ناوه‌ڕۆك
ناساندن
جەنگی جیهانیی یەکەم (بە ئینگلیزی: World War I، بە عەرەبی: الحرب العالمية الأولى)، زۆرجار بە کورتکراوەی (WW1)، کە بە جەنگی گەورەش ناسراوە، یەکێک بوو لە کوشندەترین ململانێ جیهانییەکان لە مێژوودا. جەنگاوەرانی سەرەکیی جەنگەکە زۆربەی ئەورووپا و ئیمپراتۆریەتی کۆلۆنیالیزمیان لەخۆگرتبوو، هەروەها هەریەک لە ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا، ئەمریکا، ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ئیمپراتۆریەتی ژاپۆن، لەگەڵ شەڕکردن لە سەرانسەری ئەورووپا، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەفریقا، زەریای هێمن و بەشێک لە ئاسیا. بە مەزەندەکردن ٩ ملیۆن سەرباز لە شەڕەکاندا کوژراون، لەگەڵ ٢٣ ملیۆن بریندار، لە کاتێکدا ٥ ملیۆن هاووڵاتی مەدەنی لە ئەنجامی چالاکییە سەربازییەکان و برسێتی و نەخۆشییەوە گیانیان لەدەستدا. ملیۆنان کەسی دیکە لە جینۆسایدەکانی ناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و لە پەتای ئەنفلۆنزای ساڵی ١٩١٨ گیانیان لەدەستدا، کە بەهۆی جووڵەی شەڕڤانان لە کاتی جەنگدا خراپتر بوو.
شەڕی دەریایی
لە سەرەتای جەنگدا، کەشتییە کروزەرەکانی ئەڵمانی لە سەرانسەری جیهاندا بڵاوبوونەوە، دواتر هەندێکیان بۆ هێرشکردنە سەر کەشتییە بازرگانییەکانی هاوپەیمانان بەکارهێنران. هێزی دەریایی شاهانەی بەریتانیا بە شێوەیەکی سیستماتیکی ڕاویان دەکرد، بەڵام بەشێوەیەکی تەواو سەرکەوتوو نەبوون لە پاراستنی کەشتییەکانی هاوپەیمانان. بۆ نموونە کەشتیی سووکی کروزەر (SMS Emden) کە بەشێک بوو لە کەشتییەکانی گەلەکانی ئەڵمانیا لە ئاسیای ڕۆژهەڵات کە لە چینگداو جێگیر بوو، دەستی بەسەر ١٥ بازرگاندا گرت، هەروەها کروزەرێکی ڕووسی و کەشتییەکی تێکدەری فەرەنسی تێکشکاند. لەکاتی گەڕانەوەش بۆ ئەڵمانیا ڕووبەڕووی دوو کەشتیی جەنگی بەریتانی بوونەوە و لە شەڕی کۆرۆنێل لە تشرینی دووەمی ١٩١٤دا نوقمی کردن، تاوەکوو ئەوەی لە لە شەڕی دوورگەکانی فۆڵکلاند لە مانگی کانوونی دووەمدا لەناوبرا.
هەر زوو دوای سەرهەڵدانی شەڕ و پێکدادانەکان، بەریتانیا دەستی کرد بە گەمارۆی دەریایی بۆ سەر ئەڵمانیا. ستراتیژییەکە کاریگەر بوو، پێداویستییە سەربازی و مەدەنییە گرنگەکانی بڕی، هەرچەندە ئەم گەمارۆیە یاسا نێودەوڵەتییە پەسەندکراوەکانی پێشێلکرد کە لەلایەن چەندین ڕێککەوتنی نێودەوڵەتی دوو سەدەی ڕابردووەوە نووسرابوونەوە. بەریتانیا ئاوە نێودەوڵەتییەکانی مینڕێژکرد بۆ ئەوەی هیچ کەشتییەک نەتوانێت بچێتە ناو تەواوی بەشەکانی زەریاکە، ئەمەش مەترسی بۆ کەشتییە بێلایەنەکانیش دروستکرد.
دوای ١٩١٦
شەڕی یۆتلاند لە مانگی ئایار/حوزەیرانی ساڵی ١٩١٦ پەرەی سەند و بوو بە گەورەترین شەڕی دەریاییی جەنگەکە. تاکە پێکدادانی تەواوەتی کەشتییە جەنگییەکان بوو لە کاتی جەنگدا، و یەکێک بوو لە گەورەترین پێکدادانەکانی مێژوو. بەلەمی دەریای بەرزی هێزی دەریایی کایزەرلیچ کە لەلایەن جێگری دەریاوان ڕینهارد شیرەوە فەرماندەیی دەکرا، شەڕی لەگەڵ بەلەمی گەورەی هێزی دەریایی شاهانە کرد کە لەلایەن دەریاوان سێر جۆن جێلیکۆوە سەرۆکایەتی دەکرا. شەڕەکە بۆ مانەوە بوو، چونکە ئەڵمانییەکان لەلایەن کەشتیی گەورەتری بەریتانیاوە لە مانۆڕدا دەشکێنران، بەڵام توانیان هەڵبێن و زیانێکی زیاتریان بە بەلەمەکانی بەریتانیا گەیاند لەوەی کە بەدەستیان هێنابوو. بەڵام لە ڕووی ستراتیژییەوە ئینگلیزەکان کۆنترۆڵی خۆیانیان بەسەر دەریادا دووپاتکردەوە و بەشێکی زۆری بەلەمەکانی ئەڵمانیا تاوەکوو کۆتاییی جەنگەکە لە بەندەردا قەتیس مانەوە.
ژێردەریاییەکانی ئەڵمانیا هەوڵیاندا هێڵەکانی دابینکردنی نێوان ئەمریکای باکوور و بەریتانیا ببڕن. سروشتی شەڕی ژێردەریایی بەو واتایە بوو کە زۆرجار هێرشەکان بەبێ ئاگادارکردنەوە دەهاتن، ئەمەش هیوایەکی کەمی بە تیمەکانی کەشتییە بازرگانییەکان دەبەخشی بۆ مانەوە. چەند جارێک ئەمریکا ناڕەزایی خۆی دەربڕی لەسەر مەترسییەکانی جەنگی دەریایی لەسەر لایەنی مەدەنی، دوای نوقمبوونی کەشتیی نەفەرهەڵگری (RMS Lusitania) لە ١٩١٥، ئەڵمانیا بەڵێنیدا کەشتییە نەفەرهەڵگرەکان نەکاتە ئامانج، لە کاتێکدا بەریتانیا کەشتییە بازرگانییەکانی چەکدار دەکرد. لە کۆتاییدا، لە سەرەتای ساڵی ١٩١٧، ئەڵمانیا سیاسەتی شەڕی ژێردەریایی بێ سنووری گرتەبەر، چونکە درکی بەوە کرد کە ئەمریکییەکان لە کۆتاییدا دەچنە ناو شەڕەکەوە. ئەڵمانیا هەوڵیدا ڕێڕەوی دەریایی هاوپەیمانان بخنکێنێت پێش ئەوەی ئەمریکا بتوانێت سوپای گەورە بگوازێتەوە بۆ دەرەوەی وڵاتەکەی و بیانگەیەنێتە ئەورووپا، بەڵام دوای سەرکەوتنە سەرەتاییەکان لە کۆتاییدا نەیتوانی ئەو کارە بکات.
مەترسی ژێردەریایی لە ساڵی ١٩١٧ کەم بووەوە، کاتێک کەشتییە بازرگانییەکان بە کاروان دەستیان بە گەشتکردن کرد و لەلایەن کەشتییە چەکدارەکانەوە یاوەری دەکران. ئەم تاکتیکە دۆزینەوەی ئامانجەکانی بۆ ژێردەریاییەکان قورس کرد، ئەمەش زیانەکانی بە شێوەیەکی بەرچاو کەمکردەوە؛ دوای ئەوەی وەرگر و بارگەی هایدرۆفۆن و قووڵی هاتە ئاراوە، کەشتی و بەلەمە هێرشبەرەکان کە پاسەوانی کەشتییەکانی دیکە بوون، دەیانتوانی بە بیستنی جووڵەکان و تێبینیکردنی ژێر دەریا بتوانن شوێنی ژێردەریاییەکان دەستنیشان بکەن و هێرشی پێشەکی ئەنجام بدەن دژیان.
لە کۆتاییدا ژێردەریاییەکان زیاتر لە پێنج هەزار کەشتیی هاوپەیمانانیان نوقم کرد، لە بەرانبەردا ١٩٩٩ ژێردەریایی نوقم کران.
هەروەها جەنگی جیهانیی یەکەم یەکەم بەکارهێنانی کەشتیی هەڵگری فڕۆکەوانی لە شەڕدا بەخۆیەوە بینی، کە کۆمپانیای (HMS Furious) لە هەڵمەتێکی سەرکەوتوودا (Sopwith Camels)ـی دروست کرد لە ساڵی ١٩١٨.
