەردیلە ژمارە | 7 |
| كۆمەڵە | كۆمەڵەی 15 (نیكتۆجینەكان - Pnictogen) |
| خول | خولی دووەم |
| خشتۆك | P |
| شێوگی ئەلیكترۆنی | 2s2 2p3 |
| ڕیزبوونی ئەلیكترۆنەكان بۆ هەر بەرگێك | 5 ,2 |
سیفەتە فیزیاییەكان
| دۆخ | لە پلەی گەرمی و پەستانی پێوانەییدا (STP) گاز |
| پلەی توانەوە | 209.86− پلەی سیلیزی |
| پلەی كوڵان | 195.795- پلەی سیلیزی |
| چڕی | لە پلەی گەرمی و پەستانی پێوانەییدا (STP) 1.2506 گرام بۆ لیتر |
| پلەی سیانی (Triple point) | 63.151 كێڵڤن، 12.52 كیلۆپاسكاڵ |
| پنتی شلۆق (مۆلەق) | 126.21 كێڵڤن، 3.39 مێگاپاسكاڵ |
| پلەی گەرمی توانەوە (N2) | 0.72 كیلۆجوڵ/مۆڵ |
| پلەی گەرمی بەهەڵمبوون (N2) | 5.57 كیلۆجوڵ/مۆڵ |
| دۆخی گەرمی مۆڵی (N2) | 29.124 جوڵ/(مۆڵXكێڵڤن) |
سیفەتەكانی نایترۆجین
نایترۆجین لە پلەی گەرمی و پەستانی پێوانەییدا گازێكی بێڕەنگ و بێ بۆنە، گەردی نایترۆجین بە تەنها كەم بوونی هەیە، زۆر جار گەردەكانی نایترۆجین لەگەڵ گەردێكی تری نایترۆجیندا یەكدەگرن و (N2) پێكدەهێنن.
بەندی نێوان نایترۆجین زۆر بەهێزە بۆیە زۆربەی تەقەمەنییەكان نایترۆجینان تێدایە، بەندەكە تێكدەشكێنرێت لەكاتی دروستكردنی تەقەمەنییەكەدا و كاتێك دەتەقێنرێتەوە وزەیەكی ئێجگار زۆر دەردەدات.
لە پلەی گەرمی 195- سیلیزیدا نایترۆجین لە دۆخی گازەوە دەگۆڕێت بۆ شل و لە پلەی 210- سیلیزیدا دۆخەكەی دەگۆڕێت بۆ ڕەق، كە نایترۆجین پەستانێكی زۆری بخرێتە سەر دەتوانرێت دۆخەكەی بگۆڕدرێت بۆ شل بەبێ ئەوەی ساردبكرێتەوە.
زۆرجار نایترۆجین لەگەڵ گەردەكانی تردا كارلێك ناكا چونكە بەندی نێوان گەردیلەكانی خۆی بەهێزە و ڕێگری لێدەكات لە كارلێك كردن. لیثیۆم یەكێكە لە توخمە كەمەكان كە لەگەڵ هایدرۆجیندا كارلێك دەكات بەبێ ئەوەی گەرم بكرێت، هەروەها مەگنیزیۆم لە هایدرۆجیندا دەسووتێت.
نایترۆجین پزیسكەی كارەبایی ڕەنگ شین دەردەدات، ئەم ڕەنگە شینە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە گەردەكانی هایدرۆجین وروژێنراون و كاتێك دەگەڕێنەوە باری ئاسایی خۆیان ڕووناكی دەردەدەن، كاتێك گەردەكانی نایترۆجین دەوروژێنرێن لەگەڵ چەندین ماددەدا كارلێك دەكات كە لە باری ئاساییدا ئەم كارلێكە ڕوونادات.
ئاوێتەكان
زۆربەی ئاوێتە كیمیاییەكان كە لە بواری پیشەسازیدا گرنگن ئایۆنی نایترۆجینیان تێدایە، كە بریتین لە ئەمۆنیا، ترشی نیتریك و نایترایت. نایترۆجین جەند بارێكی جیاوازی ئۆكسانی هەی كە بریتین لە (-3, -2, -1/3, +1, +3, +4, and +5)
نایترۆجین لە هەریەكە لەم بارانەی ئۆكساندا كۆمەڵە ئاوێتەیەكی جیاواز پێكدەهێنێت.
ئەو ئاوێتانەی كە نایترۆجینیان تێدایە كە باری ئۆكسانەكەی 3- پێیاندەوترێت هۆكاری لێكەرەوەی لاواز، ئەو ئاوێتانە بریتین لە ئەمۆنیا، ئەمۆنیۆم، ئەمیدەكان و نایترایدەكان، هەروەها ترشە ئەمینییەكان و پڕۆتینەكان نایترۆجینیان تێدایە كە باری ئۆكسانەكەی 3-.
هایدرۆزینەكان نایترۆجینیان تێدایە كە باری ئۆكسانەكەی 2- و هۆكاری لێكەرەوەی بەهێزن، هەروەها ئەزیدەكان كە نایترۆجینەكانی ناویان لە باری ئۆكسانی (-1/3 )ـدایە هۆكاری لێكەرەوەی زۆر بەهێزن و هەروەها زۆربەیان ژەهراوین.
ئۆكسیدی نیترۆس كە هایدرۆجینی تێدایە لە باری ئۆكسانی 1+، وەك بێهۆشكەرێك بەكاردەهێنرێن لەكانی نەشتەرگەریدا، ئەو ئاوێتانە كە هایدرۆجینیان تێدایە و لە باری ئۆكسانی 3+ دان وەك ئۆكسیدی نیتریك ئەو ئاوێتانەن كە هۆكاری ئۆكسێنی زۆر بەهێزن و هۆكاری لێكەرەوەی لاوازن، نیتراتەكان باوترین ئاوێتەی 3+، ئەو ئاوێتانەی كە هایدرۆجینیان تێدایە لە باری ئۆكسانی 4+ دا هۆكاری ئۆكسێنی زۆر بەهێزن كە بریتین لە دوانە ئۆكسیدی نایترۆجین، سیانە ئۆكسیدی دوانە نایترۆجین.
ئەو ئاوێتانەی كە نایترۆجینیان تێدایەو لە باری ئۆكسانی 5+، هۆكاری ئۆكسێنی زۆر بەهێزن، كە یەكێكن لە باوترین ئاوێتەكانی گروپی نایترۆجین و بریتین لە ترشی نیتریك، پێنجە ئۆكسیدی دوانە نایترۆجین هەروەها نیتراتەكانیش لەخۆدەگرن كە لە دروستكردنی تەقەمەنییەكاندا بەكاردێن وەك داینامایت (Dynamite)، نیترۆگلیسیرین (Nitroglycerin) و سیانە نیترۆ تۆلۆوین (Trinitrotoluene یاخود TNT).
سەرچاوە
نایترۆجین باوتری توخمی خاوە لە هەسارەی زەویدا كە %78.1 قەبارەی بەرگەهەوای زەوی پێكدەهێنێت، بەڵام نایترۆجین لەسەر توێكڵی زەوی زۆر كەمە و بەرامبەرە بە بوونی نۆبیۆم و گالیۆم و لیثیۆم، گرنترین كانزاكانی نایترۆجین كە لە زەوی دەردەهێنرێن بریتین لە نیتراتی پۆتاسیۆم و نیتراتی سۆدیۆم، بەڵام ئەم ئاوێتانە لە دوای ساڵی 1920 گرنگ نەماون، چونكە ڕێگەی پیشەسازی دۆزرایەوە بۆ بەرهەمهێنانی ئەمۆنیا و ترشی نیتریك.
بەرهەمهێنان
نایترۆجینی خاو بەرهەمدەهێنرێت لەڕێكەی ساردكردنەوەی هەواوە، چونكە نایترۆجین و ئۆكسجین لەپلەی سیلیزی جیاوازدا دۆخەكانیان دەگۆڕێت بۆ شل، هەروەها بەرهەمدەهێنرێت لەڕێگەی گەرمكردنی هەندێك ئاوێتەوە وەك ئەزیدی سۆدیۆم (sodium azide).
بەكارهێنان
نایترۆجین وەك توخمێك بەكاردێت بۆ ڕێگری كردن لە ماددە بۆ ئەوەی لەگەڵ ئۆكسجیندا كارلێك نەكەن.
هەندێكجار نایترۆجین بەكاردەهێنرێت بۆ پڕكردنی تایەكانی ئۆتۆمبێلەكان، هەروەها لە دروستكردنی كەرەستە ئەلیكترۆنییەكاندا بەكاردێت وەك ترانزیستەرەكان بەڵام نایترۆجین وەك ساردكەرەوەیەك بەكاردەهێنرێت بۆ پاراستنی خوێن و نموونە زیندەییەكان.
ئاوێتەكانی نایترۆجین چەندین بەكارهێنانی هەیە وەك ئۆكسیدی نیترۆس (بێهۆشكەر)، تەقەمەنییەكان (داینامیت)، پاككەرەوەكان (ئەمۆنیا)، هەروەها بەشێوەی پڕۆتین هەیە لە گۆشتەكاندا و لە فڕۆكەكاندا وەك سووتەمەنی بەكاردێت.
