ناوه‌ڕۆك
پارە چییە؟
پارە یان یەکەی ئاڵوگۆڕکردن (بە ئینگلیزی: Money، بە عەرەبی: مال، فلوس یان نقود) سیستمێکی بەهایە کە ئاڵوگۆڕی کاڵا لە ئابوورییەکدا ئاسان دەکات. بریتییە لە هەر شتێک یان تۆمارێکی پشتڕاستکراوە کە بەگشتی وەکوو پارەدان بۆ کاڵا و خزمەتگوزارییەکان و گەڕاندنەوەی قەرزەکان، وەکوو باج، لە وڵاتێکی دیاریکراو یان چوارچێوەی ئابووری و کۆمەڵایەتیدا وەرگیراوە.
ئەو ئەرکە سەرەکیانەی کە پارە جیا دەکەنەوە بریتین لە ئامرازی ئاڵوگۆڕکردن، یەکەیەکی هەژمارکردن، کۆگای بەها و هەندێکجاریش، ستانداردی پارەدانی دواخراو (ڕێگەیەکی پەسەندکراوی بەرفراوانە بۆ بەهادان بە قەرزێک، بەمەش ڕێگە دەدات کە کاڵا و خزمەتگوزارییەکان لە ئێستادا بەدەستبهێنرێن و لە داهاتوودا پارەیان بدرێت.)
بەدرێژایی مێژوو حکوومەتەکان شێوەی جیاوازی پارەیان گرتەبەر، وەکوو زێڕ، زیو، دراوی کانزایی و دراو.
کەی پارە داهێنرا؟
پێش ئەوەی پارە دابهێنرێت، خەڵک ئاڵوگۆڕی کاڵا و خزمەتگوزارییان دەکرد. تا نزیکەی ٥٠٠٠ ساڵ لەمەوبەر بوو کە گەلی میزۆپۆتامیا شیکلیان دروست کرد کە بە یەکەم جۆری ناسراوی دراو دادەنرێت. مێژووی دراوی زێڕ و زیو دەگەڕێتەوە بۆ دەوروبەری ساڵانی ٦٥٠ بۆ ٦٠٠ـی پێش زایینی، کاتێک دراوی مۆرکراو بۆ پارەدانی سوپاکان بەکاردەهێنرا. هەندێک بەڵگە ئەوە پیشان دەدەن کە ڕەنگە دراوە کانزاییەکان تەمەنیان بگاتە ١٢٥٠ ساڵی پێش زایینی.
پێش داهێنانی پارە چی بەکارهاتووە؟
کاتێک دراو نەبوو، خەڵک بازرگانییان بە کاڵا و خزمەتگوزارییەوە دەکرد بەو شتانەی کە پێویستیان بوو. ڕەنگە جووتیارێک ئاژەڵ بە سەوزە بگۆڕێتەوە، لە کاتێکدا جووتیارێکی تر دەتوانێت دار بە ئاژەڵ بگۆڕێتەوە. ئەم مامەڵانە بنەمای سەرەتایی ئابووری مۆدێرنمان بوون و لێرەوە بەرەوپێچوون و بوون بەو پارەیەی ئەمڕۆ دەیناسین.
مێژووی ئاڵوگۆڕکردن
مێژووی ئاڵوگۆڕکردن دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٦٠٠٠ پێش زایین. کاتێک هۆزەکانی میزۆپۆتامیا چەمکەکەیان بە فینیقییەکان ناساند. لە نەبوونی پارەدا کەلوپەل بە یەکتری ئاڵوگۆڕ دەکرا، لەوانە شتگەلێکی وەک چا، خوێ، چەک و خواردن. لەگەڵ تێپەڕبوونی کات، ئاڵوگۆڕکردن بەردەوام لە پەرەسەندندا بوو، ئەمریکییە داگیرکارەکان بازرگانییان بە پێست و بەرهەم و تفەنگەوە دەکرد.
چۆن پارە کاردەکات؟
پارە سەرمایەیەکی شلە (سەروەت و سامانی شل بریتییە لە سەروەت و سامانێک کە دەتوانرێت لە ماوەیەکی کورتدا بە ئاسانی بگۆڕدرێت بۆ پارە.) کە بۆ ئاسانکاری مامەڵە بەکاردێت. وەک ئامرازێکی ئاڵوگۆڕکردن لە نێوان تاک و قەوارەکاندا بەکاردەهێنرێت. هەروەها کۆگایەکی بەها و یەکەیەکی هەژمارکردنە کە دەتوانێت بەهای کاڵاکانی تر بپێوێت.
پێش داهێنانی پارە زۆربەی ئابوورییەکان پشتیان بە ئاڵوگۆڕکردن دەبەست، کە تاکەکان ڕاستەوخۆ ئەو کاڵایانەیان دەگۆڕیەوە کە هەیانبوو بەو کاڵایانەی کە پێویستیان پێی بوو. ئەمەش بە جۆرێک لە جۆرەکان کێشە بوو، چونکە مامەڵەیەک تەنیا لە دۆخێکدا دەتوانرا ئەنجام بدرێت کە هەردوو بەشداربووەکە شتێکیان هەبێت کە ئەوی تر پێویستی پێی بێت. پارە بە مامەڵەکردن وەک کاڵایەکی نێوەندگیر ئەم کێشەیەی لەناو برد.
یەکەمین شێوە ناسراوەکانی پارە کاڵای کشتوکاڵی بوون، وەک دانەوێڵە یان ئاژەڵ. ئەم کاڵایانە خواستێکی زۆریان لەسەر بوو و بازرگانەکان دەیانزانی کە لە داهاتوودا دەتوانن جارێکی تر ئەو کاڵایانە بەکاربهێنن یان بازرگانی پێوە بکەنەوە. هەروەها دەنکی کاکاو، کەوری (کوژەکە) و ئامرازەکانی کشتوکاڵی وەک فۆڕمی سەرەتایی پارە کاریان کردووە.
لەگەڵ ئاڵۆزبوونی ئابوورییەکان، دراو بووە پێوانەی پارەدان. ئەمەش تێچووی مامەڵەکانی کەمکردەوە بە ئاسانکردنی پێوانەکردن و بەراوردکردنی بەها.
تایبەتمەندییەکانی پارە چین؟
بۆ ئەوەی پارە زۆرترین سوودی هەبێت، پێویستە شیاوی گۆڕینەوە بێت، بەهێز بێت، هەڵگرتەنی بێت، بناسرێتەوە و جێگیر بێت. ئەم خاسیەتانە تێچووی مامەڵەکردنی (بریتییە لەو تێچوونانەی کە لە کاتی کڕین یان فرۆشتنی کاڵایەک یان خزمەتگوزارییەکدا ڕوودەدەن.) بەکارهێنانی پارە بە ئاسانکردنی ئاڵوگۆڕکردن کەم دەکەنەوە.
چوار جۆری پارە چین؟
پارە دەتوانێت شتێک بێت کە لەلایەن بەشداربووانی بازاڕەوە دیاری بکرێت بۆ ئەوەی بەهای هەبێت و بتوانرێت ئاڵوگۆڕ بکرێت. پارە دەتوانێت دراو بێت (دراوی کاغەزی و دراوی کانزایی) کە لەلایەن حکوومەتێکەوە دەرچووە.
جۆری سێیەمی پارە بریتییە لە دراوی فیات کە بە تەواوی لەلایەن هێزی ئابووری و دڵنیایی حکوومەتی دەرهێنەرەوە پشتگیری دەکرێت.
جۆری چوارەمی پارە جێگرەوەی پارەیە، هەر شتێکە کە دەتوانرێت لە هەر کاتێکدا بگۆڕدرێتەوە بە پارە. بۆ نموونە چەکێک کە لەسەر هەژماری چەک لە بانکێکدا نووسراوە، جێگرەوەی پارەیە.
ئایا دراوی کریپتۆ پارەیە؟
دراوی کریپتۆ زۆرێک لە تایبەتمەندییەکانی پارەی هەیە و هەندێکجار وەک ئامرازێکی ئاڵوگۆڕکردن بۆ مامەڵەکردن بەکاردەهێنرێت. زۆرێک لە حکوومەتەکان دراوی کریپتۆ بە سەرمایەیەکی بەرباجکەوتوو دەزانن، بەڵام زۆر کەمیان هەمان مامەڵەی یاسایی وەک دراوی بیانی پێدەدەن.
ئەرکەکانی پارە
ئامرازی ئاڵوگۆڕکردن: ئەرکی سەرەکی پارە ئەوەیە کە ببێتە ئامرازی ئاڵوگۆڕکردن. واتە پارە وەک ئامرازێکی نێوەندگیری لە بەدەستهێنانی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان کاردەکات. گریمانەی بنەڕەتی دیاریکردنی پارە وەک ئامرازی ئاڵوگۆڕکردن ئەوەیە کە مرۆڤ ناتوانێت کاڵایەک یان خزمەتگوزارییەک بەدەستبهێنێت بەبێ ئەوەی شتێکی گرنگی ماددی لە بەرامبەردا دابین بکات.
کۆگای بەها: بۆ ئەوەی پارە وەک کۆگایەکی بەها بێت، پێویستە بە شێوەیەکی متمانەپێکراو پاشەکەوت بکرێت بۆ بەکارهێنانی لە داهاتوودا و وەک ئامرازێکی ئاڵوگۆڕکردن بەکاربهێنرێت. وەک کۆگایەکی بەها، دەتوانرێت پارە بەکاربهێنرێت بۆ هەڵگرتنی پارەی بەدەستهاتوو لە ڕێگەی پرۆسەی بەرهەمهێنانی ئێستا یان چالاکییە بازرگانییەکانەوە بۆ بەکارهێنان لە داهاتوودا.
بازرگانان دەتوانن بەهای کاڵاکان هەڵبگرن بۆ ئەوەی لە کاتێکی داهاتوو یان شوێنێکی جیاوازدا بازرگانییان پێوە بکەن. بۆیە پارە وا دەکات بتوانرێت پاشەکەوت بکرێت بۆ داهاتوو و بەشداری لە مامەڵەکردن لە شوێنە جوگرافییە جیاوازەکاندا بکات.
پێوانەکردنی بەها: پارە وەک پێوەرێک بۆ بەها لە بازاڕدا بەکاردەهێنرێت بۆ دیاریکردنی بەهای ڕاستەقینەی کاڵا و خزمەتگوزارییە تایبەتەکان. یەکەیەکی هەژمارکردن پێویستە لە کاتی داڕشتنی ڕێککەوتنە یاساییەکان کە قەرزەکانی تێدایە. بۆیە پارە وەک پێوەرێکی ستانداردی بازرگانی کاردەکات، وەک بنەمایەک بۆ دروستکردنی نرخی بازرگانی و بۆ سەوداگەری بۆ نرخێکی باشتر لە مامەڵەکاندا بەکاردەهێنرێت.
ستانداردی پارەدانی دواخراو: ستانداردی پارەدانی دواخراو بە یەکێک لە شێوازە وەرگیراوەکانی یەکلاکردنەوەی قەرزەکان دادەنرێت. بۆ نموونە کەسی ئەی دەتوانێت بڕە پارەیەک بە قەرز بدات بە کەسی بی، کە هاوتایە لەگەڵ ١٠,٠٠٠ دۆلار بۆ ماوەی ساڵێک، لەگەڵ ڕێکەوتنێک بۆ گەڕاندنەوەی بڕی قەرزکراوەکە دوای تەواوبوونی ماوەی ساڵێک. بەهای هەڵگیراو لەو بڕە پارەیەی کە بە قەرز دراوە بە کەسی بی لە لە کەسی ئەی دەگوازرێتەوە لە بەرانبەر بڕە پارەیەکی ڕێککەوتوو لە بەهای هەڵگیراوە لە بەروارێکی داهاتوودا.
پاشان کەسی بی دەتوانێت ئەو پارانەی قەرزکراوە بۆ کڕینی کاڵا و خزمەتگوزارییەکانی تر بەکاربهێنێت لە بەرانبەر گەڕاندنەوەی پارەکە لە بەروارێکی داهاتوودا. لە بنەڕەتدا بەو واتایەیە کە کەسی ئەی بەکارهێنانی ئەو کاڵا و خزمەتگوزارییانەی بە قەرز داوە کە کەسی بی کڕیویەتی، هەرچەندە لە بنەڕەتدا خاوەنی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان نەبووە.
