ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ئایینی بوودا، بودا، بودیزم یان بوزا، کە بە بوودا دارما و دارماڤینایا ناسراوە (بە ئینگلیزی: Buddhism، بە عەرەبی: البوذية)، ئایینێکی هیندییە یان نەریتێکی فەلسەفییە کە لەسەر بنەمای ئەو فێرکاریانە دامەزراوە کە دەگەڕێندرێنەوە بۆ بوودا. لە سەدەی پێنجەمی پێش زایین لە باکووری هیندستانەوە سەرچاوەی گرتووە بە ناوی بزووتنەوەی شرامانا، وردە وردە لە زۆربەی ئاسیادا لە ڕێگەی ڕێگای ئاوریشمەوە بڵاوبووەوە تا بووە چوارەم گەورەترین ئایینی جیهان بە زیاتر لە ٥٢٠ ملیۆن شوێنکەوتوو کە لەسەدا حەوتی دانیشتووانی جیهان پێکدەهێنن.
بوودا ڕێگای ناوەڕاستی هەڵبژاردووە، ڕێگایەکی گەشەسەندنی ڕۆحی کە خۆی لە هەردوو زاهیدی توند و چێژوەرگرتن بەدوور دەگرێت. ئامانجی ڕزگاربوونە لە چەسپاندن و ئارەزووی ئەو شتانەی کە نابەردەوامن (ئاناهیتا) و بێتوانان لە تێرکردن (دوکخا) و بەبێ جەوهەرێکی بەردەوامن (ئاناتا)، هەروەها کۆتاییهێنان بە خولی مردن و دووبارە لەدایکبوونەوە (سامسارا). پوختەیەک لەم ڕێگایە لە ڕێگای (Noble Eightfold) دەربڕدراوە، کە ڕاهێنانی دەروونە لەگەڵ ڕەچاوکردنی ئەخلاق و مێدیتەیشنی بوودایی. پراکتیزەکانی تر کە بە شێوەیەکی بەرفراوان ئەنجام دەدرێن بریتین لە: ڕەبەنی؛ پەنابردن بۆ بوودا، و دارما و سانگا؛ و چاندنی کامڵییەکان.
دوو لقە سەرەکییەکانی ئێستای ئایینی بوودا بەگشتی لەلایەن زانایانەوە ناسراون: تێراڤادا (بە واتای 'قوتابخانەی گەورەکان') و ماهایانا (بە واتای 'گوێزەرەوەی گەورە'). لقی تێراڤادا لە سریلانکا و هەروەها لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا (واتە میانمار، تایلەند، لاوس و کەمبۆدیا) شوێنکەوتوویەکی بەرفراوانی هەیە. لقی ماهایانا کە نەریتەکانی زین، خاکی پاک، نیچیرێن، تیانتای، تێندای و شینگۆن لەخۆدەگرێت بە زۆری لە نیپاڵ، بۆتان، چین، مالیزیا، ڤێتنام، تایوان، کۆریا و ژاپۆن شوێنکەوتووی هەیە. هەروەها بەشێکی تریش هەیە بەناوی ڤاجرایانا (بە واتای 'گوێزەرەوەی لەناونەچوو')، کۆمەڵێک فێرکارین کە دەگەڕێتەوە بۆ شارەزایانی هیندی، ڕەنگە وەک لقێکی جیاواز یان لایەنێکی نەریتی مەهایانا سەیر بکرێت. ئایینی بوودایی تبت کە فێرکارییەکانی ڤاجرایانای سەدەی هەشتەمی هیندستان دەپارێزێت، لە ویلایەتەکانی هیمالایا و هەروەها لە مەنگۆلیا و کالمیکیای ڕووسیدا پراکتیزە دەکرێت. لە ڕووی مێژووییەوە، تا سەرەتای هەزارەی دووەم، ئایینی بوودا بە شێوەیەکی بەرفراوان لە کیشوەری هیندستاندا شوێنکەوتووی هەبوو. هەروەها تا ڕادەیەک لە شوێنەکانی دیکەی وەک ئەفغانستان و ئۆزبەکستان و فلیپین پێگەیەکی هەبوو.
قوتابخانە بووداییەکان لە فێرکاری و پراکتیزە تایبەتەکانیان جیاوازن. نەریتی بوودایی تێراڤادا جەخت لەسەر تێپەڕاندنی خودی تاکەکەسی دەکاتەوە لە ڕێگەی گەیشتن بە نیرڤانا (بە واتای 'دامرکانەوە')، لە کاتێکدا نەریتی ماهایانا جەخت لەسەر ئایدیاڵی بۆدیساتڤا دەکاتەوە، کە بە کەسێک دەوترێت ئارەزووی وابێت ئایینی بوودا بۆ سوودی هەموو بونەوەران بەکار بهێنێت.
ناوەکەی
ئایینی بوودا ئایینێکی هیندییە، بوودا واتە "کەسێکی بەئاگا"، کە لە ناوی شرامانایەکەوە هاتووە لە سەدەی پێنجەمی پێش زایین ژیاوە. شوێنکەوتوانی ئایینی بوودا کە پێیان دەوترێت بوودایی، لە هیندستانی کۆن خۆیان بە ساکیانس یان ساکیابیکسو ناودەبەن.
بوودا
وردەکارییەکانی ژیانی بوودا لە زۆرێک لە دەقە سەرەتاییەکانی بوودا باسکراوە بەڵام ناتەبایە. پێشینەی کۆمەڵایەتی و وردەکارییەکانی ژیانی ئەستەمە بتوانرێت بسەلمێنرێت و ڕێکەوتە وردەکانیش نادیارە.
دەقە سەرەتاییەکان ناوی بنەماڵەی بوودایان بە "گاوتاما" داناوە، لە کاتێکدا لە هەندێک دەق سیدارتای وەک پاشناوی خۆی داناوە. لە لومبینی لەدایکبووە، واتە لە نیپاڵی ئێستا و لە کاپیلاڤاستۆ گەورە بووە، شارۆچکەیەک لە دەشتی گەنجس، نزیک سنووری مۆدێرن نیپاڵ و هیندستان. هەندێک لە ئەفسانەی هاجیۆگرافی باس لەوە دەکەن کە باوکی پاشایەک بووە بە ناوی سودۆدانا، دایکی شاژن مایا بووە. بەڵام بەشێک لە زانایان ئەمە ڕەت دەکەنەوە.
بەپێی دەقە سەرەتاییەکانی وەکوو پالی ئاریاپاریێسانا-سوتا، گاوتاما بەهۆی بیرکردنەوە لە ناسۆریی ژیان و مردن و دووبارەبوونەوەی بێکۆتای ئیلهامی وەردەگرت و بیری لێ دەکردەوە. بەم شێوەیە دەستی کرد بە هەوڵێک بۆ دۆزینەوەی ڕزگاری لە ئازارەکان (کە بە " نیرڤانا " ناسراوە). دەق و ژیاننامەی سەرەتایی باس لەوە دەکەن کە گاوتاما بۆ یەکەمجار لە ژێر دەستی دوو مامۆستای مێدیتەیشن خوێندوویەتی، ئەوانیش ئارارا کالاما و ئوداکا ڕاماپوتا بوون.
بەهۆی ئەوەی ئەم فێرکاریانە بەس نین بۆ گەیشتن بە ئامانجەکەی، ڕووی لە پراکتیزەکردنی زاهیدێکی توند کرد، کە ڕژێمێکی توندی بەڕۆژووبوون و جۆرە جیاوازەکانی کۆنترۆڵکردنی هەناسەدانی لەخۆگرتبوو. ئەمەش لە گەیشتن بە ئامانجەکەی کەمتر بوو، پاشان ڕووی کردە پراکتیزەکردنی مێدیتەیشنی دیانا. لەژێر درەختێکی Ficus religiosa -کە ئێستا پێی دەوترێت درەختی Bodhi- سەرقاڵی مێدیتەیشن دەبێت و دەگاتە "بەئاگابوونەوە" یان ئەوەی پێی دەوترێت بوودی (Bodhi).
بەپێی دەقە جۆراوجۆرەکانی سەرەتایی وەک Mahāsaccaka-sutta، و Samaññaphala Sutta، لە کاتی بەئاگابوونەوەدا، بوودا تێگەیشتنێکی لە کارکردنی کارما و ژیانی پێشووی بەدەستهێنا، هەروەها ئەم ڕووداوە دڵنیایی لەبارەی ڕێگای ناوەڕاست وەک ڕێگای ڕاستی پراکتیزەکردنی ڕۆحی بۆ کۆتاییهێنان بە ئازارەکان هێنایە ئاراوە. وەک بوودایەکی تەواو ڕۆشنبیر، شوێنکەوتوانی بۆ خۆی ڕاکێشا و سەنگا (ڕێبازی خانەقا)ی دامەزراند. تا کۆتایی ژیانی سەرقاڵی فێرکردنی خەڵکی بوو.
فێرکارییەکانی بوودا لەلایەن شوێنکەوتووانیەوە بانگەشەی بۆ دەکرا، کە لە سەدەکانی کۆتایی هەزارەی یەکەمی پێش زایین بوو بە قوتابخانەی بیرکردنەوەی بوودایی جۆراوجۆر، هەریەکەیان سەبەتەی دەقی تایبەتی خۆیان هەبوو کە لێکدانەوەی جیاواز و فێرکارییە ڕەسەنەکانی بوودایان تێدابوو؛ ئەمانە بە تێپەڕبوونی کات پەرەیان سەند بۆ چەندین نەریت، کە بریتین لە تێراڤادا، ماهایانا و بوودایی ڤاجرایانا.
بیروباوەڕە سەرەکییەکانی ئایینی بوودا
- شوێنکەوتوانی ئایینی بودا دان بە خودا یان خوداوەندێکی باڵادا نانێن. لەبری ئەوە سەرنجیان لەسەر بەدەستهێنانی ڕۆشنگەرییە، واتە حاڵەتێکی ئارامی و حیکمەتی ناوەوە. کاتێک شوێنکەوتووان دەگەنە ئەم پلە ڕۆحییە، دەوترێت کە ئەزموونی نیرڤانایان کردووە.
- دامەزرێنەری ئایینەکە، بوودا، بە بوونەوەرێکی نائاسایی دادەنرێت، بەڵام بە خودا نا. وشەی بوودا بە واتای کەسێکی ڕۆشنگەریش دێت.
- ڕێگای ڕۆشنگەری بە کەڵکوەرگرتن لە ئەخلاق و مێدیتەیشن و حیکمەت بەدەست دێت. زۆرجار بوداییەکان مێدیتەیشن دەکەن چونکە پێیان وایە یارمەتیدەرە بۆ بەئاگاهێنانەوەی ڕاستییەکان.
- لەناو ئایینی بوودادا چەندین فەلسەفە و لێکدانەوە هەیە، ئەمەش وایکردووە کە ئایینێکی لێبوردە بێت و پەرە بسێنێت.
- هەندێک لە زانایان ئایینی بوودا وەک ئایینێکی ڕێکخراو ناناسن، بەڵکوو بە "شێوازی ژیان" یان "نەریتێکی ڕۆحی" دەناسن.
- ئایینی بوودا هانی خەڵکەکەی دەدات کە خۆیان لە خۆبەخشین بەدوور بگرن بەڵام لە ڕەتکردنەوەی خۆیان.
- گرنگترین فێرکارییەکانی بوودا کە بە چوار ڕاستی بەرز ناسراون، بۆ تێگەیشتن لە ئایینەکە زۆر گرنگن.
- بووداییەکان چەمکەکانی کارما (یاسای هۆکار و کاریگەری) و دووبارە لەدایکبوونەوە (سوڕی بەردەوامی لەدایکبوونەوە) لە باوەش دەگرن.
- شوێنکەوتوانی ئایینی بوودا دەتوانن لە پەرستگاکان یان لە ماڵەکانی خۆیاندا پەرستن بکەن.
- دەروێشەکانی بوودایی، یان بەیکخۆکان، ڕێسایەکی توندی ڕەفتاری پەیڕەو دەکەن، کە نابێت هاوسەرگیری بکەن.
دارما
فێرکارییەکانی بودا بە “دارما” ناسراون. تێیدا هاتووە کە حیکمەت و میهرەبانی و ئارامگری و بەخشندەیی و بەزەیی فەزیلەتێکی گرنگن. بە تایبەتی هەموو بووداییەکان بە پێنج فەرمانی ئەخلاقی دەژین، کە کۆمەڵێک کاریان لەسەر قەدەغە کراوە:
- کوشتنی زیندەوەران
- وەرگرتنی شتێک بە زۆر، یان پێت نەدرابێت
- هەڵسوکەوتی نادروستی سێکسی
- درۆکردن
- بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان یان کحوول
ڕێڕەوی هەشت قات
بوودا فێری شوێنکەوتووانی کرد کە کۆتاییهاتنی ئازارەکان، وەک لە چوارەم ڕاستییە بەرزەکاندا (دوکخا، سامودایا، نیرودا، ماگا) باسکراوە، دەتوانرێت بە پەیڕەوکردنی ڕێگایەکی هەشتلایەنە بەدەستبهێنرێت:
- تێگەیشتنێکی دروست (Samma ditthi)
- بیرکردنەوەیەکی ڕاست (Samma sankappa)
- قسەی ڕاست (Samma vaca)
- کرداری ڕاست (Samma kammanta)
- بژێوی دروست (Samma ajiva)
- هەوڵی ڕاست (Samma vayama)
- وردبینی دروست (Samma sati)
- سەرنجدانی ڕاست (Samma samadhi)
کتێبی پیرۆزی بودایی
بوداییەکان ڕێز لە زۆرێک لە دەق و کتێبە پیرۆزەکان دەگرن. هەندێک لە گرنگترینیان بریتین لە:
- تیپیتاکا: ئەم دەقانە کە بە "سێ سەبەتە" ناسراون، وا بیر دەکرێتەوە کە سەرەتاییترین کۆمەڵە نووسینی بودایی بن.
- سوترا: زیاتر لە ٢٠٠٠ سوترا هەیە، کە فێرکارییە پیرۆزەکانن کە بە شێوەیەکی سەرەکی لەلایەن بووداییەکانی ماهایانا دانراون.
- کتێبی مردووەکان: ئەم دەقە تبتییە قۆناغەکانی مردن بە وردی باس دەکات.
