ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ئەندۆرا کە بە فەرمی میرنشینی ئەندۆرایە (بە ئینگلیزی: Andorra، بە عەرەبی: أندورا)، ویلایەتێکی بچووکی خۆبەڕێوەبەرییە و دەکەوێتە نیمچەدوورگەی ئیبەری، لە ڕۆژهەڵاتی پیرینیس، لە باکوورەوە لەگەڵ فەرەنسا و لە باشوورەوە لەگەڵ ئیسپانیا هاوسنوورە. بەپێی مێژوو لەلایەن شارلمانگنەوە دروستکراوە، ئەندۆرا تا ساڵی ٩٨٨ لەلایەن کونتی ئورگێلەوە حوکمڕانی دەکرا، دوای ئەوە گواسترایەوە بۆ ئەپستۆریای ڕۆمانی کاسۆلیکی ئۆرگێل. میرنشینی ئێستا لە ساڵی ١٢٧٨ بە ڕێککەوتنێک پێکهێنراوە. دوو هاوشازادە سەرۆکایەتی دەکەن کە بریتین لە قەشەی ئورگێل لە کەتەلۆنیا و سەرۆکی فەرەنسا. پایتەخت و گەورەترین شارەکەی لا ڤێلایە.
| زمانە فەرمییەکان | کەتەلۆنی |
|---|---|
| تیپی نەتەوەیی |
|
| ئایین | ئایینی مەسیحی (کاسۆلیکیزم) |
|
• هاوشازادەکان
|
|
|
• نوێنەران
|
|
|
• سەرۆک وەزیران
|
خافێر ئێسپۆت زامۆرا |
| GDP | ٣,٤٠٠ ملیار دۆلاری ئەمریکی |
| دراو | یۆرۆ |
| کاتی ناوچەی جوگرافی | UTC+01 (CET) |
| ڕێڕەوی ڕۆشت | ڕاست |
| کۆدی تەلەفۆن | +٣٧٦ |
ئەندۆرا شەشەم بچووکترین ویلایەتی ئەورووپایە، ڕووبەرەکەی ٤٦٨ کیلۆمەتر چوارگۆشەیە و ژمارەی دانیشتووانەکەی نزیکەی ٧٩ هەزار کەسە. بە خەڵکەکەی دەوترێت ئەندۆری یان ئەندۆران، کە گرووپێکی نەتەوەیی ڕۆمانسین (ئیتاڵیک) کە لە بنەڕەتدا بە ڕەچەڵەک کەتەلۆنین. ئەندۆرا لە ڕووی وشکانییەوە لە پلەی ١٦ی بچووکترین وڵاتی جیهانە و لە ڕووی ژمارەی دانیشتووانەوە لە پلەی ١١ی بچووکترین وڵاتدایە. پایتەختەکەی ئەندۆرا واتە لا ڤێلا بەرزترین پایتەختی ئەورووپایە و بەرزییەکەی ١٠٢٣ مەترە لە ئاستی دەریاوە. زمانی فەرمی کەتەلۆنییە، بەڵام زمانی ئیسپانی و پورتوگالی و فەرەنسیش بە شێوەیەکی باو قسەیان پێدەکرێت.
لایەنی گەشتیاری لە ئەندۆرا ساڵانە بە مەزەندە ١٠.٢ ملیۆن سەردانیکەر بۆ وڵاتەکە دەهێنێت. ئەندۆرا یەکێکە لە وڵاتانی ئەورووپا کە ئەندامی یەکێتیی ئەورووپا نییە. لە ساڵی ١٩٩٣وە ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکانە.
مێژوو
ئەندۆرا وا دادەنێت کە دوا وڵاتی سەربەخۆیە کە لە مارکا هیسپانیکا ڕزگاری بووە، واتە ئەو دەوڵەتە پارێزەرانەی کە شارلمانگ دروستی کردوون بۆ ئەوەی موسڵمانەکان پێشڕەوی نەکەن بۆ فەرەنسای مەسیحی. بەپێی بەڵگەنامە مێژووییەکان شارلمانگ لە بەرانبەر شەڕکردنیان لەگەڵ مۆرەکاندا، ڕێککەوتنێکی لەگەڵ خەڵکی ئەندۆرا بەستووە. لە سەدەی نۆیەمدا، چارڵی، نەوەی شارلمانگ، ناوی کونت ئۆرگێلی وەک سەرۆکی ئەندۆرا ناوە.
لە ساڵی ١٢٧٨دا ململانێکان بە واژۆکردنی یاسایەک چارەسەر کرا، کە بەو مەرجە سەروەری ئەندۆرا لە نێوان کونت فۆکس و قەشەی لا سیو دی ئورگێل (کەتەلۆنیا)دا هاوبەش بێت. سنوورەکانی ئەندۆرا لە ساڵی ١٢٧٨ەوە وەک خۆیان ماونەتەوە.
ئەندۆرا بە فەرمی بەشداری لە جەنگی جیهانیی یەکەمدا نەکرد. لە ساڵی ١٩٣٣ فەرەنسا ئەندۆرای داگیرکرد لە ئەنجامی نائارامیی کۆمەڵایەتی پێش هەڵبژاردن. لە ١٢ی تەممووزی ١٩٣٤ کەسێک بە ناوی بۆریس سکۆسیرێف لە ئۆرگێل بەیاننامەیەکی دەرکرد و خۆی وەک شازادەی سەروەری ئەندۆرا ڕاگەیاند و لە هەمان کاتدا شەڕی لەگەڵ قەشەی ئورگێل ڕاگەیاند. لە ٢٠ی تەممووزدا لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئیسپانیاوە دەستگیرکرا و دواجار لە ئیسپانیا دەرکرا. لە جەنگی جیهانیی دووەمدا ئەندۆرا بێلایەن بوو و ڕێگایەکی گرنگی قاچاخی لە ئیسپانیاوە بۆ فەرەنسا بوو.
ئەندۆرا لە ساڵی ١٩٩٣ بە فەرمی بوو بە دیموکراسیی پەرلەمانی، ئەمەش دوای پەسەندکردنی دەستوورێکی نوێ لە ڕێگەی ڕیفراندۆمێکی جەماوەرییەوە لە مانگی ئازاردا. دەستوورە نوێیەکە هاوشازادە فەرەنسی و ئیسپانییەکانی هێشتەوە هەرچەندە دەسەڵاتەکانیان کەم و تەسک پێناسەکرابوو. مافە مەدەنییەکان زۆر فراوان کران، لەوانە بە یاساییکردنی پارتە سیاسییەکان و دابینکردنی دەسەڵاتی دادوەریی سەربەخۆ. ئەندۆرا لە ساڵی ١٩٩١ پەیوەندی بە یەکێتیی گومرگی کۆمەڵگە ئەورووپییەکان کرد و لە ٢٨ی تەممووزی ١٩٩٣ لە نەتەوە یەکگرتووەکان وەرگیرا.
جوگرافیا و کەشوهەوا
ئەندۆرا وڵاتێکی بچووک و داخراوە لە باشووری ڕۆژاوای ئەورووپا، دەکەوێتە زنجیرەچیای پیرینی ڕۆژهەڵاتی و هاوسنوورە لەگەڵ ئیسپانیا و فەرەنسا. بە ڕووبەری ٤٦٨ کیلۆمەتر دووجا، شەشەم بچووکترین وڵاتە لە ئەورووپا و گەورەترین وڵاتی بچووکی ئەورووپایە. ئەندۆرا زیاتر لە چیای ناڕێک پێکهاتووە، بەرزترینیان کۆما پێدرۆسا کە ٢٩٤٢ مەتر دەبێت و تێکڕای بەرزی ئەندۆرا ١٩٩٦ مەتر دەبێت. کەشوهەوای ئەندۆرا هاوشێوەی کەشوهەوای مامناوەندی دراوسێکانییەتی، بەڵام بەرزییەکەی بووەتە هۆی ئەوەی لە زستان بەفری زیاتر بێت، شێداریی کەمترە و لە هاویندا کەمێک فێنکتر دەبێت. بە تێکڕا ساڵانە ٣٠٠ ڕۆژ تیشکی خۆر هەیە.
ئابووری
گەشتیاری کە پایەی سەرەکی ئابووریی بچووک و دەوڵەمەندی ئەندۆرایە، نزیکەی ٨٠%ی بەرهەمی ناوخۆیی پێکدەهێنێت. ساڵانە بە مەزەندەکردن ١٠.٢ ملیۆن گەشتیار سەردانیان دەکەن، ئەمەش بەهۆی دۆخی بێ باجی ئەندۆرا و هاوینەهەواری هاوینە و زستانەی سەرنجڕاکێش. یەکێک لە سەرچاوە سەرەکییەکانی داهات لە ئەندۆرا گەشتیارییە لە شوێنەکانی خلیسکێنە کە کۆی گشتی زیاتر لە ١٧٥ کم زەوی خلیسکێنەی هەیە. ئەم وەرزشە ساڵانە زیاتر لە ٧ ملیۆن سەردانکەر دەهێنێت و ساڵانە بە بڕی ٣٤٠ ملیۆن یۆرۆ دەخەمڵێندرێت.
هەروەها کەرتی بانکی بە دۆخی پەناگەی باجەوە بەشدارییەکی بەرچاو لە ئابووریدا دەکات و داهاتەکانی تەنها لە ڕێگەی باجی هاوردەکردنەوە کۆدەکرێنەوە (کەرتی دارایی و بیمە نزیکەی ١٩%ی بەرهەمی ناوخۆیی پێکدەهێنێت). بەڵام لە سەردەمی قەیرانی قەرزە سەروەرییەکانی ئەورووپا لە سەدەی بیست و یەکەمدا، پیشەسازیی گەشتیاری تووشی دابەزین بوو، بەشێکی بەهۆی دابەزینی نرخی کاڵاکان لە ئیسپانیا و کەمکردنەوەی بازاڕکردنی بێ باج و زیادبوونی بێکاری.
لە ٣١ی ئایاری ٢٠١٣ ڕاگەیەندرا کە ئەندۆرا بەنیازە تا کۆتایی مانگی حوزەیران یاسایەک بۆ دانانی باجی داهات دەربکات، ئەمەش لە پاشخانی زیادبوونی ناڕەزایی لە بوونی پەناگەی باج لە نێوان ئەندامانی یەکێتیی ئەورووپا. تا ناوەڕاستی ساڵانی ٢٠١٠، سیستەمی دارایی لە پێنج گرووپی بانکی، یەک دامەزراوەی قەرزی تایبەتمەند، هەشت دامەزراوەی بەڕێوەبردنی وەبەرهێنان، سێ کۆمپانیای بەڕێوەبردنی سەروەت و سامان و ٢٩ کۆمپانیای بیمەی پێکهاتبوو، کە ١٤یان لقی کۆمپانیا بیمەییە بیانییەکانن کە ڕێگەیان پێدراوە لە میرنشینەکەدا کاربکەن.
دیمۆگرافیا
ژمارەی دانیشتووانی ئەندۆرا بە ٧٩,٠٣٤ کەس دەخەمڵێندرێت. ژمارەی دانیشتووانی لە ساڵی ١٩٠٠ لە ٥ هەزار کەسەوە زیادی کردووە. دوو لەسەر سێی دانیشتووان ڕەگەزنامەی ئەندۆرانیان نییە و مافی دەنگدانیان نییە لە هەڵبژاردنە کۆمەڵایەتییەکاندا. جگە لەوەش ڕێگەیان پێنادرێت وەک سەرۆکوەزیران هەڵبژێردرێن یان زیاتر لە ٣٣%ی خاوەن پشکی سەرمایەی کۆمپانیایەکی تایبەت بن.
زمانی مێژوویی و فەرمی زمانی کەتەلۆنییە کە زمانێکی ڕۆمانسییە. حکوومەتی ئەندۆران هانی بەکارهێنانی زمانی کەتەلۆنی دەدات. بەپێی ئاماری ڕێژەی زمانی دایکی لەلایەن حکوومەتی ئەندۆرانەوە کە لە ساڵی ٢٠١٨دا بڵاوکراوەتەوە میرنشینەکە بەمشێوەیە:
| زمانی دایک | % |
|---|---|
| ئیسپانی | ٤٣,٢% |
| کەتەلۆنی | ٣٥,٧% |
| پورتوگالی | ١٧,١% |
| فەرەنسی | ٨,٩% |
| ئەوانی تر | ٥% |
دانیشتووانی ئەندۆرا زۆرینەیان (88.2%) کاسۆلیکن. هەروەها کۆمەڵێک لە شوێنکەوتووانی ڕێبازی پرۆتستانتیش هەن. هەروەها ژمارەیەکی کەمی موسڵمان و هیندۆس و بەهایی و نزیکەی ١٠٠ جوولەکەش هەن لە وڵاتەکەدا.
