ناوه‌ڕۆك
ناساندن
جەنگی جیهانیی یەکەم (بە ئینگلیزی: World War I، بە عەرەبی: الحرب العالمية الأولى)، زۆرجار بە کورتکراوەی (WW1)، کە بە جەنگی گەورەش ناسراوە، یەکێک بوو لە کوشندەترین ململانێ جیهانییەکان لە مێژوودا. جەنگاوەرانی سەرەکیی جەنگەکە زۆربەی ئەورووپا و ئیمپراتۆریەتی کۆلۆنیالیزمیان لەخۆگرتبوو، هەروەها هەریەک لە ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا، ئەمریکا، ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ئیمپراتۆریەتی ژاپۆن، لەگەڵ شەڕکردن لە سەرانسەری ئەورووپا، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەفریقا، زەریای هێمن و بەشێک لە ئاسیا. بە مەزەندەکردن ٩ ملیۆن سەرباز لە شەڕەکاندا کوژراون، لەگەڵ ٢٣ ملیۆن بریندار، لە کاتێکدا ٥ ملیۆن هاووڵاتی مەدەنی لە ئەنجامی چالاکییە سەربازییەکان و برسێتی و نەخۆشییەوە گیانیان لەدەستدا. ملیۆنان کەسی دیکە لە جینۆسایدەکانی ناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و لە پەتای ئەنفلۆنزای ساڵی ١٩١٨ گیانیان لەدەستدا، کە بەهۆی جووڵەی شەڕڤانان لە کاتی جەنگدا خراپتر بوو.
بەرەی ڕۆژهەڵات
بەرەی ڕۆژهەڵات یان شانۆی ڕۆژهەڵاتی جەنگی جیهانیی یەکەم (بە ئینگلیزی: Eastern Theater of World War I، بە عەرەبی: المسرح الشرقي للحرب العالمية الأولى) شانۆیەکی ئۆپەراسیۆنەکان بوو کە لە گەورەترین ئاستدا تەواوی سنووری نێوان ڕووسیا و ڕۆمانیا لە لایەک و نەمسا-مەجارستان و بولگاریا و ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ئەڵمانیا لە لایەکی ترەوە لە جەنگدابوون. لە دەریای باڵتیکەوە لە باکوورەوە تا دەریای ڕەش لە باشوور درێژبووەوە، و زۆربەی ئەورووپای ڕۆژهەڵاتی گرتەوە، و بە قووڵی درێژبووەوە بۆ ئەورووپای ناوەڕاست. ئەم زاراوەیە بەرانبەرە بە "بەرەی ڕۆژاوا " کە جەنگ لە بەلجیکا و فەرەنسا بوو.
لە ماوەی ساڵی ١٩١٠دا، ژەنەڕاڵی ڕووسی یوری دانیلۆڤ "پلانی ١٩"ی پەرەپێدا کە بەپێی ئەو پلانە چوار سوپای پرۆسیای ڕۆژهەڵات داگیر دەکەن. ئەم پلانە ڕەخنەی زۆری لێگیرا چونکە نەمسا-مەجارستان دەتوانێت هەڕەشەیەکی گەورەتر بێت لە ئیمپراتۆریەتی ئەڵمانیا. بۆیە لەبری ئەوەی چوار سوپای ئەو پرۆسیای ڕۆژهەڵات داگیر بکەن، ڕووسەکان پلانیان دانا دوو سوپای بنێرن بۆ پرۆسیای ڕۆژهەڵات، و دوو سوپای بۆ بەرگریکردن لە هێزەکانی نەمسا-مەجارستان کە لە گالیسیا داگیرکەر بوون. لە مانگەکانی سەرەتای جەنگەکەدا، سوپای ئیمپراتۆری ڕووسیا لە شانۆی باکووری ڕۆژاوا هەوڵیدا ڕۆژهەڵاتی پرۆسیا داگیر بکات، بەڵام دوای هەندێک سەرکەوتنی سەرەتایی لەلایەن ئەڵمانیاوە پاشەکشەی پێ کرا. لە هەمان کاتدا لە باشووردا بە سەرکەوتوویی هێرشی کردە سەر گالیسیا، هێزەکانی نەمسا-مەجارستانی لەوێ شکست پێهێنا. لە پۆڵەندای ڕووسیا، ئەڵمانییەکان نەیانتوانی وارشۆ بگرن. بەڵام تا ساڵی ١٩١٥ هێزەکانی ئەڵمانیا و نەمسا-مەجارستان لە پێشڕەویدا بوون و لە گالیسیا و لە پۆڵەندا زیانێکی زۆریان بە ڕووسەکان گەیاند و ناچاریان کردن پاشەکشە بکەن. دوکی گەورە نیکۆلاس لە پۆستەکەی وەک فەرماندەی گشتی دوورخرایەوە و لە شوێنی خۆیدا تزار نیکۆلاس دانرا. چەندین هێرش بۆ سەر ئەڵمانییەکان لە ساڵی ١٩١٦ شکستی هێنا، لەوانە هێرشی دەریاچەی نارۆخ و هێرشی بارانۆڤیچی. بەڵام جەنەڕاڵ ئەلێکسی بروسیلۆڤ سەرپەرشتی ئۆپەراسیۆنێکی زۆر سەرکەوتووی کرد دژی نەمسا-مەجارستان کە بە هێرشی بروسیلۆڤ ناسرا، کە سوپای ڕووسیا دەستکەوتی گەورەی بەدەستهێنا. بەهۆی ئەوەی گەورەترین و کوشندەترین هێرشی جەنگی جیهانیی یەکەم بوو، کاریگەرییەکانی هێرشی بروسیلۆڤ زۆر دوور بوون. یارمەتیدەر بوو بۆ کەمکردنەوەی فشارەکانی ئەڵمانیا لەسەر شەڕی ڤێردون، لە هەمان کاتدا یارمەتیدەر بوو بۆ کەمکردنەوەی فشارەکانی نەمسا و هەنگاریا لەسەر ئیتاڵییەکان. لە ئەنجامدا هێزە چەکدارەکانی نەمسا و هەنگاریا بە شێوەیەکی کوشندە لاواز بوون و دواجار ڕۆمانیا بڕیاریدا لە لایەن هێزەکانی هاوپەیمانەوە بچێتە ناو شەڕەکەوە. بەڵام زیانەکانی مرۆیی و ماددی ڕووسیاش بووە هۆکارێکی سەرەکی بۆ شۆڕشەکانی ڕووسیادا.
دوای ١٩١٦
شانشینی ڕۆمانیا لە مانگی ئابی ساڵی ١٩١٦ هاتە ناو شەڕەکەوە، زلهێزەکانی هاوپەیمانان بەڵێنیان بە ناوچەی ترانسیلڤانیا (کە بەشێک بوو لە نەمسا-مەجارستان) دا لە بەرانبەر پشتیوانیی ڕۆمانیادا. سوپای ڕۆمانیا هێرشی کردە سەر ترانسیلڤانیا و لە سەرەتادا سەرکەوتنی بەدەستهێنا، بەڵام ناچار بوو بوەستێت و لەلایەن ئەڵمانییەکان و نەمسا-مەجارستانەوە دوورخرانەوە بۆ دواوە بەتایبەت کاتێک بولگاریا لە باشوورەوە هێرشی کردە سەریان. لەم نێوەندەدا لە مانگی ئازاری ساڵی ١٩١٧دا شۆڕشێک لە ڕووسیا ڕوویدا (یەکێک لە هۆکارەکانی سەختییەکانی جەنگ بوو). تزار نیکۆلاسی دووەم ناچار بوو دەست لەکاربکێشێتەوە و حکوومەتێکی کاتیی ڕووسیا دامەزرا، جۆرجی لوڤۆڤ وەک یەکەم سەرکردەی بوو، کە لە کۆتاییدا ئەلێکساندەر کێرێنسکی جێگەی گرتەوە.
کۆماری تازە پێکهاتوو لە ڕووسیا شانبەشانی ڕۆمانیا و وڵاتانی تری هاوپەیمانان بە شێوەیەکی خراپ بەردەوام بوو لە شەڕکردن. لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٩١٧ لەلایەن بەلشەفییەکانەوە ڕووخێنرا. دوای ئاگربەستی فۆچانی لە نێوان ڕۆمانیا و زلهێزەکانی ناوەڕاست، ڕۆمانیا پەیماننامەیەکی ئاشتیی لەگەڵ زلهێزەکانی ناوەڕاست لە ٧ی ئایاری ١٩١٨ واژۆکرد، کە هەر دواتر لەلایەن ڕۆمانیا لە ١٠ی تشرینی دووەمی ١٩١٨ هەڵوەشایەوە. حکوومەتی نوێ کە لەلایەن بەلشەفییەکانەوە دامەزرا، لە ئازاری ١٩١٨دا پەیمانی برێست-لیتۆڤسکی لەگەڵ زلهێزە ناوەندییەکان واژۆ کرد و لە شەڕەکە کشایەوە؛ کە بووە هۆی سەرکەوتنی زلهێزە ناوەندییەکان لە بەرەی ڕۆژهەڵات و شکستی ڕووسیا لە جەنگی جیهانیی یەکەمدا.
