ناوه‌ڕۆك
ناساندن
هۆلۆکۆست لە بۆهێمیا و مۆراویا: دەستپێشخەرییە چیکییەکان، سیاسەتەکانی ئەڵمانیا، وەڵامەکانی جوولەکەکان (بە ئینگلیزی: The Holocaust in Bohemia and Moravia، بە عەرەبی: الهولوكوست في بوهيميا ومورافيا) کتێبێکە لەلایەن مێژوونووسی ئەڵمانی وۆڵف گرونەرەوە لەسەر هۆلۆکۆست لە بۆهێمی و مۆراویا نووسراوە، مەبەست لێی بەشەکانی چیکۆسلۆڤاکیایە کە زۆرینە چیکن و بەشێکیان لکێنراون بە ئەڵمانیای نازی لە کاتی داگیرکردنی چیکۆسلۆڤاکیا. سەرەتای پێش ڕێککەوتنی میونشن، کتێبەکەی گرونەر قۆناغە جیاوازەکانی ئەشکەنجەی جوولەکەکان دەگرێتەوە کە بووە هۆی دیپۆرتکردنەوە و کوشتنیان. ئەو دەڵێت ڕۆڵی هاوکاری چیک و دەستپێشخەرییە ناوخۆییەکان زیاتر بووە لەوەی کە بە شێوەیەکی ئاسایی گریمانە دەکرێت، هەروەها بەرخۆدانی جوولەکەکان لە بەرانبەر گۆشەگیریدا گەورە بووە. کتێبەکە پێداچوونەوەی تێکەڵاوی وەرگرتووە؛ هەندێک لە مێژوونووسانی چیک لەگەڵ دەرەنجامەکانی گرونەردا ناکۆک بوون لە کاتێکدا پێداچوونەوەکارانی دیکە بە گشتی بە هەندێک ڕەخنە ستایشی کتێبەکەیان کردووە. ئەم کتێبە لە ساڵی ٢٠١٦ بە زمانی ئەڵمانی و لە ساڵی ٢٠١٩ بە زمانی ئینگلیزی و چیکی چاپ کراوە، خەڵاتی کتێبی یادەوەری سیبیل هالپەرن میڵتۆنی ساڵی ٢٠١٧ی کۆمەڵەی توێژینەوەی ئەڵمانی وەرگرتووە.
بڵاوکردنەوە
کتێبەکە بۆ یەکەمجار بە زمانی ئەڵمانی بە ناوی (Die Judenverfolgung im Protektorat Böhmen und Mähren) لە ساڵی ٢٠١٦ بڵاوکرایەوە. لە ساڵی ٢٠١٦، لەلایەن دامەزراوەی والشتاین ڤێرلاگ. دواتر بە وەرگێڕانێکی ئینگلیزی لەلایەن ئەلێکس سکینەرەوە بەناوی (هۆلۆکۆست لە بۆهێمی و مۆراویا: دەستپێشخەرییەکانی چیک، سیاسەتەکانی ئەڵمانی، وەڵامی جوولەکەکان) لە ساڵی ٢٠١٩، وەک بەشێک لە زنجیرەی "جەنگ و جینۆساید" بڵاوکرایەوە. وەرگێڕانێکی چێکیش لەلایەن ئەکادیمیا لە ساڵی ٢٠١٩، ٢٠١٩ بڵاوکرایەوە. هەروەها وەرگێڕانی عیبری لە ساڵی ٢٠٢٠ـەوە کاری لەسەر کراوە.
ناوەڕۆک
کتێبەکە بە ڕێکوپێکی ڕێکخراوە و بە بابەتێک لەسەر دۆخی کەمینەکان لە چیکۆسلۆڤاکیا دەست پێدەکات، کە تێیدا گرۆنەر دژی ئەو تێڕوانینە باوەیە کە دەڵێت کۆماری یەکەمی چیکۆسلۆڤاکیا کەمتر دژە جوولەکە بووە لە چاو وڵاتانی دراوسێ. ئەو بەو ئەنجامە دەگات کە گۆشەگیریی ڕاستەقینە لەسەر جوولەکەکان لە دوای ڕێککەوتنی میونشن لە کۆماری چیکۆسلۆڤاکیای دووەم دەستی پێکردووە. کتێبەکە بەردەوامە لە لکاندنی زەوییە چیکییەکان بۆ ئەڵمانیای نازی وەک پارێزگاری بۆهێمی و مۆراویا، ڕێوشوێنی سەرەتایی کە لەلایەن دەسەڵاتدارانی چیک و ئەڵمانیاوە گیراوەتەبەر، و چۆن شەڕەکە کاریگەری لەسەر پلانە درێژخایەنەکانی دیپۆرتکردنەوەی ئەڵمانیا هەبووە. بەشەکانی دواتر باس لە خراپەکاری و گیتۆکردنی جوولەکەکان دەکەن، هەروەها بەرەنگاربوونەوەی چیک و جوولەکەکان بەرانبەر بە فەرمانە دژە جوولەکەکان، ڕێوشوێنە ناوەندییەکان بەرانبەر بە ڕێوشوێنە ناوخۆییەکانی دژە جوولەکەکان، کاری زۆرەملێ، دزینی موڵک و ماڵی جوولەکەکان، دیپۆرتکردنەوە و دواجار چارەنووسی ئەوانە دوای خاوبوونەوەی دیپۆرتکردنەوەکان بەجێهێڵدران.
پێشتر توێژەران زۆر گرنگییان بە هۆلۆکۆست لە بۆهێمی و مۆراویا نەدابوو، چونکە وایان زانیبوو کە هەمان شێوازی هۆلۆکۆست لە ئەڵمانیا و نەمسا پەیڕەو دەکات. گرونەر دەڵێت کە ئەمە وا نەبووە. بە تایبەتی جەخت لەسەر لامەرکەزی بڕیاردان دەکاتەوە لە قۆناغە سەرەتاییەکانی هۆلۆکۆستدا، لەوانەش ڕۆڵێکی زیاتر بۆ حکوومەتی هاوکاری چیک. هەروەها جەخت لەسەر وەرگرتنی جوولەکەکان لە پارێزگارەوە دەکاتەوە بۆ کاری زۆرەملێ، کە لەلایەن لێکۆڵینەوەکانی پێشووترەوە چاوپۆشی لێکرابوو. بە پێچەوانەی بەرهەمەکانی پێشوو لەسەر هەمان بابەت، وەکو تێریزیێنستادی ئێچ جی ئادلێر، گرۆنەر سەرنجی لەسەر گۆشەگیریکردنی جوولەکەکانە لە دەرەوەی گێتۆی تێریزیێنستاد نەک کتێبەکە باس لەسەر گێتۆ بکات. گرونەر پێی وایە کە بە پێچەوانەی وێناکردنی جوولەکەکان وەک قوربانی، زۆربەیان لە ڕاستیدا هەوڵیان داوە بەرەنگاری گۆشەگیری ببنەوە. ئەو تیشک دەخاتە سەر ڕۆڵی (کۆمەڵگەی جوولەکەکانی پراگ) کە هەوڵیدا لاوازییەکانی سیستەمی ڕکابەری دەزگا دژە جوولەکەکان بقۆزێتەوە لە هەمان کاتدا خۆشگوزەرانی بۆ جوولەکەکانی گۆشەگیرکراو دابین بکات.
ڕەخنە
مێژوونووسی چێکی ڤۆیتێچ بلۆدیگ لە کتێبی جودایکا بۆهێمیادا پێداچوونەوەی ڕەخنەگرانەی بە کتێبەکە کردووە. بەپێی بلۆدیگ، ئەو وێنەیە گشتییەی کە گرۆنەر پێشکەشی کردووە، نادروستە و هاوکاریی چیک بەزۆر دەخەمڵێنێت، هەرچەندە دان بەوەدا دەنێت کە لێکۆڵینەوەکانی گرۆنەر بەرفراوان بووە. میچال فرانکل هاوڕایە و ڕەخنە لە "بەکارهێنانی هەڵبژێردراوی سەرچاوەکان" دەگرێت- گرۆنەر بە بۆچوونی خۆی لێکۆڵینەوەی پێویستی لە ئەرشیڤی چیکدا نەکردووە- ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کتێبەکە بگاتە ئەو ئەنجامانەی کە بە هەڵەی زانی.
مێژوونووسی ئەڵمانی ستیفان دۆلینگ تا ڕادەیەک ڕەخنەی لە کارەکانی گرۆنەر گرت کە زۆر ناڕوونە لەسەر نموونە کۆنکرێتییەکان بۆ ئەوەی پشتگیری لە ئەنجامەکانی بکات، هەروەها زۆر جەختی لەسەر کوتلەی فاشیستی چیک کردەوە کە کاریگەرییان سنووردار بوو، بە گوتەی دۆلینگ. بە گشتی کتێبەکەی بە "تەواوی پتەو" زانیوە. مێژوونووسی ئەڵمانی ڕێنی کوپەر ستایشی کتێبەکەی کردووە، کە بە وتەی خۆی سەرچاوە نوێیەکان شی دەکاتەوە و وردەکارییەکانی پێشتر نەناسراو لەبارەی ژیانی جوولەکەکان لە ناوچەی پارێزراو پڕدەکاتەوە. ئیدیت ڕەیم پێداچوونەوەی زۆربەی لەبارەکانی بە کتێبەکە کرد و نووسیویەتی کە بە بەرهەمی ستاندارد بۆ بابەتەکەی دەزانێت.
لە کتێبی لێکۆڵینەوەکانی هۆلۆکۆست و جینۆسایددا، لۆرا براد پێداچوونەوەیەکی بەگشتی لەباری بە کتێبەکە داوە و نووسیویەتی کە "گێڕانەوەیەکی گرنگە سەبارەت بە ڕەوتی هۆلۆکۆست لە خاکەکانی بۆهێمی". بەڵام گرونەری تاوانبار کرد کە بە ڕوونی جیاوازی لە نێوان ڕیچ و ئەڵمانییە ڕەسەنەکاندا نەکردووە. لە تۆڕی کتێبە نوێیەکان، کێلی مەکفۆڵ ستایشی کتێبەکەی کرد بەهۆی ڕووماڵکردنی بابەتێکی کەم لێکۆڵینەوە.
خەڵاتەکان
وەشانی ئەڵمانی کتێبەکە خەڵاتی کتێبی یادەوەری سیبیل هالپەرن میڵتۆنی ساڵی ٢٠١٧ی کۆمەڵەی لێکۆڵینەوەکانی ئەڵمانی وەرگرت بۆ باشترین کتێب لە توێژینەوەکانی هۆلۆکۆست لە ساڵانی ٢٠١٥-٢٠١٦، چونکە "کتێبەکەی گرونەر بەشدارییەکی سەرەکی لە توێژینەوەکانی هۆلۆکۆستدا دەکات". کتێبەکە پلەی دووەمی لە خەڵاتی کتێبی نێودەوڵەتی یاد ڤاشێم بۆ توێژینەوەی هۆلۆکۆست بەدەستهێنا، و یەکێک لە خەڵاتەکانی بەدەستهێنا بۆ زۆرترین توێژینەوەی ئەڵمانی لە زانستە مرۆییەکان و زانستە کۆمەڵایەتییەکان لە ساڵی ٢٠١٧، کە بە هاوبەشی لەلایەن (Börsenverein des Deutschen Buchhandels، the Fritz Thyssen) بەخشرا.
