ناوه‌ڕۆك
ناساندن
داروینیزم، داروین‌گەری، داروین‌باوەڕی یان تیۆری پەرەسەندنی داروین (بە ئینگلیزی: Darwinism، بە عەرەبی: داروينية، بە فارسی: داروینیسم) تیۆری پەرەسەندنی بایۆلۆجییە کە لەلایەن سروشتناسی ئینگلیز چارڵز داروین (١٨٠٩-١٨٨٢) و کەسانی ترەوە پەرەی پێدراوە، باس لەوە دەکەن کە هەموو جۆرەکانی زیندەوەران لە ڕێگەی هەڵبژاردنی سروشتی گۆڕانکارییە بچووک و بۆماوەییەکانەوە سەرهەڵدەدەن و گەشە دەکەن کە توانای تاک زیاد دەکات بۆ کێبەرکێ، مانەوە، و دووبارە بەرهەمهێنانەوە. هەروەها پێی دەوترێت تیۆری داروینی، لە بنەڕەتدا چەمکە فراوانەکانی گۆڕینی جۆرەکان یان پەرەسەندنی لەخۆگرتبوو کە لە ڕووی زانستییەوە قبووڵکردنی گشتی بەدەستهێنا، ئەمەش دوای ئەوەی داروین لە ساڵی ١٨٥٩دا کتێبی لەسەر "سەرچاوەی جۆرەکانی زیندەوەر" بڵاوکردەوە، لەنێویاندا ئەو چەمکانەی باسکردبوو کە پێش تیۆرەکانی داروین بوون.
بۆ یەکەمین جار زانای زیندەزانی ئینگلیزی، تۆماس هێنری هاکسلی لە نیسانی ١٨٦٠ زاراوەی داروینیزمی داهێنا.
تیۆری پەرەسەندن
تیۆری پەرەسەندن بە هەڵبژاردنی سروشتی بۆ یەکەمجار لە کتێبی "On the Origin of Species"ـی چارڵز داروین داڕێژرا کە لە ساڵی ١٨٥٩دا بڵاوکرایەوە، داروین لە کتێبەکەیدا باس لەوە دەکات کە چۆن زیندەوەران بەدرێژایی نەوەکان لەڕێگەی میراتی تایبەتمەندییە جەستەییەکان یان ڕەفتارەکانەوە پەرەدەسەنن. تیۆرییەکە بەو بنەمایە دەست پێدەکات کە لەناو نەوەیەکدا، گۆڕانکاری لە تایبەتمەندییەکاندا هەیە، وەک شێوەی دەنووکی یەکێک لە باڵندەکانی گالاپاگۆس کە داروین لێکۆڵینەوەی لەسەر کردووە.
بەپێی ئەو تیۆرییە، ئەو کەسانەی خاوەنی تایبەتمەندییەکن کە توانای خۆگونجاندنیان لەگەڵ ژینگەکانیاندا هەیە، یارمەتیان دەدات لە مانەوە و دروستکردنی نەوەی زیاتر، ئەمەش دەبێتە میراتی ئەو تایبەتمەندییانە. ئەو کەسانەی کە تایبەتمەندییەکانیان کەمتر گونجاوە، کەمتر لە ژیاندا دەمێننەوە بۆ ئەوەی نەوە بخەنەوە. بەپێی ئاماری بایۆمێد سێنتڕاڵ، بە تێپەڕبوونی کات ئەو سیفەتانەی کە ڕێگە بە جۆرەکان دەدەن بۆ مانەوە و زاوزێکردن لە نەوەکاندا، زۆرتر دەبن و نەوەکانیش دەگۆڕێن و پەرە دەسەنێنن.
بەپێی هەواڵێکی ماڵپەڕی ناشناڵ جیۆگرافیک، داروین ئەو میکانیزمەی نەدەزانی کە سیفەتەکان بەهۆیەوە دەگوازرێنەوە. ئەو لەبارەی گواستنەوەی بۆماوەییی نەدەزانی، ئەو میکانیزمەی کە بۆهێڵەکان بەهۆیەوە کۆد بۆ هەندێک تایبەتمەندی دەکەن و ئەو سیفەتانە لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکی تر دەگوازرێنەوە. هەروەها لەبارەی گۆڕانی بۆماوەییەوە نەیدەزانی کە سەرچاوەی گۆڕانکاری سروشتییە. بەڵام لێکۆڵینەوەکانی داهاتوو کە لەلایەن زانایانی بۆهێڵەوە ئەنجام درا، میکانیزم و بەڵگەی زیادەیان بۆ پەرەسەندن بە هەڵبژاردنی سروشتی دابین کرد.
هەڵبژاردنی سروشتی چییە؟
داروین زاراوەی "هەڵبژاردنی سروشتی"ـی هەڵبژارد بۆ ئەوەی بە پێچەوانەی "هەڵبژاردنی دەستکرد" بێت، کە تێیدا بەخێوکەرانی ئاژەڵان ئەو تایبەتمەندییانە هەڵدەبژێرن کە بە خواستراوی دەزانن. لە هەڵبژاردنی سروشتیدا، ئەوە ژینگەی سروشتییە، نەک مرۆڤێک، کە هەڵبژاردنەکە دەکات. بەپێی ڕاپۆرتی مۆزەخانەی مێژووی سروشتی، هەڵبژاردنی سروشتی دەتوانێت بە شێوەیەکی بچووک گۆڕانکاری لە جۆرێکدا بکات، ئەمەش دەبێتە هۆی گۆڕینی ڕەنگ یان قەبارەی نەوەیەک لە ماوەی پەرەسەندنی چەند نەوەیەکدا. کاتێک ئەم پرۆسەیە لە ماوەیەکی تاڕادەیەک کورتدا ڕوودەدات و لە جۆرێک یان گرووپێکی بچووکی زیندەوەراندا ڕوودەدات، زانایان پێی دەڵێن "پەرەسەندنی بچووک".
بەڵام کاتێک کاتێکی پێویست و گۆڕانکاری کەڵەکەبوویان پێدەدرێت، هەڵبژاردنی سروشتی دەتوانێت جۆرێکی تەواو نوێ دروست بکات، پرۆسەیەک کە بە "پەرەسەندنی گەورە" ناسراوە، بەپێی دێریک تێرنەر و جۆیس سی. ئەم پرۆسەیە درێژخایەنەیە کە دایناسۆرەکانی کرد بە باڵندە، شیردەرەکانی دوورخراوی (وەک ئاژەڵێک کە پێی دەوترێت Indohyus)ـی گۆڕی بۆ نەهەنگ و باپیرێکی هاوبەشی مەیموون و مرۆڤ بۆ ئەو مرۆڤ و شامپانزی و گۆریلایانەی کە هەن. هەروەها داروین جۆرێک لە هەڵبژاردنی سروشتی باس کردووە کە پشت بە سەرکەوتنی زیندەوەران دەبەستێت لە ڕاکێشانی هاوسەر، پڕۆسەیەکە کە بە هەڵبژاردنی سێکسی ناسراوە، بەپێی پەروەردەی سروشت. پەڕەی ڕەنگاوڕەنگی تاووس و کۆتری ئاسکی نێر هەردووکیان نموونەی ئەو سیفەتانەن کە لە ژێر ئەم جۆرە هەڵبژاردنەدا پەرەیان سەندووە.
لە کاتێکدا پێشتر زاراوەی داروینیزم بۆ ئاماژەکردن بە کارەکانی ئیراسموس داروین لە کۆتایی سەدەی ١٨دا بەکارهاتووە، بەڵام ئەم زاراوەیە وەک ئەوەی ئەمڕۆ تێدەگەین، کاتێک هاتە ئاراوە کە کتێبی چارڵز داروین لە ساڵی ١٨٥٩دا لەسەر سەرچاوەی جۆرەکان لەلایەن تۆماس هێنری هاکسلی لە ژمارەی نیسانی ١٨٦٠ پێداچوونەوەی بۆ کرا لە پێداچوونەوەی وێستمینستەر. دوای ئەوەی کتێبەکەی بە "دەمانچەیەکی ڕاستەقینەی ویتۆرس لە کۆگای چەکی لیبراڵیزمدا" ستایش کردووە کە سروشتی زانستی بەرەوپێش دەبات بەسەر خواوەندییەکاندا، هەروەها ستایشی سوودی بیرۆکەکانی داروین دەکات.
بنەما بنەڕەتییەکانی پەرەسەندن بە هەڵبژاردنی سروشتی، وەک داروین پێناسەی کردووە:
- لە هەر نەوەیەکدا تاکی زیاتر لەوە بەرهەم دەهێنرێت کە بتوانێت لە ژیاندا بمێنێتەوە.
- گۆڕانکاری فینۆتایپی لە نێوان تاکەکاندا هەیە و گۆڕانکارییەکە بۆماوەییە.
- ئەو کەسانەی کە سیفەتی بۆماوەیییان هەیە کە باشتر لەگەڵ ژینگەدا دەگونجێت، لە ژیاندا دەمێننەوە.
- کاتێک دابڕانی زاوزێ ڕوودەدات جۆری نوێ دروست دەبێت.
یەکێکی دیکە لە تیۆریستەکانی پەرەسەندنی هەمان قۆناغ، جوگرافیناس و ئەنارکیستی دیار و بەرچاوی ڕووسی پیۆتر کرۆپۆتکین بوو کە لە کتێبی Mutual Aid: A Factor of Evolution (1902)دا بانگەشەی بۆ چەمکێکی داروینیزم دەکرد کە پێچەوانەی چەمکی هاکسلی بوو. چەمکی ئەو لە دەوری ئەو شتەدا دەسووڕایەوە کە ئەو وەک بەکارهێنانی بەربڵاوی هاوکاری وەک میکانیزمێکی مانەوە لە کۆمەڵگا مرۆییەکان و ئاژەڵەکاندا دەیبینی.
نەهەنگەکان چۆن پەرەیان سەند؟
یەکێک لە باشترین نموونەکانی زانایان بۆ هەڵبژاردنی سروشتی، پەرەسەندنی نەهەنگەکانە. بە بەکارهێنانی تیۆری داروین وەک ڕێبەرێک، و تێگەیشتن لە چۆنیەتی کارکردنی هەڵبژاردنی سروشتی، زانایانی بواری زیندەوەرزانی دیارییان کرد کە گواستنەوەی نەهەنگەکانی سەرەتایی لە وشکانییەوە بۆ ئاو لە زنجیرەیەک هەنگاوی پێشبینیکراودا ڕوویداوە. ماڵپەڕی Phys.org، دەڵێت بۆ نموونە پەرەسەندنی کۆڵی فڕێدانی ئاوی نەهەنگ، ڕەنگە بە گۆڕانکاری بۆماوەیی هەڕەمەکی دەستی پێکردبێت کە لە ئەنجامدا لانیکەم یەک نەهەنگ کونە لووتەکانی دوورتر لە سەری دروست بووبێت.
ئەو نەهەنگانەی کە ئەم گونجاندنەیان هەبوو باشتر دەگونجێن بۆ شێوازی ژیانی دەریایی لەبەرئەوەی ناچار نەدەبوون بە تەواوی سەربکەونە سەر ئاو بۆ ئەوەی هەناسە بدەن. ئەم جۆرە تاکانە سەرکەوتووتر بوون و نەوەیان زیاتر بوو. لە نەوەکانی دواتردا گۆڕانکاری زیاتری بۆماوەیی ڕوویدا و لووتەکەی دوورتر بوویەوە و کەوتە سەرەوەی جەستەکە. هەروەها ئەندامەکانی تری جەستەی نەهەنگەکانی سەرەتایی گۆڕانکارییان بەسەردا هات. قاچەکانی پێشەوە بوونە پەل. قاچەکانی پشتەوە نەما. بەپێی مۆزەخانەی مێژووی سروشتی (Natural History Museum)، پێشتر جەستەیان ڕێک و پێکتر بوو، هەروەها پەرەیان بە کلک دا بۆ ئەوەی باشتر خۆیان لە ئاودا بجوڵێنن.
هەرچەندە زانایان دەیانتوانی پێشبینی ئەوە بکەن کە نەهەنگی سەرەتایی دەبێت چۆن بن، بەڵام بۆ ماوەیەکی زۆر بەڵگەی بەردبوویان نەبوو کە پشتگیری لە قسەکانیان بکات. بەڵام لە سەرەتای ساڵانی نەوەدەکانەوە زانایان بەڵگەیان لە زانستی زیندەوەرزانی و زیندەوەرزانی گەشەکردن و بۆهێڵ دۆزیەوە بۆ پشتگیریکردنی ئەو بیرۆکەیەی کە نەهەنگەکان لە شیردەرەکانی وشکانییەوە پەرەیان سەندووە. هەمان ئەم دێڕە بەڵگەییانە بە گشتی پشتگیری لە تیۆری پەرەسەندن دەکەن.
لە چاپی یەکەمی کتێبی "لەبارەی سەرچاوەی جۆرەکانەوە" داروین پێشبینی کرد کە چۆن هەڵبژاردنی سروشتی دەتوانێت ببێتە هۆی ئەوەی شیردەرێکی وشکانی ببێتە نەهەنگ. وەک نموونەیەکی گریمانەیی، داروین ورچی ڕەشی ئەمریکای باکووری (Ursus americanus)ـی بەکارهێناوە، کە بەپێی پڕۆژەی نامەنووسی داروین، ئەم جۆرە بۆ گرتنی مێروو دەمی دەکاتەوە و دەڕواتە نێو ئاو و مەلە دەکات. ئەو دەڵێت: "ناتوانم بە قورسی ببینم کە ورچێکی ئاسایی کە زۆر ئاوییە و زۆرجار لە ئاودایە، بەهۆی هەڵبژاردنی سروشتییەوە دەمی گەورەتر و گەورەتر ببێت و ببێتە ئەهریمەنێکی گەورەی وەک نەهەنگ".
بیرۆکەکە بەباشی نەگەیشتە خەڵکی و زانایانیش قبووڵیان نەبوو. داروین ئەوەندە شەرمەزار بوو لەو گاڵتەجاڕییەی کە پێی دەگەیشت کە بڕگەی ورچی مەلەوان لە چاپەکانی دواتری کتێبەکەدا لابرا. ئێستا زانایان دەزانن کە داروین بیرۆکەی دروستی هەبووە بەڵام ئاژەڵێکی هەڵەی هەبووە. دەبوو لەبری ئەوەی سەیری ورچ بکات، سەیری مانگا و ئەسپی دەریا بکردایە.
تیۆرییەکانی تری پەرەسەندن
داروین یەکەم یان تاکە زانا نەبوو کە تیۆری پەرەسەندنی پەرەپێدا. لە دەوروبەری هەمان کاتی داروین، زانای زیندەوەرزانی بەریتانی ئەلفڕێد ڕوسێل واڵاس بە شێوەیەکی سەربەخۆ تیۆری پەرەسەندن بە هەڵبژاردنی سروشتی هێنایە ئاراوە، بەڵام کاریگەرییەکی کەمی هەبوو. لەلایەکی دیکەوە، زانای بایۆلۆجی فەڕەنسی ژان باپتیست لامارک پێشنیاری کردووە کە زیندەوەرێک دەتوانێت سیفەتەکان بۆ نەوەکانی بگوازێتەوە، هەرچەندە لە هەندێک لە وردەکارییەکان هەڵە بووە، لامارک هاوشێوەی داروین پێی وابوو کە زیندەوەران خۆیان لەگەڵ ژینگەکانی خۆیان دەگونجێنن و ئەو گونجاندنانەیان دەگوازنەوە. ئەو پێی وابوو کە زیندەوەران ئەمە دەکەن بە گۆڕینی ڕەفتارەکانیان، هەربۆیە، جەستەیان وەک وەرزشوانێک کە وەرزش دەکات و جەستەیەکی بەهێزی دەبێت، ئەو گۆڕانکاریانە بۆ نەوەکان دەگوازرێنەوە.
بەڵگەی پەرەسەندن چییە؟
تیۆری پەرەسەندن یەکێکە لەو تیۆرانەی کە باشترین بەڵگەی لەسەرە لە مێژووی زانستدا. بە بەڵگەی جۆراوجۆری زانستی پشتگیری دەکرێت، لەوانەش بۆهێلەکان، کە دەریدەخات جۆرە جیاوازەکان لێکچوونیان لە DNAـی خۆیاندا هەیە. بە گوێرەی بروس ئێس لیبەرمان و ڕۆجەر ئێڵ کایسلەر لە کتێبی "ژیانی پێش مێژوو: پەرەسەندن و تۆماری بەردبوو"، بەڵگە هەیە کە پشتگیری لە تیۆری پەرەسەندن دەکات لە بواری شوێنەوارناسی و جیۆلۆجیدا. ئەمەش لە ڕێگەی تۆماری بەردبووەکانەوەیە، کە دەریدەخات چۆن ئەو جۆرانەی کە لە ڕابردوودا هەبوون جیاوازن لەوانەی ئێستا هەن.
