ناوه‌ڕۆك
كۆتا دەیەی سەدەی بیستەم
نەوەدەكان یاخود كۆتا دەیەی سەدەی 20 بە دەیەی هەستانەوە و گەشەی كلتووری هەمەڕەنگ و ڕێزگرتنی لەلایەن كەسانی دەرەوەی كلتوورەكە، هەروەها دەیەی دروستبوونی ڕاگەیاندنی نوێ دادەنرێ، كە ڕادیۆ و ئینتەرنێت و تەلەفزیۆن دەگرێتەوە، و ئەمەش بەردەوام بوو هەتاوەكو سەرەتای سەدەی دواتر.
هەروەها دروستبوونی زۆر بزووتنەوە و ڕێكخراو، و دروستبوونی مۆسیقای گرانج و ئاهەنگی مۆسیقای ئەلیكترۆنی و مۆسیقای هیپ هۆپ، و بڵاوبوونەوەیەكی بەرچاوی تۆڕی جاڵجاڵۆكەی جیهانی.
بە دەستپێكی ئەم دەیە ڕژێمی شیوعییەت بەرەو كزبوون چوو، بەتایبەت كاتێك یەكێتی سۆڤیەت هەڵوەشایەوە بۆ چەندین كۆماری جیاجیا، هەروەها دروستبوونی ڕەوتی سیاسی ڕاستڕەو، و پاڵپشتی حیزبە ڕاستڕەوەكانی ئەوروپا، و بەرەوپێشچوونی حیزبی بەهاراتیا جاناتا لە هیندستان، لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش قبووڵكردنی سزای لەسێدارەدان بەرەو زیادبوون چوو لەناو ویلایەتەكاندا، لە نەوەدەكان هەریەك لە یەكێتی ئەوروپا و یۆرۆ كیانیان پێكهێنا لە بەڵێننامەكانی یەكێتی ئەوروپا.
یەكێك لە گەورەترین ڕووداوەكانی ئەم دەیەیە، كۆتاییهاتنی جەنگی سارد بوو.
هەروەها لەم دەیەدا یەكەمین تاقیكردنەوەی چارەسەری بۆماوەیی ئەنجامدرا و یەكەمین منداڵی بلوری دروستكرا لە 1990 و لە ساڵانی دواتریش پەرەی پێدرا.
لە هەریەك لە ئەفریقیا و بەڵقان و قەوقاز جەنگی ڕەگەزی ئەنجامدرا، جەنگەكانی بەڵقان و ئەفریقیا بووە هۆی دروستبوونی كۆكوژی، هەروەها ڕوودانی جینۆسایدی بۆسنە و هەرسك و ڕواندا.
لە ئێرلەندا لە 1998 كێشەكانی ماوەی 30 ساڵ بە كۆتا گەیشتن لە پەیماننامەی هەینی مەزن.
ڕووداوەكان
1990 : عێراق هێرش دەكاتە سەر كوەیت و داگیری دەكات.
1990 : ماری ڕۆبێنسۆن یەكەمین ئافرەتە دەبێتە سەرۆكی ئێرلەندا.
1990 – 1993 : پووچەڵكردنەوەی یاسای ئاپارتاید لە ئەفریقیا.
1990 : سەربەخۆیی كۆماری نامیبیا.
1990 : یەكگرتنەوەی هەردوو ئەڵمانیا.
1990 : كۆتاییهاتنی جەنگی لوبنان.
1990 : ناردنی مانگی دەستكردی هابڵ بۆ بۆشایی ئاسمان.
1991 : دەستپێكردنی جەنگی ناوخۆی جەزائیر.
1991 : دەستپێكردنی جەنگی ناوخۆی سۆماڵ.
1991 : ڕاپەڕینی گەلی كورد لە باكووری عێراق.
1991 : لینۆس تۆرڤاڵدس سیستمی لینۆكس نمایش دەكات.
1991 : سەربەخۆیی كۆماری كازاخستان.
1991 – 1995 : هەڵوەشانەوەی یۆگۆسلاڤیا و دروستبوونی سلۆڤینیا، كرواتیا، مەقدۆنیا، بۆسنە و هەرسك و دروستبوونی جەنگی نێوان وڵاتەكان.
1991 : ڕاگەیاندنی وڵاتانی بەڵتیك دوای هەڵوەشانی یەكێتی سۆڤیەت.
1991 : بۆریس یەڵتسن دەبێتە یەكەمین سەرۆكی ڕووسیا كە بە دیموكراسی هەڵبژێردرابێت.
1992 : هەڵبژاردنی بیڵ كلینتۆن، چل و دووەمین سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا.
1992 : واژووكردنی پەیماننامەی ماستێرخت.
1992 : سویسرا ڕەتی دەكاتەوە بێتە نێو كۆمەڵەی ناوچەی ئابووری ئەوروپی.
1992 – 1995 : ئۆپەراسیۆنی دووەمی نەتەوە یەكگرتووەكان لە سۆماڵ و شەڕی مەقدیشۆ.
1992 : چەند تەقینەوەیەك لە گوادالاجارا لە مەكسیك.
1992 : تەقینەوەكانی هۆتێلی یەمەن.
1992 : كرانەوەی شاری یاری یۆرۆ دیزنی لە فەڕەنسا.
1992 : تیرۆركردنی سەرۆكی جەزائیری محەمەد بوضیاف.
1993 : واژووكردنی بەڵێننامەی ئۆسلۆ لە نێوان ئیسرائیل و ڕێكخراوی ئازادی فەڵەستین.
1993 : كوژرانی پابلۆ ئیسكۆباری كۆڵۆمبی، بەناوبانگترین بازرگانی ماددەی هۆشبەری جیهان.
1993 : هەڵوەشانەوەی چیكۆسلۆڤاكیا بۆ هەردوو كۆماری سلۆڤاكیا و كۆماری چیك.
1993 : تەقاندنەوەی بنكەی بازرگانی نێودەوڵەتی.
1993 : شەڕی مەقدیشۆ.
1994 : دەستپێكردنی جەنگی یەكەمی چیچان.
1994 : دروستبوونی بزووتنەوەی تاڵیبان لە ئەفغانستان.
1994 : تەواوبوونی سەردەمی ڕەگەزپەرستی لە ئەفریقیای باشوور.
1994 : بەڕێوەچوونی یەكەمین هەڵبژاردنی دیموكراسی لە ئەفریقیا و دەرچوونی نێلسۆن ماندێلا وەك یەكەمین سەرۆكی ڕەشپێست لە ئەفریقیا.
1994 : دەستپێكردنی ڕاپەڕینی نەوەدەكان لە بەحرەین.
1994 : ڕووداوی كوشتارگەی برایانی پەرستگای خۆر لە سویسرا (كوشتنی بەكۆمەڵ، 15 ئەندام بە ژەهر خۆیان كوشت، 30 كەس بە فیشەك كوژران، 8 كەسی دیكەش بە شێوازی دیكە).
1994 : نوقمبوونی كەشتی گەشتیاری ئیستۆنیا و كوژرانی 852 كەس.
1994 : دروستكردنی تونێلی مانش لە ژێر ئاو كە فەڕەنسا و بەریتانیا بەیەكەوە دەبەستێتەوە.
1994 : كیم ئیل سۆنگی سەرۆكی كۆریای باكوور كۆچی دوایی دەكات دوای بەڕێوبردنی وڵاتەكە لە ساڵی 1948ـەوە.
1994 : كوشتنی یاریزانی كۆڵۆمبی ئەندرێس ئیسكۆبار بە فیشەك لە كۆڵۆمبیا.
1994 : كۆكوژی لە ڕواندا.
1995 : جینۆسایدی سربرێنیتسا و كوشتنی 8000 كەسی موسوڵمان لە بۆسنە.
1995 : جاك شیراك دەبێتە سەرۆكی فەڕەنسا.
1995 : بومەلەرزەی هانشین ئاواجی گەورە لە ژاپۆن.
1995 : كوشتنی فەتحی شەقاقی سەرۆكی بزوتنەوەی جیهادی ئیسلامی فەڵەستین لە ماڵتا.
1995 : كوشتنی سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیلی ئیسحاق ڕابین.
1996 : بۆ جاری سێیەم سعودیە دەبێتە براوەی جامی ئاسیا.
1996 : لەبەرگرتنەوەی دۆلی، كە جۆرێكی مەڕە و گۆڕانكاری لە پێكهاتەی كراوە.
1996 : مردنی جەوهەر دۆدایڤ، كە زۆركەس پێی وایە كوژراوە.
1997 : مردنی شازادە دیانا لە ڕووداوێك لە فەڕەنسا.
1997 : كوشتارگەی ئەقسەر لە میسڕ.
1997 : گواستنەوەی دەسەڵاتی هۆنگ كۆنگ لەژێر دەسەڵاتی شانشینی بەریتانیا بۆ ژێر دەسەڵاتی كۆماری چینی میلـلی.
1998 : ئابڕووچوونی لۆینسكی لە كۆشكی سپی ئەمریكا.
1998 : دەستپێكردنی دروستكردنی بینای بنكەی بۆشایی جیهانی (ISS).
1998 : دەستپێكردنی جەنگی كۆسۆڤۆ.
1998 : دەستپێكردنی جەنگی دووەمی كۆنگۆ.
1998 : سەرۆكی ئەندەنووسیا سۆهارتۆ واز لە دەسەڵات دەهێنێت دوای 32 ساڵ لە دەسەڵاتداری.
1999 : توركیا عەبدوڵا ئۆجەلان ڕێبەری پەكەكە دەستگیر دەكات.
1999 : ئیهۆد باراك دەبێتە سەرۆكوەزیرانی ئیسرائیل.
1999 : دەستلەكاركێشانەوەی بۆریس یەڵتسن و گواستنەوەی دەسەڵات بۆ ڤلادیمێر پۆتین.
1999 : بومەلەرزەی ئۆزمید لە توركیا.
1999 : جیابونەوەی تیمۆری ڕۆژهەڵات لە ئەندەنووسیا.
1999 : پورتوگال دەسەڵاتی ماكاو دەبەخشێت بە چین.
وەرزش
- ئەڵمانیای ڕۆژئاوا جامی جیهانی بردەوە لە 1990
- بەڕازیل جامی جیهانی بردەوە لە 1994
- فەڕەنسا جامی جیهانی بردەوە لە 1998
ئەدەب و بیر
- فڕانسیس فۆكۆیاما لە ساڵی 1992 تیۆرییەكەی دەربارەی كۆتایی جیهان بڵاوكردەوە.
- ساموێل هانتینگتۆن، زانای سیاسی ئەمریكی Clash of Civilizations بڵاوكردەوە.
تەكنەلۆژیا
- دەركەوتنی مۆبایلی گوازراوە بە شێوەیەكی بەربڵاو و نامەی كورت یاخود SMS، هەروەها داواكاری لەسەر ئامێری فاكس زیادبوو، و لەدوای ئەویش نامەی ئەلیكترۆنی بووە ڕكابەری فاكس.
- زۆرینەی ماڵەكان بوونە خاوەنی كۆمپیوتەری تایبەتی، كە ویندۆزی 95 و 98ـیان لەسەر دانرابوو.
- دەركەوتنی تۆڕی جیهانی ئینتەرنێت و ئاسانكاری بۆ بەكارهێنانی لەڕێی ئامێرێكی خانەیی، هەروەها كافێی تایبەت بە بەكارهێنانی ئینتەرنێت.
- بڵاوبوونەوەیەكی بەرچاوی یارییە ئەلیكترۆنییەكان، زیاتریش پلەی ستەیشن.
- دەركەوتنی سەحنی سەتەلایەت و بڵابوونەوەی لە جیهان.
