ناوه‌ڕۆك
قەڵادزێ کوێیە؟
شاری قەڵادزێ (بە ئینگلزی: Qaladze، بە عەرەبی: قلعةدزة) یەکێکە لە شارەکانی هەرێمی کوردستان و ناوەندی قەزای پشدەرە، سەر بە پارێزگای سلێمانییە و نزیکەی ١٣٤ کیلۆمەتر ماوەی لەگەڵیدا هەیە. لە ڕۆژھەڵاتەوە ھاوسنووری ڕۆژھەڵاتی کوردستان و شارەکانی سەردەشت و میراوەیە، لە ڕۆژئاواشەوە لەگەڵ ڕانیە، و لە باکوورەوە ناحیەی قەسرێی قەزای چۆمان و لە باشووریشەوە هاوسنووری ناحیەی بنگردە و ناوچەی مەرگە و قەزای ماوەتە. قەڵادزێ لە ساڵی ١٩٤٨ دەبێت بە قەزا.
جوگرافیا
بەرزی شارەکە لە ئاست ڕووی دەریاوە ٦٧٠ مەترە کە دەکاتە ٢,٢٠٠ پێ. لە هەر چوارلاوە بە شاخ دەورەدراوە و لە ڕۆژئاوا زنجیرە شاخی (كێوەڕەش) و لە باشوور (ئاسۆس) و لە ڕۆژهەڵات (بوڵفەت، چواس و مامەندە) و لە باكووریش (قەندیل). ڕووبەری شارەکە ٤,٠٠٠ کیلۆمەتری دووجایە و هەریەک لە ناحییەکانی (هەڵشۆ و هێرۆ و ئیسێوە و ژاراوە و سەنگەسەر) لەخۆدەگرێت، ناوچەکە چەندین شوێنی گەشتیاری و کشتوکاڵی لەخۆدەگرێت، ئاوبەندی سەنگەسەر كە لە سەر چۆمی (گاڕفێن) دانراوە، جگە لەوەی بۆ مەبەستی ئاودێری دروست كراوە، دیمەنی ناوازەشی بەم سنوورە بەخشیوە. شارەدێی هەڵشۆ دەکەوێتە ناوەڕاستی چیایەک و بە درێژایی دۆڵێک درێژدەبێتەوە کە سەرنجی گەشتیاران ڕادەکێشێت، گوندەکانی وەك (ئەشكەنە، باوزێ، شێخ ئاودەلان، ئەمەر كاكۆڵ، هێرۆ، شێنێ و سونێ) لەم ناوچەیە سەرنجی گەشتیاران ڕادەکێشن، هەروەها سەیرانگاكانی وەك: (گرد ئێستر، جۆلانان، باژار، سوولی دەوژان، بەكاو) دەکەونە ئەم سنوورە. هەروەها مەزارگەكانی (شێخ ڕیشوان و شێخ فەرخ، شێخ مەحموودی بنەوشان) كە بە لای خەڵكی ئەو سنوورە مەزارگە و شوێنی پیرۆزن، هاوكات ناوچەی گەشتیارین و خەڵکی دیکە سەردانیان دەکات.
ناوی شارەکە
قەڵادزێ لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتیی عوسمانیدا ناوی حەمیدیە بوو كە بە ئیفتیخاری عەبدولحەمیدی دووەم ئەم ناوەی لێندرابوو، بەڵام دواتر ناوی کرا بە قەڵادزێ.
سەبارەت بە ناوی قەڵادزێ دوو لێكدانەوە هەیە:
١- لە دوو وشەی (قەڵا) و (دژ)ـەوە هاتووە وشەی یەكەمیان بە مانای قەڵا و وشەی دووەمیان بە زمانی فارسی (دژ)ـە و هەر بە مانای (قەڵا) دێت واتا قەڵای دژەكان یان قەڵای قەڵاكان.
٢- لە (قەڵای دووزێ)ـەوە هاتووە بە مانای قەڵایەك وەك پاشماوەی شوێنەوارێکی دێرین و (دووزێ)ـیـەكـەش ئــەو زێیـانەیە كە لە پشت (قەڵا)ـكەوە تێكەڵ بەیەك دەبن لە ڕۆژئاوای قەڵادزێ بەم شێوەیە پێی و تراوە قەڵای دووزێ دواتر لەسەر زمان سواوە و پێی وتراوە قەڵادزێ.
گەڕەکەکانی قەڵادزێ
- خانەقا
- ئاشتی
- ئازادی
- گربداخ
- ئیمام قاسم
- ڕاپەڕین
- بابان
- نەورۆز
- كۆڕەو
- ساوێن
- مەشخەڵان
- شەهیدان
- مامەندە
- باخان
- فەرنبەران
- بنار
- چوارچرا
گوندەکانی قەڵادزێ
شاری قەڵادزێ ٤٣ گوند لەخۆدەگرێت:
- گوندی ئاڵان
- گوندی بادەڵیان
- گوندی بادین
- گوندی بەردبەرد
- گوندی بەرسوڵ
- گوندی برایم ئاوا
- گوندی بژیان
- گوندی بنەوشان
- گوندی پاچکار
- گوندی پیران
- گوندی تووەڕەشان
- گوندی چۆم خڕکە
- گوندی چۆمی کانیان
- گوندی حەسار
- گوندی خاس
- گوندی خڕەبەردان
- گوندی داودیە
- گوندی دەلکە
- گوندی دەقناوە
- گوندی دمشەت
- گوندی دێرێ
- گوندی دێڕێ
- گوندی دێگە
- گوندی ڕیشوان
- گوندی سەیدئەحمەدان
- گوندی سریجە
- گوندی سندۆڵان
- گوندی کەستانە
- گوندی کەوی بابەسان
- گوندی کەویەی خواروو
- گوندی کەویەی سەروو
- گوندی کوشکەڵە
- گوندی کولکەڕەش
- گوندی کونەڕیولان
- گوندی کۆلارە
- گوندی گردەسپیان
- گوندی گردقەزوان
- گوندی گردمەیتەر
- گوندی گوێزیلە
- گوندی میرتکە
- گوندی نورەدین
- گوندی ھەڵاوێژە
- گوندی وەستاسیمان
شوێنە مێژووییەکانی شارەکە
- قەڵای قەڵادزێ
- مەزارگەی فەقێ ئەحمەدی دارەشمانە
- شێخ فەرخ
مێژووی شارەکە
بۆردومانکردنی شاری قەڵادزێ
له رۆژی چوارشەممەی ١٩٧٤/٤/٢٤ کاتژمێر ٩:٤٥ خولەک فڕۆکه جه‌نگییه‌کانی ڕژێمی به‌عس، شاری قه‌ڵادزێ بە بۆمبی ناپاڵم و فڕۆکەی (سوخۆی ڕووسی و باجەری فەڕەنسی و میگی ڕووسی) بۆردومان دەکەن، ئەو بۆردومانە بووە هۆكاری وێرانكردنی شارەكە و شەهیدبوونی ١٣٧ هاوڵاتی و برینداربوونی زیاتر لە ١٥٤ کەس كە ژمارەیەكی زۆریان قوتابیانی زانکۆی سلێمانی بوون کە لە بەشەناوخۆییەکان مابوونەوە. هەروەها هەریەک لە سەرۆکایەتی زانکۆ و نەخۆشخانەی قەڵادزێ و فەرمانگەی شارەوانی و فەرمانگەی قایمقامیەت و قوتابخانەی قەڵادزێی کچان و قوتابخانەی ناوەندی قەڵادزێ، لەگەڵ ٢٧ ماڵ و ٤٠ شوێنی گشتی و تایبەت بەر بۆمبارانەکە کەوتن.
ساڵی ٢٠١٤ توانرا لە دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق بە بەڵگە و دۆسیەی تایبەت ئەم تاوانە بە کۆمەڵکوژی بسەلمێنن.
هێرش بۆ سەر خەڵک لە ١٩٨٢
سەر لە بەیانی ڕۆژی ١٩٨٢/٤/٢٤ كاتێک كە خەڵكی شارەكە بە سەرپەرشتی خوێندكاران لە گۆڕستانەكەوە دەگەڕێنەوە نێو شار، لەلایەن هێزە ئەمنیەكانی ڕژێمەوە ڕێیان پێ دەگیرێت و تێک هەڵدەچن، پاشان زرێپۆش و بنكە سەربازییەكانی گردەكانی شارەكە بە چەكی دۆشكا تەقە لە خەڵكەكە دەكەن. لەو کاتەدا دوو ژن بە ناوەکانی (مامۆستا سنۆبەر مەحموود و ئامینە خان) كە دەیانەوێت لە ئاوی ڕووبارەكە بپەڕنەوە بەهۆی زۆری ئاوەكە لە بەهاردا لە ئاوەكەدا دەخنكێن، هەروەها دوو خوێندكاریش بە گوللە بریندار دەبن و “٤٩” خوێندكاری كوڕ و كچ و “٥٠” منداڵیش دەستگیر دەكرێن.
قەڵادزێ لە نێو جەنگی عێراق و ئێران
لە ماوەی جەنگی نێوان عێراق و ئێراندا، قەڵادزێ چونکە لەسەر سنوور بووە بەردەوام تووشی تۆپباران و بۆردومان هاتووە، بەو هۆیەشەوە نزیکەی ١٠٠ هاوڵاتی شارەکە بوونەتە قوربانی.
ڕاگواستنی قەڵادزێ
بەهۆی چالاکی و ناوچە جوگرافییەکەیەوە لە بۆردومان دەکرێت و دەیان کەس دەبنە قوربانی، لە ساڵانی شەستەكانەوە، ئەم شارە بۆ هەمیشە جێی ئامانجی بۆردومانی فڕۆكە و هێرشە یەك لەدوایەكەكانی هێزی سەربازیی عێراق بووە، زۆربەی كاتی هاووڵاتیانی ئەم شارە لە ئاوارەیی و دەربەدەریدا بوون، دواتریش ڕژێمی عێراق بە نیازی ڕاگواستنی شارەکە دەبێت و بەوهۆیەوە چەند پیاو ماقووڵ و ڕیش سپی پشدەر بڕیاریاندا وەكوو نوێنەری ئەم دەڤەرە بە تیمێك سەردانی دەسەڵاتدارانی بەغدا بكەن و داوای هەڵوەشاندنەوەی ئەم بڕیارە بكەن، بۆ ئەم مەبەستە نزیكەی مانگێك پێش ڕاگواستنی شاری قەڵادزێ ئەم نوێنەرانە سەردانی بەغداد دەکەن: "(مەلا محەمەد محەمەد ساڵح) ناسراو بە (مەلا دەڵگەیی) و حەمەی كانەبی ئاغا و سمایلی حاجی قادری و حەمەی حاجی برایم باوزی و هۆمەری حاجی موسا و چەند کەسێکی دیکە، بەڵام حکوومەتی عێراق بەڵێنەکەی ناباتە سەر و هەڵدەکوتێتە سەر هۆتێلەکەیان و مەلا دەڵگەیی وەک بارمتە دەبەن و هیچ کۆبوونەوەیەک ئەنجام نادرێت، لە ئەنجامدا لە ١٩٨٩/٦/٢٠ و لە ماوەی شەش ڕۆژ دانیشتوانی پشدەر بە گشتی لە قەڵادزێ و سەنگەسەر و هێرۆ و ژاراوە وەدەردەنرێن و ڕادەگوێزرێن بۆ ئۆردوگا زۆرەملێیەکان لە حاجیا و پیرەمەگروون و بازیان و باینجانە و تەیناڵ و کۆمەڵگەی دارەتوو و خەبات و کەورگۆسک و جەدیدەزاب و تۆبزاوە، خانوو و قوتابخانە و شوێنی گشتی و مزگەوتی شارەکەش هەموو تەقێنرانەوە و شارەکە بە ناوچەی قەدەغە دیاری کرا.
دواتر لەدوای ڕاپەڕینی ١٩٩١ـی باشووری کوردستان و ناوچەکە دووبارە خەڵکی دەگەڕێنەوە بۆ شارەکە و دەست دەکەنەوە بە ژیانی پێشوویان.
ڕاگواستنەکانی نێوان ١٩٧٧ بۆ ١٩٨٩
- ڕاگوێزانی "١٣" گوند بۆ سنووری شارۆچكەی چوارقوڕنە
- ڕاگوێزانی "٩" گوند و دانیشتوانەكەی بۆ ئۆردوگای زۆرەملێی كۆمتان
- ڕاگوێزانی "٤" گوند و دانیشتوانەكەی بۆ ئۆردوگای زۆرەملێی ئێنزێ
- ڕاگوێزانی "٤٣" گوند و تەواوی دانیشتوانەكەی بۆ ئۆردوگای زۆرەملێی بەستەستێن
- ڕاگوێزانی "١٧" گوند بۆ ئۆردوگای زۆرەملێی توەسوران
- ڕاگوێزانی "٢٧" و دانیشتوانەكەی بۆ ئۆردوگای زۆرەملێی پێماڵك
- ڕاگوێزانی "١٢" گوند و تەواوی دانیشتوانەكەی بۆ ئۆردوگای زۆرەملێی یەکان.
ئابووری
مەرزی کێلی دەکەوێتە باکووری ڕۆژھەڵاتی قەزای پشدەرەوە لە دەڤەری ڕاپەڕینی ھەرێمی کوردستان و سنووری شاری سەردەشت لە ڕۆژئاوای ئێران، لە ساڵی ١٩٩٢ـوه بەشێوەیەکی نافەرمی ئاڵوگۆڕی بازرگانی لێ دەکرێت و ساڵانە سەدان گەشتیار لە ڕێگەی ئەو مەرزەوە ھاتووچۆ دەکەن، بەڵام سنوورێکی نێودەوڵەتی نییە.
لە ڕووی ئابوورییەوە ناوچەکە کزیی دارایی پێوەدیارە و هەلی کاری تێدا کەمە، لە ناوەڕاستی دەیەی دووەمی دووهەزاریشدا دیاردەی کۆچکردنی گەنجان و خێزانی شارەکە بۆ دەرەوەی وڵات زیاتر بووە.
