ناوه‌ڕۆك
كاربۆن – C
كاربۆن توخمێكی كیمیایی زۆر گرنگە و هەموو زیندەوەرانی سەر هەسارەی زەوی پێویستیان بە كاربۆن هەیە، هێماكەی لە خشتەی خولیدا بریتییە لە (C) و گەردیلە ژمارەكەی یەكسانە بە 6، كاربۆن ناكانزایە و كاتێك لەگەڵ ئاسندا داڕشتە دەكرێت ستیلی ڕەق بەرهەمدەهێنێت، لە شێوەی خەڵوزیشدا سووتەمەنییەكی زۆر گرنگ و پێویستە.
كاربۆن پازدەهەم باوترین توخمە لە هەسارەی زەویدا، هەروەها باوترین توخمی گەردوونە بەپێی كێش لەدوای هایدرۆجین و هیلیۆم و ئۆكسجین.
زۆر بڵاوی كاربۆن دەگەڕێتەوە بۆ زۆری ئاوێتە ئەندامییەكان، هەروەها بۆ توانای كاربۆن لە دروستكردنی پۆلیمەرەكاندا، هەروەها كاربۆن دووەم بڵاوترین توخمە لە جەستەی مرۆڤدا لە دوای ئۆكسجینەوە.
گەردیلەكانی كاربۆن دەتوانن بەشێوەی جیاواز یەكبگرن بۆ پێكهێنانی هاوتای جیاواز كە بریتین لە، ئەڵماس، گرافیت لەگەڵ فلۆرێنسەكان، تایبەتمەندییەكانی كاربۆن بەپێی هاوتاكانی دەگۆڕێت، بۆ نمونە گرافیت ڕەنگی ڕەشە بەڵام ئەڵماس ڕوونە، هەروەها گرافیت نەرمە بەڵام ئەڵماس ڕەقترین ماددەیە كە بە سروشتی دروستدەبێت.
تایبەتمەندییە گشتییەكان
| شێوازی دەركەوتن | گرافیت: ڕەش، ئەڵماس: ڕوون |
| گەردیلە بارستە | 12.0069 |
| گەردیلە ژمارە | 6 |
| كۆمەڵە | كۆمەڵەی 14 (گروپی كاربۆن) |
| خول | خولی دووەم |
| خشتۆك | P |
| شێوگی ئەلیكترۆنی | 2s2 2p2 |
| ڕیزبوونی ئەلیكترۆنەكان بۆ هەر بەرگێك | 4 ،2 |
سیفەتە فیزیاییەكان
| دۆخ | لە پلەی گەرمی و پەستانی پێوانەییدا (STP) ڕەق |
| پلەی هەڵچوون (گۆڕانی دۆخ لە ڕەقەوە بۆ گاز) | 3642 پلەی سیلیزی |
| چڕی |
لە پلەی گەرمی و پەستانی پێوانەییدا (STP) گرافیت: 2.267 گرام بۆ سانتیمەتر سێجا ئەڵماس: 3.515 گرام بۆ سانتیمەتر سێجا |
| پلەی سیانی (Triple point) | 4600 كێڵڤن، 10800 كیلۆپاسكاڵ |
| پلەی گەرمی توانەوە | گرافیت: 117 كیلۆجوڵ/مۆڵ |
| دۆخی گەرمی مۆڵی |
گرافیت: 8.517 جوڵ/(مۆڵXكێڵڤن) ئەڵماس: 6.155 جوڵ/(مۆڵXكێڵڤن) |
شێوەكانی كاربۆن
گەردیلەی كاربۆن تەمەنی كەمە، بۆیە لەگەڵ یەكدا بەندی هاوبەش پێكدەهێنن و چەند شێوەیەكی جیاواز هاوتایەكی جیاواز پێكدەهێنن كە بریتین لە (كاربۆنی ناڕێك، گرافیت، ئەڵماس، فلۆرینەكان).
گرافیت
لە پەستانی ئاساییدا كاربۆن لە شێوەی گرافیتدایە كە هەر گەردێكی كاربۆن بە سێ گەردی تەنیشتەكانییەوە بەندە، بەم شێوەیە بازنەی شێوە شەشپاڵویی دروستدەكەن، لەبەر ئەوەی كە گەردەكانی كاربۆن لە گرافیتدا لە یەكەوە دوورن بۆیە بە بەندی هاوبەش پێكەوە نابەسترێنەوە بەڵكو ئەو هێزەی كە پێكەوەیان ڕادەگرێت پێیدەوترێت هێزی ڤاندەر واڵس (van der waals force)، كە ئەمەش نەرمی دەبەخشێت بە گرافیت و وایلێدەكات كە چینەكانی بەسەر یەكدا بخلیسكێن و كە ئەمەش وادەكات گرافیت لە دروستكردنی پێنووسدا بەكاربێت.
چونكە هەر گەردیلەیەكی كاربۆن بەستراوە بە سێ گەردی ترەوە بەمەش یەك ئەلیكترۆن بە سەربەخۆیی دەمێنێتەوە و وا لە گرافیت دەكات كە توانای گەیاندنی كارەبای هەبێت، پلەی توانەوەی گرافیت نزیكە لە پلەی توانەوەی ئەڵماس كە بریتییە لە نزیكی3600 پلەی سیلیزی، كە لەم پلەیەدا گرافیت زیاتر هەڵدەچێت واتا لە دۆخی ڕەقیەوە دەگۆڕێت بۆ دۆخی گازی.
جۆرەكانی گرافیت
گرافیت سێ جۆری هەیە كە بریتین لە
- گرافیتی ناڕێك (amorphous)
- شێوازی كریستاڵی یان توێكڵی
- گرافیتی تۆپەڵ
گرافیتی ناڕێك باوترینن و خاوەنی كەمترین كوالێتین لە هەموو جۆرەكانی تری گرافیت، گرافیتی ناڕێك لە بواری پیشەسازیدا بەكاردێت بۆ دروستكردنی ئەو بەرهەمە كاربۆنیانەی كە نرخیان كەمە، ڕێژەیەكی زۆر لە گرافیتی ناڕێك لە ناوچەكانی چین، ئەوروپا، مەكسیك و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەست دەكەون، گرافیتی شێوە توێكڵی (Flake graphite) چوار ئەوەندەی گرافیتی ناڕێك گرانترە و لە ناوچەكانی ئوستراڵیا، بەڕازیل، كەنەدا، چین، ئەڵمانیا و مەدگاسكار دەستدەكەوێت.
گرافیتی تۆپەڵی خاوەنی بەرزترین كوالێتی و زۆرترین نرخە، كە لە سیریلانكادا دەردەهێنرێت.
بەپێی لێكۆڵینەوەیەكی (USGS) بەرهەمهێنانی گرافیت لە ساڵی 2010 نزیكەی 1.1 ملیۆن تەن دەبوو.
ئەڵماس
ئەڵماس كە بە یۆنانی پێیدەوترێت αδάμας بە واتای نەشكێنراو دێت و یەكێكە لە هاوتاكانی كاربۆن و خاوەنی بەرزترین پلەی توانەوەیە كە بریتییە لە 4027 پلەی سیلیزی، ئەڵماس بە رەقترین ماددە دادەنرێت كە بەشێوەیەكی سروستی دروست دەبێت.
ئەڵماس بە شێوەیەكی سروشتی دروسدەبێت بەبۆنەی پەستان و پلەی گەرمی بەرزەوە، هەروەها دەتوانرێت بە شێوەی دەستكرد دروستبكرێت، ئەڵماسەكان دەكرێت بە دووبەشەوە كە بریتین لە ئەڵماسی-خشڵ و ئەڵماسی-پیشەسازی، وەك بە ناوەكەیدا دیارە ئەڵماسی-پیشەسازی بەكاردێت لە دروستكردنی كەرەستە بیناسازییەكان و هەروەها گەیەنەرێكی بەهێزی گەرمییە و بڕەرێكی بەهێزە، لە %80 شەو ئەڵماسانەی كە هەڵدەكۆڵرێن بۆ بواری جوانكاری بەكار ناهێنرێن كە ساڵانە 20 تەن لە كانەكانەوە دەردەهێنرێت، لە ساڵی 1950 ئەڵماسی دەستكرد دروستكرا بە زووترین كات لە بەكارهێنانی پێشەسازیدا جێیكرایەوە و ساڵانە 600 تەن بەرهەمدەهێنرێت.
مێژوو
كاربۆن ناوەكەی لە (carbo) لاتینەوە وەرگیراوە كە بە مانای خەڵوز دێت، كاربۆن، هەروەها بە فەڕەنسی پێیدەوترێت (charbon) كە بەهەمانشێوە بە مانای خەڵوز دێت.
لە ساڵی 1722 (René Antoine Ferchault de Réaumur) دەریخست كە ئاسن دەگۆڕدرێت بۆ ستیل لە ڕێگەی هەڵمژینی توخمێكەوە، كە لە مڕۆدا ئەو توخمە پێیدەوترێت كاربۆن، لە ساڵی 1772 ئەنتوان لاڤوزێی دەرخست كە ئەڵماس لە كاربۆن پێكهاتووە، هەروەها لە ساڵی 1779 كارڵ شیلێر نیشانیدا گرافیت كە پێشتر وەك جۆرێكی قوڕقوشم سەیر دەكرا لە كاربۆن پێكدێت.
ئەو شوێنانەی كە كاربۆنی تێدایە
كاربۆن لە زۆر شوێنی گەردووندا هەیە كە سەرەتا لە ئەستێرە كۆنەكاندا دروستبووە، كاربۆن چوارەم باوترین توخمە لەسەر هەسارەی زەوی، هەروەها بەرگەهەوای هەسارەی زوهرە و مەریخ لە كاربۆن دروستبووە.
زۆربەی كاربۆنەكانی هەسارەی زەوی لە شێوەی خەڵۆزدایە، گرافیت زیاتر لە ناوچە بیابانییەكاندایە وەم سیریلانكا، مەدگەسكار و ڕوسیا، ئەڵماس زیاتر لە ئەفریقادا هەیە. هەروەها لەسەر هەندێك لە نەیزەكەكان هەیە.
