ناوه‌ڕۆك
ناساندن
سەدەی نۆزدەهەم یان سەدەی نۆزدەیەم (بە ئینگلیزی: 19th century، بە عەرەبی: القرن التاسع عشر) لە ١ی کانوونی دووەمی ١٨٠١ دەستی پێکرد و لە ٣١ی کانوونی دووەمی ١٩٠٠ کۆتایی هات. سەدەی نۆزدەهەم سەدەی نۆیەمی هەزارەی دووەم بوو.
سەدەی نۆزدەهەم بە هەڵچوونی کۆمەڵایەتی بەرفراوان تایبەتمەند بوو. هەروەها کۆیلایەتی لە بەشێکی زۆری ئەورووپا و ئەمریکادا هەڵوەشایەوە. شۆڕشی پیشەسازیی یەکەم، هەرچەندە لە کۆتایی سەدەی ١٨ دەستی پێکرد، بەڵام بۆ یەکەمجار لەم سەدەیەدا لە دەرەوەی وڵاتی بەریتانیا فراوانتر بوو، بە تایبەتی ڕێکخستنەوەی ئابووری و کۆمەڵگاکانی وڵاتانی ئاست نزم، ڕاینلاند، باکووری ئیتاڵیا و باکووری ڕۆژهەڵاتی ئەمریکا. چەند دەیەیەک دواتر شۆڕشی پیشەسازیی دووەم بووە هۆی شارنشینییەکی بەرفراوانتر و ئاستی بەرهەمهێنان و قازانج و خۆشگوزەرانی زۆر بەرزتر، کە ئەمەیان تا سەدەی بیستەم بەردەوام بوو.
ئیمپراتۆریەتەکانی ئیسلامی کەوتنە پاشەکشە و ئیمپریالیزمی ئەورووپی بەشێکی زۆری باشووری ئاسیا و باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و نزیکەی هەموو ئەفریقای خستە ژێر دەسەڵاتی کۆلۆنیالیزمەوە. ئیمپراتۆریەتی گەورەی ئیسپانیا و مەغۆلی هیند داڕمان. ئەمەش ڕێگەی خۆشکرد بۆ پەرەسەندنی ئیمپراتۆریەتەکانی بەریتانیا، فەرەنسا، ئەڵمانیا، ڕووسیا، ئیتاڵیا و ژاپۆن هاوشانی ئەمریکا. لەم سەدەیەدا ئینگلیزەکان شانازییان بە باڵادەستی جیهانی لە دوای ساڵی ١٨١٥ـەوە دەکرد.
دوای شکستی فەرەنسا لە شەڕەکانی ناپلیۆن، ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا و ڕووسیا زۆر فراوانتر بوو و بوونە دوو لە زلهێزی پێشەنگی جیهان. ڕووسیا خاکی خۆی فراوانتر کرد بۆ ئاسیای ناوەڕاست و قەفقاز. عوسمانییەکان قۆناغێکی ئاوابوون و چاکسازییان تێپەڕاند کە بە تەنزیمات ناسرابوو، بەمەش کۆنترۆڵی خۆیان بەسەر ناوچە ناوەکییەکانی خۆیان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەشێوەیەکی بەرفراوان زیاد کرد. بەڵام هەر لە پاشەکشە مایەوە و بە پیاوە نەخۆشەکەی ئەورووپا ناسرا و خاکی لە باڵکان و باکووری ئەفریقا لەدەستدا. ئەو زلهێزانەی کە لە هیندستان مابوونەوە، وەک ئیمپراتۆریەتی ماراتا و سیخەکان تووشی پاشەکشەی گەورە بوون و ناڕازیبوونیان لە دەسەڵاتی کۆمپانیای هیندستانی ڕۆژهەڵاتی بەریتانیا بووە هۆی یاخیبوونی هیندستان لە ساڵی ١٨٥٧، کە بووە هۆی هەڵوەشاندنەوەی کۆمپانیاکە. دواتر هیندستان لە ڕێگەی دامەزراندنی ڕاجی بەریتانیاوە ڕاستەوخۆ لەلایەن تاجی بەریتانیاوە حوکمڕانی کرا.
موڵک و ماڵی بەریتانیا لە دەرەوەی وڵات لە نیوەی یەکەمی سەدەدا بە خێرایی گەشەی کرد، بەتایبەتی لەگەڵ فراوانبوونی خاکە فراوانەکان لە کەنەدا، ئوسترالیا، باشووری ئەفریقا، هیندستان و لە دوو دەیەی کۆتایی سەدەدا لە ئەفریقا. تا کۆتایی سەدە ئینگلیزەکان یەک لەسەر پێنجی خاکی جیهان و چارەکێکی دانیشتووانی جیهانیان کۆنترۆڵ کرد. لە سەردەمی دوای ناپلیۆن، بەریتانیا ئەو شتەی جێبەجێ کرد کە بە پاکس بریتانیکا ناسرا و جیهانگیری بێ وێنەی بە قەبارەیەکی بەرفراوان هێنایە ئاراوە.
ئایین لە سەدەی نۆزدەهەم
- ١٨١٨: یەکەمین کۆبوونەوەی هەمیشەیی جوولەکەگەرایی چاکسازی، نۆیەر ئیسرائیلیتیشێر تەمپڵ (Neuer Israelitischer Tempel)، لە ١٨ی تشرینی یەکەم لە هامبۆرگ دامەزرا.
- ١٨٣٠: دامەزراندنی کڵێسای مەسیح (قەدیسەکانی ڕۆژانی دوایی). کە لەلایەن جۆزێف سمیسەوە دامەزرا. لە ساڵی ١٨٢٩ لە نیویۆرک بە شێوەیەکی نافەرمی و پاشان لە ٦ی نیسانی ١٨٣٠ بە شێوەیەکی فەرمی ڕێکخرا، یەکەم ڕێکخراو بوو کە ئەو بنەمایانەی لە کتێبی مۆرمونی تازە بڵاوکراوی سمیسدا دۆزرابوونەوە جێبەجێی کردن.
- ١٨٤٤: باب لە ٢٣ی ئایاردا ئاشکرابوونی خۆی ڕاگەیاند و بابیزمی دامەزراند. بە پێشەنگی بەهائوڵا دادەنرێت کە دامەزرێنەری ئایینی بەهاییە.
- ساڵانی ١٨٥٠ – ١٨٩٠: لە ئیسلامدا سەلەفییەت لە ناو جەماوەردا گەشەی کرد.
- ١٨٥١: هۆنگ شیوکوان سەرۆکی کۆمەڵەی خوداپەرستی شانشینی ئاسمانی تایپینگی دامەزراند.
- ١٨٦٨: لە ژاپۆن، دەوڵەتی شینتۆ لە ماوەی نۆژەنکردنەوەی مێیجی دامەزرا.
- ١٨٦٩ – ١٨٧٠: یەکەمین ئەنجومەنی ڤاتیکان بانگهێشت کرا، کە دۆگمای بێ هەڵەی پاپای خستەڕوو و بوژانەوەی لاهووتگەرایی زانستی بەرەوپێش برد.
- ١٨٧١ – ١٨٧٨: لە ئەڵمانیا، ئۆتۆ ڤۆن بیسمارک لە کولتورکامپف ("جەنگی کولتووری") گژنێی کڵێسای کاسۆلیکی کرد.
- ١٨٧٥: هێلێنا بلاڤاتسکی هاوبەشی دامەزراندنی کۆمەڵەی تیۆسۆفی بوو و بوو بە پێشەنگی قسەکەری تیۆسۆفی.
- ١٨٨١: لە سوودان، محەمەد ئەحمەد بانگەشەی ئەوە دەکات کە مەهدییە و دەوڵەتی مەهدی دامەزراند و شەڕی لەسەر خدیڤاتی میسر ڕاگەیاند.
- 1889: میرزا غولام ئەحمەد کۆمەڵگەی موسڵمانانی ئەحمەدی دامەزراند.
- ١٨٩١: پاپا لیۆی سێزدەهەم ئینسایکلیکی پاپای "Rerum novarum" دەرکرد، کە یەکەم بەڵگەنامەی گەورەیە و فێرکاری کۆمەڵایەتیی کاسۆلیکی مۆدێرن بڵاو دەکاتەوە.
