کیشوەری ئاسیا

له‌لایه‌ن: - محەمەد ڕزگار - به‌روار: 2022-01-03-17:36:00 - کۆدی بابەت: 7483
کیشوەری ئاسیا

ناوه‌ڕۆك

ناساندن

کیشوەری ئاسیا (بە ئینگلیزی: Asia, بە عەرەبی: اسيا) یەکێکە لە کیشوەرەکانی گۆی زەوی و گەورەترین و ئاوەدانترین کیشوەری زەوییە، زۆربەی هەرە زۆری لە نیوەگۆی ڕۆژهەڵات و باکووری زەویدایە. ٨,٧٪ـی کۆی ڕووبەری ڕووکەشی زەوی و %٣٠ـی ڕووبەری وشکانی دەگرێتەوە کە دەکاتە ٤٤,٥٧٩ ملیۆن کیلۆمەتر دووجا. کیشوەرەکە زیاتر لە ٤,٦٨٠ ملیار کەس لەخۆی دەگرێت کە دەکاتە %٦٠ـی دانیشتوانی جیهان. لە سەدەی بیستەوە ژمارەی دانیشتوانی چوار هێندە زیادی کردووە.

کیشوەری ئاسیا ٤/٥ـی ناوچەی ئۆراسیا دەگرێتەوە و دەکەوێتە ڕۆژهەڵاتی نۆکەندی سوێس و ڕۆژهەڵاتی چیاکانی ئۆڕاڵ، هەروەها هەریەک لە چیاکانی قەوقاز و دەریای قەزوین و دەریای ڕەش دەکەونە ڕۆژئاوایەوە، لە ڕۆژهەڵاتەوە هاوسنوورە لەگەڵ زەریای هێمن، لە باشوور لەگەڵ زەریای هیند و لە باکوور لەگەڵ زەریای جەمسەری باکوور. بەپێی قەبارە و هەمەڕەنگییەکەیەوە، ئاسیا ناوێکە کە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی کلاسیکی کۆن. 

جیاوازییەکی بەرچاو هەیە لە ئاسیا لە دەرەوە و ناوەوەی، لە ڕووی نەتەوە و کولتوور و ژینگە و ئابووری و پەیوەندییە مێژووییەکان و سیستمی حکوومەتەکانییەوە.

واتای وشەکە

وشەی ئاسیا لە وشەیەکی کۆنی ئەکەدییەوە هاتووە (أسو/Assu) کە بە واتای (ڕۆژهەڵاتن) دێت، هەندێکیش دەیگێڕنەوە بۆ وشەیەکی ماکی یۆنانی (Ἀσία) بە واتای (ڕۆژهەڵات) یان (ڕۆژهەڵاتن).

مێژوو

کیشوەری ئاسیا و ناوچەکە بە گشتی خاوەنی دەیان و سەدان میرنشین و شارستانی و دەوڵەت و دەسەڵاتی ئیمپڕاتۆری بووە، لەگەڵ چەندین ئایین و فەلسەفەی تایبەت، شارستانییەکان لە میزۆپۆتامیا، هیندستان و چین لێکچوونێکی زۆریان هەیە و لەوانەیە تەکنیک و بیرۆکەکانی یەکترییان هاوبەشی پێ کردبێت، وەک شێوازی مامەڵەکردن و بەڕێوبردن و زانستەکان، هەر لەم ناوچەدا زۆرینەی ئایینەکانی جیهان هاتوون و کۆتا پەیامی ئاسمانیش لە باشووری ڕۆژئاوای ئاسیاوە سەری هەڵداوە، لە ڕووی ئابووریشەوە خاوەنی ڕێگای ئاوریشمی مێژووییە کە بووە هۆی بڵاوبوونەوەی زۆرێک لە ڕۆشنبیری و زمان و کولتوور و بەرهەمەکانی سەردەمانی کۆن، لەگەڵ بڵاوبوونەوەی چەندین نەخۆشی لەو ڕێگایەدا، یەکێکی دیکە لە بەرهەمە مێژووییەکانی کیشوەرەکە دروستکردنی بارووتە لە چاخی ناوەڕاست لە چین، کۆمەڵێک لەو دەسەڵاتانەی لە ئاسیادا بوونیان هەبووە:

جوگرافیا

ئاسیا لە ڕۆژئاواوە لە دەریای ڕەشەوە دەست پێ دەکات و لە ڕۆژهەڵات لە ژاپۆن کۆتایی دێت، بەمەش دەبێتە گەورەترین کیشوەر لە ڕووی ڕووبەرەوە، خاوەنی سروشتێکی زۆر جیاوازە، هەر لوتکەی ئێڤێرێست کە بەرزترین لوتکەی جیهانە تاوەکوو بیابانی عەرەب کە ناوچەیەکی وشکە دەگرێتە خۆی، هەروەها کۆمەڵێکی زۆر کوێستانی شاخاوی کە دەکەونە زۆربەی ئاسیای ناوەڕاست لەخۆدەگرێت، لەگەڵ چەندین ڕووباری سەرەکی درێژ وەک یانگتسی لە چین و گانج لە هیندستان، نزمترین خاڵییشی دەکەوێتە دەریای مردوو لە نێوان ئوردن و فەڵەستین.

ئاسیا لە باکوور لەگەڵ ئۆقیانووسی باکوور، لە ڕۆژئاوا لەگەڵ ئەورووپا و باکووری ئەفریقا، لە ڕۆژهەڵاتیشەوە لەگەڵ زەریای هێمن و لە باشوور لەگەڵ ئۆقیانووسی هیند و ناوچەی ئۆقیانووسیا هاوسنوورە. زۆربەی ئاسیا دەکەوێتە نیوەگۆی باکووری زەوی، بەڵام هەموو کیشوەرەکە دەکەوێتە نێوان هێڵی پانی ٨٢ پلەی باکوور و ١١ پلەی باشووری هێڵی کەمەرەیی و نێوان هێڵی درێژی ٢٥ و ١٧٠ـی ڕۆژهەڵاتی هێڵی گرێنێچ.

نیوەی باکووری ئاسیا لە ناوچە یەک گرتووەکان پێکهاتووە، بەهۆی ئەوەی وروژمی دەریاکان لێیانەوە دوورە، بەڵام ناوچەکانی نیوەی باشوور بەهۆی وروژمی دەریاکانەوە ناوچەی جیابووەوەن و هەندێکیان وەک دوورگە دەردەکەون، هەروەها زۆرینەی بورکان و بومەلەرزە و کۆمەڵەدوورگەکان دەکەونە بەشی ڕۆژهەڵاتی کیشوەرەکە. چیا و بەرزاییەکان دەکەونە بەشی باشوور و باشووری ڕۆژئاوا، وەک زنجیرە چیاکانی هیمالایەی هیندستان کە بەرزترینیانە و بەرزترین لوتکەی جیهانی تێدایە کە لوتکەی ئێڤێرێستە بە بەرزی ٨,٨٤٨ مەتر، لەگەڵ بەرزترین بانی جیهانی تێدایە کە بانی تبتە بە بەرزی ٥ هەزار مەتر.

ئاسیا بە نەوت و گازی سروشتی و زێڕ و ماددەی کانزایی و سروشتی و ئاو بەناوبانگە.

زمانەکان

ئاسیا مۆڵگەی زۆرینەی زمانەکانی جیهانە، زۆرینەی وڵاتانی ئاسیاش زیاتر لە زمانێکیان هەیە و کیشوەرێکی فرەنەتەوە و فرەزمانە، بۆ نموونە زیاتر لە ٦٠٠ زمان لە ئەندەنووسیا و زیاتر لە ٨٠٠ زمان لە هیندستان و زیاتر لە ١٠٠ زمان لە فلیپین قسەیان پێ دەکرێت، وڵاتی چینیش خاوەنی ڕێژەیەکی زۆر شێوەزاری جیاوازە.

ڕیزبەندی زمانەکان

ئایینەکان

داب و نەریتە فەلسەفییە ئاسیاییەکان پانتایییەکی بەرفراوانیان لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا داپۆشیووە، لە ڕۆژئاوا و ناوەڕاستی ئاسیاش ئایینی ئیسلام و مەسیحی و ئایینە ئیبراهیمییەکان باڵادەستترن، لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا ئایینەکانی (کۆنفۆشیزم، تائۆباوەڕی، ئایینی فۆلکلۆری چینی، شینتۆ، موگیۆ) و لە هیندستان (هیندوویزم، جاینیسم، بودیزم و سیکیزم) زۆرینەن، لە ڕۆژئاوا و ناوەڕاستیش (ئایینی جوولەکە، مەسیحی، ئیسلام، درووز و بەهایی) زۆرینەن. ئایینەکانی ئاسیا لەڕووی زۆرینەی شوێنکەوتووانەوە بەمشێوەیە هەژمار دەکرێن:

ئیسلام ٢٦,١%
ھیندوویزم ٢٥,٧%
بێ باوەڕ ٢٠%
بودیزم ١١,٣%
ئایینی فۆلکلۆری ٨,٦%
مەسیحی ٧,٢%
ئەوانی تر ١,٢%

وڵاتەکان بەپێی ڕووبەر

ژمارە وڵات ڕووبەر
1 ڕووسیا 13,129,142
2  چین 9,615,222
3  هیندستان 3,287,263
4 کازاخستان 2,544,900
5 شانشینی سعوودیە 2,149,690
6  ئێران 1,648,195
7  مەنگۆلیا 1,564,110
8  ئەندەنووسیا 1,502,029
9  پاکستان 881,913
10 تورکیا 759,592
11 میانمار 676,578
12  ئەفغانستان 652,230
13 یەمەن 527,968
14  تایلەند 513,120
15  تورکمانستان 488,100
16  ئۆزپەکستان 447,400
17  عێراق 438,317
18  ژاپۆن 377,930
19  ڤێتنام 331,212
20  مالیزیا 330,803
21  عوممان 309,500
22  فلیپین 300,000
23  لاوس 236,800
24 قيرغيزستان 199,951
25  سووریا 185,180
26  کەمبۆدیا 181,035
27  بەنگلادیش 147,570
28  نیپاڵ 147,181
29  تاجیکستان 143,100
30 کۆریای باکوور 120,538
31 کۆریای باشوور 100,210
32  ئوردن 89,342
33 ئیماڕاتی عەرەبی یەکگرتوو 83,600
34 ئازەربایجان 79,640
35 جۆرجیا 67,272
36 سریلانکا 65,610
37 بەشێکی میسڕ 60,000
38  بۆتان 38,394
39  تایوان 36,193
40  ئەرمینیا 29,843
41  ئیسرائیل 22,072
42  کوەیت 17,818
43 تیمۆری ڕۆژهەڵات 14,874
44 قەتەڕ 11,586
45 لوبنان 10,452
46  قوبڕس 9,251
47  فەڵەستین 6,020
48  برۆنای 5,765
49  بەحرەین 780
50  سەنگاپوورە 725
51 دوورگەکانی ماڵدیڤ 300
  کۆی گشتی 44,526,316

دیارترین ڕووبارەکان

ڕووباری یانگتسی  چین
ڕووباری زەرد چین
ڕووباری میکۆنگ ڤێتنام، چین، لاوس، تایلەند، کەمبۆدیا، میانمار
ڕووباری لینا ڕووسیا
ڕووباری ئێرتش کازاخستان، ڕووسیا، چین
ڕووباری براهماپوترا هیندستان، بەنگلادیش
ڕووباری ئۆب ڕووسیا
ڕووباری ئیندۆس هیندستان، پاکستان
ڕووباری یێنیسی مەنگۆلیا
ڕووباری نیژنیایا تونگوسکا ڕووسیا

دەریاکان


سەرچاوەکان



6333 بینین