ناوه‌ڕۆك
ناساندن
یاداشتنامەی سەربازیی تورکیا لە ساڵی ١٩٧١ (بە ئینگلیزی: 1971 Turkish military memorandum، بە عەرەبی: الانقلاب العسكري التركي 1971) کە لە ١٢ی ئازاری ١٩٧١ دەرچووە، دووەم دەستێوەردانی سەربازی بوو کە لە کۆماری تورکیا ئەنجامدرا دوای ١١ ساڵ لە کودەتای ١٩٦٠. بە "کودەتا بە یاداشت" ناسراوە، کە سوپای ئەمریکا لەبری ناردنی تانکەکان یاداشتنامەیەکی پێشکەش کرد، ئەم ڕووداوە لە کاتێکدا بوو کە ململانێی ناوخۆیی خراپتر بوو، بەڵام لە کۆتاییدا هیچی نەکرد بۆ ڕاگرتنی ململانێکان.
پاشخان
لەگەڵ تێپەڕبوونی ساڵانی شەستەکاندا، توندوتیژی و ناسەقامگیری تووشی تورکیا بوو. پاشەکشەی ئابووری لە کۆتاییەکانی ئەو دەیەیەدا شەپۆلێکی نائارامی کۆمەڵایەتی بەدوای خۆیدا هێنا کە بە خۆپیشاندانی شەقام و مانگرتنی کرێکاری و تیرۆری سیاسی دیار بوو. بزووتنەوە چەپەکانی کرێکاران و خوێندکاران پێکهاتن، لەلای ڕاستەوە لەلایەن گرووپە نەتەوەپەرستەکانی تورکی ئیسلامی و شەڕانگێزەوە بەرپەرچدرانەوە. چەپەکان هێرشی بۆردومان و دزی و ڕفاندنیان ئەنجامدا؛ لە کۆتایی ساڵی ١٩٦٨ و زیاتر لە ماوەی ساڵانی ١٩٦٩ و ١٩٧٠، توندوتیژیی چەپەکان لەلایەن توندوتیژیی ڕاستڕەوی توندەوە بەرپەرچ دەدرایەوە، بەتایبەت گورگە خۆڵەمێشییەکان کە لەوان مەترسیدارتر بوون. لە بەرەی سیاسیدا، سەرۆکوەزیران سولەیمان دەمیرێل لە پارتی دادپەروەری لە ساڵی ١٩٦٩ هەڵبژێردرایەوە، کوتلە جۆراوجۆرەکانی ناو پارتەکەی لایاندا و گرووپی دابەشکراوی تایبەت بە خۆیان پێکهێنا و وردە وردە زۆرینەی پەرلەمانی ئەویان کەمکردەوە و پرۆسەی یاسادانانیان وەستاند.
تا مانگی یەکی ساڵی ١٩٧١ تورکیا وا دەرکەوت کە لە دۆخێکی پشێویدایە. زانکۆکان کارکردنیان وەستابوو. خوێندکاران وەک گەریلاکانی شارەکانی ئەمریکای لاتین، بانکەکانیان دەدزی و سەربازانی ئەمریکایان دەڕفاند، ھەروەھا هێرشیان کردە سەر ئامانجەکانی ئەمریکا. ماڵی مامۆستایانی زانکۆ کە ڕەخنەیان لە حکوومەت دەگرت، لەلایەن چەکدارە نیوفاشیستەکانەوە بۆردومان دەکران. کارگەکان مانیان گرتبوو و بزووتنەوەی ئیسلامی زیاتر شەڕانگێز بووبوو و پارتی نیزامی نیشتمانی بە ئاشکرا ئەتاتورک و کەمالیزمی ڕەتکردەوە و هێزە چەکدارەکانی تورکیای تووڕە کرد. حکوومەتەکەی دەمیرێل کە بەهۆی لادانەکان لاواز بوو، لە بەرانبەر توندوتیژیی کەمپەس و شەقامەکاندا ئیفلیج بوو و نەیتوانی هیچ یاسایەکی جددی سەبارەت بە چاکسازی کۆمەڵایەتی و دارایی دەربکات.
یاداشت
هەر لەم دۆخەدا بوو کە لە ١٢ی ئازاردا، سەرۆکی ئەرکانی گشتی، مەمدوح تاگماچ، یاداشتێکی پێشکەش بە سەرۆکوەزیران کرد، داوای "پێکهێنانی حکوومەتێکی بەهێز و باوەڕپێکراوی کردبوو لە چوارچێوەی پرەنسیپە دیموکراسییەکاندا، بە ئیلهام لە بۆچوونەکانی ئەتاتورک، یاسا چاکسازیخوازەکان جێبەجێ بکات کە دەستوور پێشبینی دەکات، هەروەها کۆتایی بە ئانارشی، ململانێی براکوژی و نائارامی کۆمەڵایەتی و ئابووری بهێنێت". ئەگەر داواکارییەکان جێبەجێ نەکران، سوپا "ئەرکی دەستووریی خۆی جێبەجێ دەکات" و خۆی دەسەڵات دەگرێتە دەست. دەمیرێل دوای کۆبوونەوەیەکی سێ کاتژمێری لەگەڵ کابینەکەی دەستی لەکارکێشایەوە؛ سەرۆکی ئۆپۆزسیۆن ئیسمەت ئینۆنۆ بە توندی هەر جۆرە دەستوەردانێکی سەربازی لە سیاسەتدا ئیدانە کرد.
سێ پاڵنەری فراوان لە پشت یاداشتەکەوە هەبوون. یەکەم: فەرماندە باڵاکان پێیان وابوو دەمیرێل دەستی بەسەر دەسەڵاتدا لەدەستداوە و ناتوانێت مامەڵە لەگەڵ بەرزبوونەوەی پشێوی گشتی و تیرۆری سیاسی بکات، بۆیە ئارەزووی گەڕانەوەی ئارامییان بۆ تورکیا دەکرد. دووەم: پێدەچێت زۆرێک لە ئەفسەرەکان ئامادە نەبوون بەرپرسیارێتی ڕێوشوێنە توندوتیژەکانی حکوومەت لە ئەستۆ بگرن، وەک سەرکوتکردنی خۆپیشاندانەکانی کرێکارانی ئیستەنبووڵ لە مانگی حوزەیرانی ١٩٧٠؛ ئەندامانی توندڕەوتر پێیان وابوو کە زۆرکردن بە تەنیا ناتوانێت نائارامی جەماوەری و بزووتنەوە شۆڕشگێڕییە مارکسییەکان بوەستێنێت و چاکسازی کۆمەڵایەتی و ئابووری لە پشت کودەتاکەی ساڵی ١٩٦٠ـەوە پێویستی بە جێبەجێکردن هەیە. لە کۆتاییدا کەمینەیەکی ئەفسەرە باڵاکان گەیشتنە ئەو ئەنجامەی کە پێشکەوتن لە چوارچێوەی سیستەمێکی لیبڕاڵ دیموکراسیدا مەحاڵە، و پاوانخوازی لە ئەنجامدا تورکیایەکی یەکسانیخوازتر و سەربەخۆتر و "مۆدێرنتر"ی لێدەکەوێتەوە؛ ئەفسەرەکانی دیکە هەستیان دەکرد کە دەبێت دەستوەردان بکەن، ئەگەر تەنها بۆ ڕێگریکردن لەم توخمە توندڕەوانەش بووبێت.
کودەتاکە بۆ زۆربەی تورکەکان شتێکی سەرسوڕهێنەر نەبوو، بەڵام ئەو ئاراستەیەی کە دەیگرێتەبەر نادیارە، چونکە سروشتی بەکۆمەڵەکەی وایکردبوو کە ئەستەمە بتوانرێت بزانرێت کام فراکسیۆن لە هێزە چەکدارەکاندا دەستی بەسەر دەستپێشخەرییەکەدا گرتووە. ڕۆشنبیرانی لیبڕاڵ هیوایان دەخواست باڵی ڕیفۆرمخوازی توندڕەو بێت کە فەرماندەی هێزی ئاسمانی موحسین باتور سەرۆکایەتی دەکرد، ئەو لەگەڵ جێبەجێکردنی ئەو چاکسازییەکانە بوو کە لە دەستووری ساڵی ١٩٦١ دا باسکرابوون؛ هیواکانیان لەناوچوو کاتێک دەرکەوت کە فەرماندەیی باڵا دەسەڵاتی گرتۆتە دەست، و هۆکاری هەستانەوەی بەهۆی دێوەزمەی کۆمۆنیستەکانەوە بووە.
لە ڕۆژی کودەتاکەدا، داواکاری گشتی دۆسیەیەکی لە دژی پارتی کرێکارانی تورکیا کردەوە بە تاوانی ئەنجامدانی پڕوپاگەندەی کۆمۆنیستی و پشتیوانی لە جیابوونەوەی کورد. هەروەها هەوڵی دا هەموو ڕێکخراوەکانی گەنجانی سەر بە دیڤ-گێنچ دابخات، فیدراسیۆنی لاوانی شۆڕشگێڕی تورکیا، بە هۆکاری توندوتیژیی چەپەکانی گەنجان و ئاژاوەگێڕییەکانی زانکۆ و شارەکان زانی. پشکنینی پۆلیس لە فەرمانگەکانی سەندیکای مامۆستایان و یانەکانی زانکۆ ئەنجامدرا. بەمەش لقی گەنجانی پارتی کردەوەی ناسیۆنالیستی؛ مامۆستایانی پارێزگاکان و لایەنگرانی پارتی کرێکاران بوونە ئامانجی سەرەکی. پێدەچێت پاڵنەری سەرەکی بۆ سەرکوتکردنی چەپەکان سنووردارکردنی چەکداری سەندیکاکان و داواکارییەکانی زیادکردنی کرێ و باشترکردنی بارودۆخی کارکردن بووبێت.
ئەو فەرماندانەی دەستیان بەسەر دەسەڵاتدا گرت، ئامادە نەبوون ڕاستەوخۆ ئەو دەسەڵاتە بەکاربهێنن، بەهۆی ئەو کێشانەی کە ڕووبەڕووی ئەنجوومەنی سەربازیی یۆنان بوونەوە. ئەوان بژاردەیەکی تریان نەبوو جگە لە حوکمڕانی لە ڕێگەی ئەنجوومەنێکەوە کە حیزبە کۆنەپەرست و دژە چاکسازیخوازەکان زاڵ بن و حکوومەتێکی "سەروو حیزبەکان" کە چاوەڕوان دەکرا چاکسازییەکان ئەنجام بدات دروست ببێت، سەرۆکە سەربازییەکانیش لە پشت پەردەوە ڕێنمایییان دەدا بۆ سەرکردایەتیکردنی ئەم حکوومەتە، لە ١٩ی ئازاردا پرۆفیسۆر نیهات ئێریمیان هەڵبژارد، ئێریم کابینەیەکی تەکنۆکراتی لە دەرەوەی دامەزراوەی سیاسی دەستنیشان کرد بۆ ئەنجامدانی بەرنامەی چاکسازی کۆمەڵایەتی و ئابووریی فەرماندەکان. ڕژێم لەسەر هاوسەنگییەکی ناجێگیری هێز لە نێوان سیاسەتمەدارانی مەدەنی و سەربازیدا وەستابوو؛ نە حکوومەتێکی هەڵبژێردراوی ئاسایی بوو، نە دیکتاتۆرییەکی سەربازیی ڕاستەوخۆ بوو کە بتوانێت بە تەواوی ئۆپۆزسیۆنی پەرلەمانی پشتگوێ بخات.
دوای ئەوە
لە مانگی نیساندا سیاسەت ڕاگیرا کاتێک شەپۆلێکی نوێی تیرۆر دەستیپێکرد، کە لەلایەن سوپای ڕزگاریخوازی گەلی تورکیاوە ئەنجامدرا، لە شێوەی ڕفاندن و داوای بارمتە و دزیکردن لە بانکەکاندا. سەرچاوە هەواڵگرییەکان ئەو دەنگۆیانەیان پشتڕاستکردەوە کە ئەفسەرە بچووکە ناڕازییەکان و کادێتە سەربازییەکان ئاراستەی ئەم هێزە دەکەن. لە ٢٧ی نیساندا، لە ١١ پارێزگا لە کۆی ٦٧ پارێزگا، بە ناوچە شارییە گەورەکان و ناوچە کوردنشینەکان، یاسای سەربازی ڕاگەیەندرا. زۆری نەخایاند، ڕێکخراوەکانی گەنجان قەدەغە کران، کۆبوونەوەی سەندیکاکان قەدەغە کران، بڵاوکراوە چەپەکان (بەڵام نیوفاشیستییە چەکدارەکان نەبوون) قەدەغە کران و مانگرتنەکان بە نایاسایی ناسێنران. دواتریش کونسوڵی ئیسرائیل لە ١٧ی ئایاردا ڕفێندرا، سەدان خوێندکار، گەنجی ئەکادیمی، نووسەر، سەندیکای و چالاکوانی پارتی کرێکاران- نەک تەنها چەپەکان بەڵکوو کەسانی خاوەن هاوسۆزی لیبراڵ دەستبەسەر و ئەشکەنجە دران. دوای ڕاگەیاندنی قەدەغەی هاتووچۆ لە ڕۆژدا کونسوڵەکە دوای چوار ڕۆژ تەقەی لێکرا و کوژرا.
بۆ دوو ساڵی داهاتوو سەرکوتکردن بەردەوام بوو، هەر دوو مانگ جارێک یاسای سەربازی نوێ دەکرایەوە. چاکسازییە دەستوورییەکان هەندێک لە پارچە لیبراڵە بنچینەییەکانی دەستووری ساڵی ١٩٦١یان هەڵوەشاندەوە و ڕێگەی بە حکوومەت دا مافە بنەڕەتییەکان لە ئەگەری "خراپ بەکارهێنان"دا بکێشێتەوە. ڕێکخراوی هەواڵگری نیشتمانی (MİT) ڤێلای زیڤەربی وەک ناوەندێکی ئەشکەنجەدان بەکارهێنا، بە بەکارهێنانی زۆرەملێی جەستەیی و دەروونی. دژە گەریلاکان چالاکییان ئەنجام دەدا، لە ئەنجامدا سەدان کەس کوژران یان برینداربوونی هەمیشەیی لێکەوتەوە. لەنێو قوربانییەکانیاندا ڕۆژنامەنووس هەبووئوگور مومجو، دوای ماوەیەکی کەم لە کودەتاکە دەستگیرکرا، کە دواتر نووسیویەتی ئەشکەنجەدەرەکانی ئاگاداریان کردووەتەوە تەنانەت سەرۆک کۆماریش ناتوانێت دەستیان لێبدات.
فێریت مێلین کە کاریگەرییەکی کەمی هەبوو، لە نیسانی ١٩٧٢ پۆستی سەرۆک وەزیرانی گرتە دەست، تا هاوینی ساڵی ١٩٧٣، ڕژێمی پشتیوانیی سەربازی زۆربەی ئەرکە سیاسییەکانی خۆی بەدیهێنا. دەستوور بەجۆرێک هەموارکرایەوە کە دەوڵەت لە دژی کۆمەڵگەی مەدەنی بەهێزتر بێت؛ دادگا تایبەتەکان لە شوێنی خۆیان بوون بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ هەموو جۆرەکانی ناڕەزایەتی بە خێرایی و بێبەزەییانە (ئەمانە پێش هەڵوەشاندنەوەی لە ساڵی ١٩٧٦ زیاتر لە ٣٠٠٠ کەسیان دادگایی کرد)؛ سەربەخۆییی زانکۆکان کۆتایی هات و بۆ سنووردارکردنی ڕادیکالیزمی خوێندکاران و مامۆستایان بەکار دەهات؛ ڕادیۆ، تەلەفزیۆن، ڕۆژنامە و دادگای دەستووری سنووردار کرا؛ ئەنجوومەنی ئاسایشی نیشتمانی بەهێزتر کرا؛ و، کاتێک پارتی کرێکاران لە تەممووزی ١٩٧١دا هەڵوەشایەوە.
لە تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٧٣، ئێجەڤیت کە لە ئینۆنۆوە کۆنترۆڵی پارتی گەلی کۆمارییەکانی بەدەستهێنابوو، سەرکەوتنێکی ناڕەحەت بەدەستهێنا. سەرەڕای ئەوەش، هەمان ئەو کێشانەی کە لە یاداشتەکەدا ئاماژەیان پێکراوە، سەریان هەڵدایەوە. سیستەمێکی حیزبی پارچە پارچە و حکوومەتە ناسەقامگیرەکان کە لەلایەن پارتە بچووکە ڕاستڕەوەکانەوە بە بارمتە گیرابوون، بەشدارییان لە جەمسەرگیری سیاسیدا کرد. ئابووری تێکچوو، گورگە خۆڵەمێشییەکان لەگەڵ پێشکەوتنی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا تیرۆری سیاسییان پەرەی سەند و چڕتریان کردەوە، هەر بۆیە لە ساڵی ١٩٨٠ کودەتایەکی دیکە ڕوویدا.
