ناوه‌ڕۆك
نیۆن
نیۆن توخمێكی كیمیاییە كە لە خشتەی خولیدا هێمای (Ne) هەیە، گەردیلە ژمارەی نیۆن یەكسانە بە 10 و هەروەها لە گازە خانەدانەكانە.
نیۆن گازێكی بێ ڕەنگ و بێ بۆنە و لە بارودۆخی ئاساییدا تاك گەردیلەیە، نیۆن (لەگەڵ زینۆن و كریپتۆندا) لە ساڵی 1898 وەك یەكێك لە گازە ناچالاكەكان لە هەوادا دۆزرایەوە كاتێك نایترۆجین، ئۆكسجین، ئارگۆن و دوانە ئۆكسیدی كاربۆنی لێدەرهێنرا.
نیۆن دووەم گازی دەگمەنبوو كە دۆزرایەوە، بەبۆنەی ڕەنگی سووری شەبەنگی دەرچوونیەوە یەكسەر وەك توخمێكی نوێ ناسێنرا، ناوی نیۆن لە وشەی (νέον) یۆنانییەوە وەرگیراوە، ئەو ئاوێتانەی كە نیۆن دروستی دەكات بریتییە لە ئاوێتە ئایۆنییەكان و ئەو ئاوێتانەی كە بە (بەندی ڤان دەر ڤۆلس)ـەوە پێكەوە بەستراون.
نیۆن پێنجەم باوترین توخمی گەردوونە لە دوای توخمەكانی هایدرۆجین، هیلیۆم، ئۆكسجین و كاربۆن، بەڵام لە هەسارەی زەویدا دەگمەنە، هۆكاری دەگمەنییەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە نیۆن لە توێكڵی زەویدا كارلێك ناكات تا ئاوێتەیەك دروستبكات و بلكێت بە ماددەیەكی ڕەقەوە، بۆیە لە بەرگەهەوای زەوی دەچێتە دەرەوە.
نیۆن كە لە كڵۆپی كەم ڤۆڵتیدا بەكاردێت ڕەنگێكی سووری پرتەقاڵی باوی هەیە، هەروەها لە بۆری (توبەكاندا) كە ڤۆڵتی بەرزی پێدا دەڕوات بۆ ڕیكلامە نیۆنییەكان بەكاردەهێنرێت هەروەها لەڕێگەی پاككردنەوەی هەواوە بەدەستدەهێنرێت و زۆر لە گازی هیلیۆم گرانترە.
تایبەتمەندییە گشتییەكان
| شێوازی دەركەوتن | گازی بێ ڕەنگ |
| گەردیلە بارستە | 20.1797 |
| گەردیلە ژمارە | 10 |
| كۆمەڵە | كۆمەڵەی 18 (گازە خانەدانەكان) |
| خول | خولی دووەم |
| خشتۆك | p |
| شێوگی ئەلیكترۆنی | 2s2 2p6 |
| ڕیزبوونی ئەلیكترۆنەكان بۆ هەر بەرگێك | 8 ،2 |
سیفەتە فیزیاییەكان
| دۆخ | لە پلەی گەرمی و پەستانی پێوانەییدا (STP) گاز |
| پلەی توانەوە | 248.59- پلەی سیلیزی |
| پلەی كوڵان | 246.046- پلەی سیلیزی |
| چڕی | لە پلەی گەرمی و پەستانی پێوانەییدا (STP) 0.9002 گرام بۆ لیتر |
| پلەی سیانی (Triple point) | 24.556 كێڵڤن، 43.37 كیلۆپاسكاڵ |
| پنتی شلۆق (مۆلەق) | 44.4918 كێڵڤن، 2.7686 مێگاپاسكاڵ |
| پلەی گەرمی توانەوە | 0.335 كیلۆجوڵ/مۆڵ |
| پلەی گەرمی بەهەڵمبوون | 1.71 كیلۆجوڵ/مۆڵ |
| دۆخی گەرمی مۆڵی |
20.79 جوڵ/(مۆڵXكێڵڤن) |
مێژوو
نیۆن لەلایەن كیمیاگەری بەرتانی ویلیام ڕامسی (William Ramsay) لە ساڵی 1825-1916 لەگەڵ مۆریس تراڤێز (morris travers) لە ساڵی 1872-1961 لە لەندەن دۆزرایەوە.
نیۆن كاتێك دۆزرایەوە كە ویلیام ڕامسی نمونەیەكی لە هەوای ساردكردەوە تا بوو بە شل و دواتر شلەكەی گرمكردەوە و گازەكانی لێی جیاكردەوە، گازەكانی نایترۆجین و ئۆكسجین و ئارگۆن لەو كاتەدا ناسرابوون، بەڵام ئەو گازانەی كە مابوونەوە نەناسراوبوون.
لەو گازانەی كە مابوونەوە یەكەم دانە كە ناسێنرا كریپتۆن بوو، پاشان دوای جیاكردنەوەی گازێكی تر دۆزرایەوە كە لە مانگی 5 ساڵی 1898 ناوی (نیۆن)ـی لێنرا، كە لە وشەی یۆنانی وەرگیرابوو كە مانای (نوێ) دەگەیەنێت.
تایبەتمەندییەكان
گازی نیۆن دووەم سووكترین گازی خانەدان لەدوای گازی هیلیۆمەوە، شەبەنگی دەرچوونی گازی نیۆن ڕەنگێكی سووری پرتەقاڵی باوی هەیە، هەروەها نیۆن خاوەنی كەمترین مەودای شلییە لە هەموو توخمەكاندا، كە لە 24.55 كڵڤنەوە دەستپێدەكات و تا 27.05 كڵڤن تەواودەبێت، هەروەها توانای بەستن (ساردكرنەوەی) چل ئەوەندەی هیلۆم و سێ ئەوەندەی هایدرۆجینە.
دوو ڕێگەی جیاوازی بەكارهێنانی ڕووناكی نیۆن بوونی هەیە، ئەو گڵۆپانەی كە نیۆنی تێدا بەكاردەهێنرێت زۆرجار تەزووی كارەبایی كەمیان پێدا تێپەڕ دەبێت كە بریتییە لە 100 بۆ 250 ڤۆڵت، بەڵام لە ئێستادا زیاتر لایتی (LED) بەكاردەهێنرێت، هەروەها لە دروستكردنی تەلەڤیزیۆنە پلازماییەكاندا بەكاردەهێنرا.
هێما نیۆنییەكان تەزووی كارەبایی گەورەتر بەكاردەهێنن كە لە نێوان 2 بۆ 15 كیلۆڤۆڵتدایە، هەروەها ئەو بۆری (تیوب)ـانەی كە گازەكەی پێدا دەڕوات چەند مەترێك درێژن، و لە بەكارهێنانیدا بۆرییە شوشەییەكان دەنوشترێنرێنەوە و ئەو شێوە و نوسینانەی پێ دروستدەكرێت كە پێویستن.
هاوتاكان
نیۆن سێ هاوتای جێگیری هەیە كە بریتین لە نیۆن-20، نیۆن-21، نیۆن-22، هەروەها 17 هاوتای تیشكاوەری تری نیۆن هەیە كە لە نیۆن-15 دەستپێدەكەن و بە نیۆن-34 كۆتایی دێن، هاوتا تیشكاوەرەكانی نیۆن تەمەنیان كەمە، كە تەمەن درێژترینیان بریتییە لە نیۆن-24 كە نیوەتەمەنەكەی بریتییە لە 3.38 خولەك.
سەرچاوەكان
هاوتا جێگیرەكانی نیۆن لە ئەستێرەكاندا بەرهەمدێت، باوترین هاوتای نیۆن (نیۆن-20)ـە كە %90.48 نیۆن پێكدەهێنێت، لە ڕێگەی ناوكە یەكگرتنی كاربۆنەوە دروستدەبێت، كە ئەم پڕۆسەیە پێویستی بە پلەی گەرمی 500 مێگاكێڵڤنە، كە لە ناوكی ئەستێرەكاندا ڕوودەدات.
نیۆن لە گەردووندا پێنجەم باوترین توخمە، كە لە دوای هایدرۆجین، هیلیۆم، ئۆكسجین و كاربۆنەوە دێت، بەڵام تا ڕادەیەك لەسەر هەسارەی زەوی دەگمەنە بەهەمانشێوەی هیلیۆم، چونكە كێشی زۆر سووكە و كەم كارلێك دەكات لەگەڵ توخمەكانی تردا، بۆیە لە بەرگەهەوای زەوییەوە دەڕواتە دەرەوە، هەروەها نیۆن تاك گەردیلەیە بۆ كێشی لە نایترۆجین و ئۆكسجین كەمترە كە توخمە دوانە گەردیلەیین.
لە 17 ئابی 2015، بەپێی توێژینەوەیەك كە (LADEE - Lunar Atmosphere and Dust Environment Explorer) ئەنجامیانداوە، دەركەوتووە كە مانگ بەرگێكی هەیە كە لە نیۆن دروستبووە.
بەكارهێنان
نیۆن زیاتر بەكاردەهێنرێت لە دروستكردنی هێماكاندا، كە ڕەنگێكی زەقی سووری پرتەقاڵی باوی هەیە.
هەرچەندە ڕووناكییە توبییەكانی كە ڕەنگی تریان هەیە پێیدەوترێت نیۆن، بەڵام لە ڕاستیدا گازی خانەدانی تری تێدا بەكارهێراوە، نیۆن لە دۆخی شلیدا زیاتر وەك گازی ساردكەرەوە بەكاردەهێنرێت.
نیۆن بە دۆخی گازدابێت یان شل نرخەكەی گرانە، نرخی نیۆنی شل 55 ئەوەندی نرخی هیلیۆمی شل دەبێت، كە هۆكاری گرانییەكەی دەگەڕێتەوە بۆ دەگمەنییەكەی كە تەنها دەتوانرێت لە هەواوە بەدەستبهێنرێت.
