ناوه‌ڕۆك
ناساندن
سەردەمی ئیسلامی زێڕین (بە ئینگلیزی: Islamic Golden Age، بە عەرەبی: العصر الذهبي للإسلام) قۆناغێکی گەشەسەندنی زانستی و ئابووری و کولتووری بووە لە مێژووی ئیسلامدا، بە شێوەیەکی نەریتی لە سەدەی ٨ تا سەدەی ١٣ دەگرێتەوە.
ئەم قۆناغە بە شێوەیەکی نەریتی وا دانراوە کە لە سەردەمی خەلیفەی عەباسی هاروون ڕەشید (٧٨٦ تا ٨٠٩) بە دەستبەکاربوونی لە ماڵی حیکمە (ناسراوە بە کتێبخانەی گەورەی بەغداد لە سەردەمی عەباسییەکان، ناوەندێکی ڕۆشنبیری سەردەمی زێڕینی ئیسلامی بوو.) دەستی پێکردووە، کە زانایان لە ناوچەی موسوڵمانانەوە ڕوویان لە بەغداد دەکرد.
ئیمپراتۆریەتی موسڵمانان یەکەم شارستانیەتی گشتگیر بوو کە تێیدا کولتوور و ڕەگەزە جۆراوجۆرەکان کۆبوونەوە، لەوانە چینییەکان، هیندییەکان، ئەوانەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەژیان، باکووری ئەفریقا و ئەورووپییە سپیپێستەکان.
لەم ماوەیەدا ئازادی ئایینی بەو واتایە بوو کە موسڵمانان و جولەکەکان و مەسیحییەکان دەتوانن کۆببنەوە بۆ هاوبەشکردنی بیرۆکە، دەستپێکردنی داهێنانی هاوبەش. هەروەها ئازادی قسەکردن مسۆگەری کرد کە پەیامی ئیسلام بتوانێت بە شێوەیەکی بەرفراوانتر بڵاوبێتەوە.
هێزی کاری ئیسلامی لەم ماوەیەدا لە چەندین پێشینە و نەتەوەی بەرفراوان و هەروەها لەلایەن ژنانیشەوە دامەزرا. ژنان لە کشتوکاڵ، پەرستاری، وەبەرهێنان و چەندین ڕۆڵی سەرەکی تردا بەشدار بوون.
تەنانەت پێش پەیامی ئیسلام شاری مەککە شوێنی گەرمی ئاڵوگۆڕی هەم کاڵا و هەم بیرۆکە بووە. موسڵمانان کاریگەرییەکی زۆریان لەسەر ڕێڕەوی بازرگانی عەرەبی هەبوو. ئەمەش بەو واتایە بوو کە ئیسلام لە ڕوانگەی ئابوورییەوە گەشەی کرد. ئیسلام زیاتر بڵاوبووەوە بۆ چین و هیندستان و بەشێک لە ئاسیا و ئەفریقا.
موسڵمانان بەشدارییەکی زۆریان لە جیهانگیریدا کرد کە تێیدا پەیوەندی و ڕێڕەوی بازرگانی نوێیان لە سەرانسەری جیهاندا دروستکرد، لەنێویاندا تێپەڕین بە دەریاکاندا. ئەمەیە کە یارمەتی ئیمپراتۆریەتی ئیسلامی دا بۆ ئەوەی وا بەهێز بێت.
بە شێوەیەکی نەریتی دەوترێت ئەو قۆناغە بە ڕووخانی خەلافەتی عەباسی بەهۆی لەشکرکێشییەکانی مەغۆل و گەمارۆدانی بەغداد لە ساڵی ١٢٥٨ کۆتایی هاتووە.
هەروەها هەندێک لە زانایان ماوەی کۆتایی سەردەمی زێڕین بۆ دەوروبەری ساڵی ١٣٥٠ درێژ دەکەنەوە، لەنێویاندا ڕێنێسانسی تەیموریدی تێدابوو، هەندێکی تر کۆتایی سەردەمی زێڕینی ئیسلامی بە سەدەی ١٥ بۆ ١٦ دادەنێن، لەوانەش سەرهەڵدانی ئیمپراتۆریەتەکانی بارووتی ئیسلامی.
گرنگی بەغداد
بەغداد ئەو کاتە بەناوبانگ بوو کە بوو بە ناوەندی نوێی ئیمپراتۆریەتی ئیسلامی. بەغداد بوو بە ناوەندێکی بازرگانی قەرەباڵغ، کە کاڵا و بیرۆکەی تێدا ئاڵوگۆڕ دەکرا.
بە “شاری دەوری” ناسرابوو چونکە لە دەوری دوو نیمچە بازنە دروستکراوە و مزگەوتێک لە ناوەندەکەیدا بووە، ماڵی زۆر کەسی گرنگی تێدا بووە. پێشکەوتنەکانی زانست و بیرکاری و ئەدەب و پزیشکی زۆرێک لە زانایانی بۆ خۆیان ڕاکێشا بۆ ئەوەی بێن و زانیارییەکانیان بەیەکەوە هاوبەشی بکەن.
دەستکەوتە ئیسلامییەکان لە سەردەمی زێڕینی ئیسلامیدا
ئەلزەهراوی، پزیشکی نەشتەرگەری کە ساڵانێکی زۆر لە شاری کۆردۆبای ئیسپانیا کاری کردووە، ئامێری گیرە (گاز) و چەقۆی نەشتەرکاری و ئامێرە پزیشکییەکانی تری داهێناوە. دەستنووسێکی لەسەر ڕاهێنانی پزیشکی خۆی نووسی، کە سوودی بۆ پزیشکانی تریش هەبوو.
هەروەها لەم ماوەیەدا بوو کە موسڵمانان فێری دروستکردنی کاغەز بوون لە زیندانییە چینییەکان. ئەمەش بەو واتایە بوو کە دەتوانرا زانیارییەکانیان بنووسرێتەوە و بە شێوەیەکی بەرفراوانتر هاوبەشی بکەن، لێرەوە زانیاری موسڵمانان لە سەرانسەری جیهاندا زیاتر بوو. بەهۆی دەستڕاگەیشتن بە کاغەز، نەخشەی جیهانی مۆدێرنیش لەلایەن موسڵمانانەوە دروستکرا، کە بۆ بازرگانی و ئایینەکەیان گەشتیان کردبوو.
داهێنەری زانستی جەبر لە بیرکاریدا موسڵمان بوو کە محەمەدی کوڕی موسای خواریزمی بوو. پەرەی بە سێگۆشەزانی و خاڵە دەییەکان دا و زۆر شتی تری داهێنا. عومەر خەیام ئەندازەیی جەبریی داهێنا. ئەمەش بووە هۆی دروستبوونی شێوازی نوێی بیرکردنەوە لە بیرکاریدا، کە ڕێگەی خۆشکرد بۆ ئەوەی تەواوی جیهان پەیڕەوی بکات.
زانکۆکان لە مەغریب و قاهیرە و شوێنەکانی تر لە سەردەمی زێڕینی ئیسلامیدا دامەزراون. ئەمانە لە یەکەم کەسەکان بوون کە بڕوانامەیان بەخشی بۆ ئەوەی خوێندکاران لە بواری پزیشکیدا پسپۆڕ بن و بتوانن ببنە ببنە پزیشک.
هەروەها پێشکەوتنی تەکنەلۆجی لەم سەردەمە زێڕینەدا لە ئارادا بوو. ئەندازیارانی موسڵمان وەک عەباسی کوڕی فیرناس و ئەلجەزاری چەندین داهێنانی بەرچاویان کرد.
توێژینەوە و دۆزینەوە و پێشنیارەکانی ئیبن هەیسەم بە شێوەیەکی بەرچاو پەرەی بە بواری لێکۆڵینەوەی فەلەکناسی داوە.
جابیر کوڕی حەیان گەشەپێدەرێکی گەورەی زانست بوو و بەرپرسیار بوو لە تاقیکردنەوە زانستییەکان و پرۆسەی کیمیایی وەکوو دڵۆپاندن، پاڵاوتن، کریستاڵکردن، ئۆکساندن و زۆر شتی تر.
لە سەردەمی زێڕینی ئیسلامیدا، تەلارسازی گەشەی کرد. موسڵمانانی ئیسپانیا لە شاری کۆردۆبا دەستیان بە دروستکردنی مزگەوتی گەورە کرد و دواتر کۆشکی ئەلهامبرا (یەکێکە لە شوێنەوارە بەناوبانگەکانی تەلارسازی ئیسلامی و یەکێکە لە کۆشکە پارێزراوەکانی جیهانی مێژوویی ئیسلامی.)ـیان دروست کرد. ئەم قەڵایە نووسراوی عەرەبی و کاشی جوان و دیزاینی جوانی تێدایە و ئەمەش لوتکەی تەلارسازی بووە.
تەلارساز میمار سینان بەرپرسی چەندین مزگەوتی جوان بووە، لەوانە مزگەوتی سولەیمانییە لە ئەستەنبووڵ و مزگەوتی سەلیمییە لە ئەدیرنە کە هەردووکیان دەکەونە تورکیا.
کۆتایی سەردەمی زێڕینی ئیسلامی
زۆر هۆکار هەن کە بوونە هۆی دابەزینی داهێنان لەو کاتەدا. دیارترینیان لە سەدەی ١٣ موسڵمانان ڕووبەڕووی هەڕەشەی مەغۆلەکان بوونەتەوە کە جەنگیزخان سەرکردایەتی دەکرد کە پێشتر چینیان داگیرکردبوو. هێرشیان کردە سەر بەغداد و هێرشیان کردە سەر موسڵمانان و زۆرێک لە دەستکەوتەکانی موسڵمانیان لەناوبرد کە چاک نەکرایەوە. سەردەمی زێڕینی ئیسلامی لە ساڵی ١٢٥٨ـی زایینی کۆتایی هات.
