قوتابخانەکانی مارکسیزم

ناساندن

مارکسیزم (بە ئینگلیزی: Marxism، بە عەرەبی: ماركسية) بیروباوەڕێکە کە لەلایەن کارل مارکس و تا ڕادەیەکی کەمتر لەلایەن فریدریش ئەنگڵسەوە لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەمدا پەرەی پێدراوە. لە بنەڕەتدا لە سێ بیرۆکەی پەیوەندیدار پێکهاتبوو: ئەنترۆپۆلۆژیای فەلسەفی، تیۆری مێژوو و بەرنامەیەکی ئابووری و سیاسی. هەروەها مارکسیزمێکی تر هەیە وەک چۆن لەلایەن بزووتنەوە جۆراوجۆرەکانی سۆسیالیستییەوە لێی تێگەیشتوون و پراکتیزەیان کردووە، بە تایبەت پێش ساڵی ١٩١٤. پاشان مارکسیزمی سۆڤیەت هەیە وەک ئەوەی ڤلادیمێر ئیلیچ لینین کاری لەسەر کردووە و لەلایەن جۆزێف ستالینەوە دەستکاری کراوە، کە لە ژێر ناوی مارکسیزم-لینینزمدا خۆی بینییەوە و بوو بە بنەمای ئەو پارتە کۆمۆنیستیانەی کە لە دوای شۆڕشی ڕووسیا (١٩١٧) دامەزران.

مارکسیزم کاریگەرییەکی قوڵی لەسەر ئەکادیمیای جیهانی هەبووە، کاریگەریی زۆری لەسەر زۆر بوار هەبووە، لەوانە ئەنترۆپۆلۆژی، شوێنەوارناسی، تیۆری هونەر، تاوانناسی، توێژینەوەی فەرهەنگی، ئابووری، پەروەردە، ڕەوشت، تیۆری فیلم، جوگرافیا، مێژوونووسی، ڕەخنەی ئەدەبی، توێژینەوەی میدیا، فەلسەفە، زانستی سیاسی، دەروونناسی، خوێندنی زانست، کۆمەڵناسی، پلاندانانی شار و شانۆ.

قوتابخانەکانی مارکسیزم

لینینیزم

لینینیزم ئەو جەستەی تیۆری سیاسییە کە لەلایەن ڤلادیمێر لینین، شۆڕشگێڕی ڕووسیا و دواتر سەروەزیرانی سۆڤیەت پەرەی پێدراوە و ناوی لێنراوە، بۆ ڕێکخستنی دیموکراتیکی حیزبێکی پێشڕەوی شۆڕشگێڕ و دەستکەوتی دیکتاتۆرییەکی پرۆلیتاریا وەک پێشەکییەکی سیاسی بۆ دامەزراندنی سۆسیالیزم. لینینزم لە تیۆرییە سیاسی و ئابوورییە سۆسیالیستەکان پێکدێت کە لە مارکسیزمەوە پەرەیان پێدراوە و لێکدانەوەکانی لینین بۆ تیۆری مارکسیزم لە بارودۆخی کۆمەڵایەتی-سیاسی کشتوکاڵی سەرەتای سەدەی بیستەمی ڕووسیا بەکارهاتووە. لینینیزم بەکارهێنانی ئابووری و فەلسەفەی سیاسیی مارکسیستیی ڕووسیا بوو، کە لەلایەن بەلشەڤیکەکانەوە بەدیهات، ئەو پارتە پێشڕەوانەی کە سەرکردایەتی شەڕی سەربەخۆیی سیاسی چینی کرێکاریان دەکرد.

گرنگترین دەرئەنجامی تیۆری ئیمپریالیزمی شێوازی لینینی، پێویستی ستراتیجییە بۆ کرێکارانی وڵاتانی پیشەسازی بۆ یەکگرتن لەگەڵ ئەو نەتەوە ستەملێکراوانەی کە لەناو هەمان کۆلۆنیەکانی وڵاتەکانیانن لە دەرەوە، بۆ ڕووخاندنی سەرمایەداری. ئەمە سەرچاوەی ئەو دروشمەیە، کە ئەو چەمکە لینینییانە دەردەخات کە نەک تەنیا پرۆلیتاریا -وەک ئەوەی مارکسیزم دەیڵێت- تاکە هێزی شۆڕشگێڕن، بەڵکوو هەموو خەڵکی چەوساوە: "کرێکاران و گەلانی چەوساوەی جیهان، یەکبگرن!" تایبەتمەندییەکی تری جیاکەرەوەی لینینیزم ئەوەیە کە چۆن لە پرسی ڕێکخستن نزیک دەبێتەوە. لینین پێی وابوو کە مۆدێلی نەریتیی پارتە سۆسیال دیموکراتەکانی ئەو سەردەمە، کە ڕێکخراوێکی شل و فرەمەیل بوو، بۆ ڕووخاندنی ڕژێمی تزاری لە ڕووسیا ناتەواوە. پێشنیاری کادرێکی شۆڕشگێڕی پیشەیی کرد کە لەژێر مۆدێلی ناوەندگەرایی دیموکراسیدا خۆی نیشان بدات.

کۆمۆنیزمی چەپ

کۆمۆنیزمی چەپ ئەو مەودا ڕوانگە کۆمۆنیستانەیە کە ڕەخنە لە بیرۆکە سیاسییەکانی بەلشەڤیەکان دەگرێت، جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە بە شێوەیەکی ڕەسەنتر مارکسیست و پرۆلیتاریایە لە چاو بۆچوونەکانی لینینیزم، کە لە دوای دوو کۆنگرەی یەکەمی ئینتەرناسیۆنالی کۆمۆنیستەوە بەدەستی هێناوە. هەرچەندە پێش سەرهەڵدانی تەواوی کۆمۆنیزمی چەپ مرد، بەڵام ڕۆزا لۆکسمبۆرگ کاریگەرییەکی زۆری لەسەر زۆربەی کۆمۆنیستەکانی چەپ هەبووە، چ لە ڕووی سیاسی و چ لە ڕووی تیۆریەوە. لایەنگرانی کۆمۆنیزمی چەپ بریتی بوون لە هێرمان گۆرتێر، ئەنتۆن پانێکۆک، ئۆتۆ روهل، کارل کۆرش، ئامادیۆ بۆردیگا و پاوڵ ماتیک. گرووپە دیارەکانی کۆمۆنیستی چەپ کە ئەمڕۆ هەن بریتین لە: ڕەوتی کۆمۆنیستی نێودەوڵەتی و ڕەوتی کۆمۆنیستی نەتەوەیی. هەروەها فراكسیۆنە جیاوازەكانی حیزبی كۆمۆنیستی نێودەوڵەتی بۆردیجیست بە رێكخراوی كۆمۆنیستی چەپ دادەنرێت.

کۆمۆنیزمی ئەنجوومەن

کۆمۆنیزمی ئەنجوومەن بزووتنەوەیەکە لە ساڵانی ١٩٢٠ لە ئەڵمانیا و هۆڵەندا سەرچاوەی گرتووە. حیزبی کۆمۆنیستی کرێکاری ئەڵمانیا (KAPD) ئەو ڕێکخراوە سەرەتاییە بوو کە پاڵپشتی کۆمۆنیزمی ئەنجوومەنی دەکرد. کۆمۆنیزمی ئەنجوومەن لەمڕۆدا لە ڕێگەی چەند گرووپێکەوە لە ئەورووپا و ئەمریکای باکوور، وەک پێگەیەکی تیۆری و چالاکی لەناو هەردوو مارکسیزم و سۆسیالیزمی ئازادیخوازدا بەردەوامە. بەم پێیەش بە مارکسیزمی دژە دەسەڵاتخواز و دژە لینینی ناودەبرێت.

بە پێچەوانەی سۆشیال دیموکراسی ڕیفۆرمخواز و لینینیزم، مشتومڕی ناوەندی کۆمۆنیزمی ئەنجوومەن ئەوەیە کە ئەنجوومەنی کرێکارانی دیموکرات کە لە کارگە و شارەوانییەکاندا سەرهەڵدەدەن، فۆڕمی سروشتی ڕێکخستنی چینی کرێکار و دەسەڵاتی حکوومەتن. پێویستە حکوومەت و ئابووری لەلایەن ئەنجوومەنی کرێکارانەوە بەڕێوەببرێت کە پێکهاتوون لە نوێنەرانی هەڵبژێردراو لە شوێنی کار و ئەوانەی کار دەکەن، کە لە هەر ساتێکدا دەتوانرێت لاببرێن.

بەم پێیەش کۆمۆنیستەکانی ئەنجوومەن دژایەتی سۆسیالیزمی تاکڕەو دەکەن، و فەرماندەیی ئابوورییەکانی وەک سۆسیالیزمی دەوڵەت و سەرمایەداری دەوڵەت دەکەن. هەروەها دژایەتی بیرۆکەی حیزبی شۆڕشگێڕ دەکەن لەبەرئەوەی کۆمۆنیستەکانی ئەنجوومەن پێیان وایە شۆڕشێک بە سەرکردایەتی حیزب بەپێویستی دەزانێت دیکتاتۆرییەکی حیزبی بەرهەم بهێنێت.

هەروەها ئەم بۆچوونە دژایەتی ئایدیۆلۆژیای سۆسیال دیموکراسی و مارکسی-لینینی دەکات، کە جەختیان لەسەر پەرلەمان و حکوومەتی دامەزراوەیی لە لایەک و پارتە پێشڕەوەکان و ناوەندگەرایی دیموکراتی بەشداربوو لە لایەکی ترەوە هەیە. کۆمۆنیستەکانی ئەنجوومەن مانگرتنی جەماوەری و فۆڕمە نوێیەکانی کردەوەی جەماوەری، وەک ئامرازێکی شۆڕشگێڕانە بۆ گەیشتن بە کۆمەڵگەیەکی کۆمۆنیستی دەبینن.

ترۆتسکیزم

ترۆتسکیزم ئەو لقەیە مارکسیستی ڕووسیی لیۆن ترۆتسکی بانگەشەی بۆ کرد، کە هاوسەردەمی لینین بوو لە ساڵانی سەرەتای پارتی کرێکاری سۆسیال دیموکراتی ڕووسیا، تێیدا سەرکردایەتی ڕەوتێکی بچووکی کرد لە کێبڕکێدا لەگەڵ هەردوو بەلشەڤیکەکانی لینین و مێنشێڤیکەکان. لە دژی ستالینیزم، لە جیاتی تیۆری دوو قۆناغی و سۆسیالیزم لە وڵاتێکدا، پشتگیری لە تیۆری شۆڕشی هەمیشەیی و شۆڕشی جیهانی دەکات. پشتگیری لە ئینتەرناسیۆنالیزمی پرۆلیتاریا و شۆڕشێکی دیکەی کۆمۆنیستی لە یەکێتیی سۆڤیەتدا دەکرد کە ترۆتسکی دەیوت لە ژێر سەرکردایەتی ستالیندا بووەتە دەوڵەتێکی کرێکاری تێکچوو کە تێیدا پەیوەندییە چینایەتییەکان بە فۆڕمێکی نوێ سەریان هەڵداوەتەوە، نەک دیکتاتۆریەتی پرۆلیتاریا.

لە خەبات دژی ستالین بۆ دەسەڵات لە یەکێتیی سۆڤیەت، ترۆتسکی و لایەنگرانی ئۆپۆزسیۆنی چەپیان ڕێکخست و پلاتفۆرمی ئەوان بە ترۆتسکیزم ناسرا. لە کۆتاییدا ستالین سەرکەوتوو بوو لە بەدەستهێنانی کۆنترۆڵی ڕژێمی سۆڤیەت و هەوڵەکانی ترۆتسکیستەکان بۆ لابردنی ستالین لە دەسەڵات دەربەدەری ترۆتسکی لە یەکێتیی سۆڤیەتی لێکەوتەوە لە ساڵی ١٩٢٩دا. ترۆتسکی لە کاتی دەربەدەریدا درێژەی بە هەڵمەتەکەی دا دژی ستالین و لە ساڵی ١٩٣٨ دا ئینتەرناشناڵی چوارەمی دامەزراند کە ڕکابەری ترۆتسکی بوو لە ئینتەرناشناڵی کۆمۆنیست. لە مانگی ئابی ساڵی ١٩٤٠ ترۆتسکی بە فەرمانی ستالین لە شاری مەکسیکۆ سیتی تیرۆر کرا.

شوێنکەوتووانی ترۆتسکی بانگەشەی ئەوە دەکەن کە میراتگری لینینن، بە هەمان شێوەی مارکسیست-لینینییە سەرەکییەکان. چەندین تایبەتمەندی جیاکەرەوەی ئەم قوتابخانەی بیرکردنەوە هەیە، لە پێش هەموویاندا تیۆری شۆڕشی هەمیشەییە کە باوەڕی پێیەتی.

مارکسیزم-لینینیزم

مارکسیزم-لینینیزم ئایدۆلۆژیایەکی سیاسییە کە لەلایەن جۆزێف ستالینەوە پەرەی پێدراوە، بە بڕوای لایەنگرانی لەسەر بنەمای مارکسیزم و لینینیزم دامەزراوە. ئەم زاراوەیە باس لەو ئایدیۆلۆژیای سیاسییە تایبەتە دەکات کە ستالین لە یەکێتیی سۆڤیەت و لە ئاستی جیهانیدا لە کۆمینتێرن (نێونەتەوەکانی کۆمۆنیستی، لە ١٩١٩ دامەزرا و لە ١٩٤٣ هەڵوەشایەوە) جێبەجێی کردووە. هیچ ڕێککەوتنێکی دیاریکراو لە نێوان مێژوونووساندا نییە کە ئایا ستالین لە ڕاستیدا بنەماکانی مارکس و لینینی پەیڕەو کردووە یان نا. هەروەها لایەنگەلێکی تێدایە کە بە بڕوای هەندێکیان لادانن لە مارکسیزم وەک سۆسیالیزم لە وڵاتێکدا.

مارکسیزم-لینینیزم ئایدۆلۆژیای ڕوونترین بزووتنەوەی کۆمۆنیستی بوو و دیارترین ئایدیۆلۆژیای پەیوەست بە کۆمۆنیزمە. ئاماژەیە بۆ سیستمی ئابووری کۆمەڵایەتی و ئایدیۆلۆژیای سیاسی کە ستالین لە یەکێتیی سۆڤیەتدا جێبەجێی کردووە و دواتر لەلایەن دەوڵەتەکانی ترەوە لەبەرگیراوەتەوە لەسەر بنەمای مۆدێلی سۆڤیەت (پلاندانانی ناوەندی، بەکۆمەڵکردنی کشتوکاڵ، دەوڵەتی حیزبی کۆمۆنیست، پیشەسازیکردنی خێرا، بە نیشتمانیکردنی فەرماندەییەکانی ئابووری و تیۆری سۆسیالیزم لە وڵاتێکدا) لە کاتێکدا ستالینیزم ئاماژەیە بۆ شێوازی حوکمڕانیی ستالین (شێوازی کەسایەتی و دەوڵەتێکی تۆتالیتاری). 

مارکسیزم-لینینیزم ئایدیۆلۆژیای فەرمی دەوڵەتی یەکێتیی سۆڤیەت و پارتە دەسەڵاتدارەکانی تر بوو کە بلۆکی ڕۆژهەڵات پێکدەهێنن. هەروەها پارتەکانی ئەنتەرناسیۆنالی کۆمۆنیستی دوای بەلشەڤیکردن. ئەمڕۆ مارکسیزم-لینینیزم ئایدیۆلۆژیای چەند پارتێکی جیهانە و وەک ئایدیۆلۆژیای فەرمی پارتە دەسەڵاتدارەکانی چین و کوبا و لاوس و ڤێتنام.

لە بیستەمین کۆنگرەی حیزبی شیوعیی یەکێتیی سۆڤیەتدا، نیکیتا خرۆشۆڤ لەگەڵ جۆزێف ستالینی پێش خۆیدا چەندین پچڕانی ئایدیۆلۆژی کرد. خرۆشۆڤ ئیدانەی ئەو پەرەستنی کەسایەتییەی کرد کە بەرانبەر ستالین دەکرا، هەرچەندە خودی خرۆشۆف ڕۆڵێکی سەرەکی هەبوو گەورەکردنی لە چەند دەیەیەکی پێشتردا. خرۆشۆڤ ئەو بنەمای ئۆرتۆدۆکسی مارکسیست-لێنینیستی پێشووی ڕەتکردەوە کە دەڵێت خەباتی چینایەتی تەنانەت لە ژێر سۆسیالیزمیشدا بەردەوامە، بەڵکو دەبێت دەوڵەت بەناوی هەموو چینەکانەوە حوکم بکات. 

ماویزم

ئەو تیۆرییەیە کە ماو تسی تۆنگ بۆ بەدیهێنانی شۆڕشێکی سۆسیالیستی لە کۆمەڵگەی کشتوکاڵی و پێش پیشەسازیی کۆماری چین و دواتر کۆماری گەلی چین پەرەی پێداوە. جیاوازی فەلسەفیی نێوان ماویزم و مارکسیزم-لینینیزم ئەوەیە کە جووتیاران پێشڕەوی شۆڕشگێڕانەن لە کۆمەڵگاکانی پێش پیشەسازیدا نەک پرۆلیتاریا. ئەم نوێکردنەوە و گونجاندنەی مارکسیزم-لینینیزم لەگەڵ بارودۆخی چینی کە تێیدا پراکسیسی شۆڕشگێڕانە سەرەتاییە و ئۆرتۆدۆکسی ئایدیۆلۆژی لاوەکییە، نوێنەرایەتی مارکسیزم-لینینیزمی شارستانی دەکات کە لەگەڵ چینی پێش پیشەسازیدا گونجاوە.

لە پەنجاکانی سەدەی ڕابردووەوە تا چاکسازییە ئابوورییەکانی چینی دێنگ شیاوپینگ لە کۆتایی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا، ماویزم ئایدیۆلۆژیای سیاسی و سەربازیی حیزبی شیوعیی چین و بزووتنەوە شۆڕشگێڕەکانی ماوییەکان بوو لە سەرانسەری جیهاندا. دوای جیابوونەوەی چین و سۆڤیەت لە شەستەکانی سەدەی ڕابردوو، حیزبی شیوعیی چین و حیزبی شیوعیی یەکێتیی سۆڤیەت ڕایانگەیاند کە تاکە میراتگر و جێنشینی جۆزێف ستالینن سەبارەت بە لێکدانەوەی دروستی مارکسیزم-لینینیزم و سەرکردەی ئایدیۆلۆژی کۆمۆنیزمی جیهانی.

لە کۆتاییەکانی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا، پارتی کۆمۆنیستی پیرۆ، هەر سێ بیرۆکەکەی کۆکردەوە و پەرەی پێدا و ماویزمی کردە مارکسیزم-لینینزم-ماویزم، جۆرێکی هاوچەرخی مارکسیزم-لینینزم کە گوایە ئاستێکی باڵاتری مارکسیزم-لینینزمە کە دەتوانرێت بە شێوەیەکی گشتگیر جێبەجێ بکرێت. 

مارکسیزمی ئازادیخواز

مارکسیزمی ئازادیخواز، مەودایەکی بەرفراوان لە فەلسەفەی ئابووری و سیاسییە کە جەخت لەسەر لایەنە دژە دەسەڵاتخوازەکانی مارکسیزم دەکاتەوە. ڕەوتە سەرەتاییەکانی مارکسیزمی ئازادیخواز کە بە کۆمۆنیزمی چەپ ناسراوە، لە دژایەتیکردنی مارکسیزم-لینینزم و وەرگیراوەکانی وەک ستالینیزم، ماویزم و ترۆتسکیزم سەریان هەڵدا. هەروەها مارکسیزمی ئازادیخواز ڕەخنە لە هەڵوێستە ڕیفۆرمخوازەکان دەگرێت، وەک ئەو هەڵوێستانەی کە لەلایەن سۆشیال دیموکراتەکانەوە دەکرێت. ڕەوتە مارکسییە ئازادیخوازەکان زۆرجار لە بەرهەمەکانی دواتری مارکس و ئەنگڵسەوە وەرگیراون، بە تایبەتی لە بەرهەمەکانی گروندریس و شەڕی ناوخۆ لە فەڕەنسا، جەخت لەسەر باوەڕی مارکسیستی دەکەنەوە لەسەر توانای چینی کرێکار بۆ دروستکردنی چارەنووسی خۆی بەبێ ئەوەی پێویست بکات حیزب یان دەوڵەتێکی شۆڕشگێڕ بۆ نێوەندگیری بکات یان یارمەتی ڕزگارکردنی بدات.

سەرچاوەکان

1. "A libertarian Marxist tendency map". Libcom.org. 27 October 2005. Retrieved 22 December 2019.
2. "Marxism-Leninism-Maoism Basic Course". Massalijn. Communist Party of India (Maoist). 11 June 2014. Retrieved 6 December 2019.
3. Brown, Nikolai (5 August 2011). "What is Maoism?". Anti-imperialism. Revolutionary Anti-Imperialist Movement. Archived from the original on 15 June 2014. Retrieved 6 December 2019.
4. Bullock, Allan; Trombley, Stephen, eds. (1999). The New Fontana Dictionary of Modern Thought (3rd ed.). p. 501.
5. Butenko, Aleksandr (1996). "Социализм сегодня: опыт и новая теория" [Socialism Today: Experience and New Theory]. Журнал Альтернативы (in Russian). Vol. 1. pp. 2–22.
6. Chomsky, Noam, Government In The Future (Lecture), Poetry Center of the New York YM-YWHA, archived from the original on 16 January 2013
7. Deutscher, Isaac (1961). "7–9". Stalin: A Political Biography (2nd ed.).
8. Draper, Hal (1971). "The Principle of Self-Emancipation in Marx and Engels". Socialist Register. 8 (8). Retrieved 25 April 2015.
9. Engels, Friedrich (1882). "three". Socialism: Utopian and Scientific.
10. Getty, J. Arch (January 1986). "Trotsky in Exile: The Founding of the Fourth International". Soviet Studies. Oxford, England: Taylor & Francis. 38 (1): 24–35. doi:10.1080/09668138608411620.
11. Gluckstein, Donny (26 June 2014). "Classical Marxism and the question of reformism". International Socialism. Retrieved 19 December 2019.
12. Gorter, Hermann; Pannekoek, Antonie; Pankhurst, Sylvia; Rühle, Otto (2007). Non-Leninist Marxism: Writings on the Workers Councils. St. Petersburg, Florida: Red and Black Publishers. ISBN 978-0-9791813-6-8.
13. Greene, Doug Enaa (2 May 2016). "The final aim is nothing: The politics of revisionism and anti-revisionism". Links: International Journal of Socialist Renewal. Retrieved 8 April 2019.
14. Gregory, Paul R.; Stuart, Robert C. (2003). "Marx's Theory of Change". Comparing Economic Systems in the Twenty-First Century. South-Western College Publishing. p. 62. ISBN 0-618-26181-8.
15. Kowalski, Ronald I. (1991). The Bolshevik Party in Conflict: The Left Communist Opposition of 1918. Basingstoke, England: Palgrave MacMillan. p. 2. doi:10.1007/978-1-349-10367-6. ISBN 978-1-349-10369-0.
16. Lane, David (1991). "Bolshevism". In Bottomore, Tom; Harris, Laurence; Kiernan, V.G.; Miliband, Ralph (eds.). The Dictionary of Marxist Thought (Second ed.). Blackwell Publishers Ltd. p. 54. ISBN 0-631-16481-2.
17. Lenin, Vladimir. ""To the Rural Poor" (1903)". Collected Works. Vol. 6. p. 366.
18. Lenman, B. P.; Anderson, T., eds. (2000). Chambers Dictionary of World History. p. 769.
19. Lisichkin, G. (1989). "Мифы и реальность" [Myths and reality]. Novy Mir (in Russian). Vol. 3. p. 59.
20. Lukács, Georg. What is Orthodox Marxism? – via Marxism Internet Archive. Orthodox Marxism, therefore, does not imply the uncritical acceptance of the results of Marx's investigations. It is not the 'belief' in this or that thesis, nor the exegesis of a 'sacred' book. On the contrary, orthodoxy refers exclusively to method.
21. Marot, Eric. Trotsky, the Left Opposition and the Rise of Stalinism: Theory and Practice.
22. Marx, Karl (1852). The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte. Men make their own history.
23. Mattick, Paul (1978) [May 1939]. "Chapter V: Council Communism". Anti-Bolshevik Communism. Merlin Press. pp. 248–253.
24. Meisner, Maurice (January–March 1971). "Leninism and Maoism: Some Populist Perspectives on Marxism-Leninism in China". The China Quarterly. 45 (45): 2–36. doi:10.1017/S0305741000010407. JSTOR 651881. S2CID 154407265.
25. Memos, Christos (Autumn–Winter 2012). "Anarchism and Council Communism on the Russian Revolution". Anarchist Studies. Lawrence & Wishart Ltd. 20 (2): 22–47.
26. Moufawad-Paul, J. (2016). Continuity and Rupture: Philosophy in the Maoist Terrain. New York City: Zero Books. ISBN 978-1785354762.
27. Muldoon, James (2021). "After council communism: the post-war rediscovery of the council tradition". Intellectual History Review. 31 (2): 341–362. doi:10.1080/17496977.2020.1738762. S2CID 216214616.
28. Nimtz, August H. (2014). Lenin's Electoral Strategy from Marx and Engels Through the Revolution of 1905: The Ballot, the Streets—or Both. Basingstoke, England: Palgrave Macmillan. p. 56. ISBN 978-1137389961.
29. Pannekoek, Anton (1920). "The New Blanquism". Der Kommunist. No. 27. Bremen. Retrieved 31 July 2020 – via marxists.org.
30. Pannekoek, Anton (April 1936). "Workers Councils". International Council Correspondence. Vol. II, no. 5. Retrieved 31 July 2020 – via marxists.org.
31. Pannekoek, Anton (July 1913). "Socialism and Labor Unionism". The New Review. Vol. 1, no. 18. Retrieved 31 July 2020 – via marxists.org.
32. Pierce, Wayne. "Libertarian Marxism's Relation to Anarchism" (PDF). The Utopian. pp. 73–80. Archived (PDF) from the original on 25 May 2021.
33. Pyzhikov, Aleksandr V. (10 December 2014). "The Cult of Personality During the Khrushchev Thaw". Russian Studies in History. Basingstoke, England: Taylor & Francis. 50 (3): 11–27. doi:10.2753/RSH1061-1983500301. S2CID 153938806.
34. Rees, John (July 1998). The Algebra of Revolution: The Dialectic and the Classical Marxist Tradition. Routledge. ISBN 978-0415198776.
35. Rubenstein, Joshua (2011). Leon Trotsky: A Revolutionary's Life. Hartford, Connecticut: Yale University Press. pp. 155–202. ISBN 9780300137248.
36. Screpanti, Ernesto (2007). Libertarian communism: Marx Engels and the Political Economy of Freedom. London: Palgrave Macmillan. ISBN 978-0230018969.
37. Shipway 1987, p. 104.
38. Suny, Ronald Grigor (1991). Workers of the World and Oppressed Peoples, Unite: Proceedings and Documents of the Second Congress, 1920. Vol. 1. New York City: Pathfinder Press. p. xiii. ISBN 978-0-87348-940-9.
39. Trotsky, Leon (1931). The Permanent Revolution. The Permanent Revolution is Not a ‘Leap’ by the Proletariat, but the Reconstruction of the Nation under the Leadership of the Proletariat.
40. van der Linden, Marcel (2004). "On Council Communism". Historical Materialism. 12 (4): 27–50. doi:10.1163/1569206043505275.