ناوه‌ڕۆك
سەرەتا
شاری خۆی (بە عەرەبی: خوي، بە ئینگلیزی: Khoy، بە ئازەری: Xoy، بە ئەرمەنی: Հեր، بە فارسی: خوی) دووەمین و یەکێک لە شارەکانی پارێزگای ورمێیە لە ئێرانە. شارۆچکەی خۆی ناوەندی پارێزگای خۆیە کە لە باکووری ڕۆژاوای ڕۆژهەڵاتی کوردستان و ئێراندا هەڵکەوتووە. ژمارەی دانیشتووانی ئەم شارە لە ساڵی ٢٠١٦ـدا ١٩٨،٨٤٥ کەس بووە و لەدوای ورمێدا دووەم شاری گەورەی پارێزگای ورمێیە و ٨٠٧ کیلۆمەتر لە باکووری ڕۆژاوای تارانەوە دوورە.
ئابووری ناوچەکە لەسەر بنەمای کشتوکاڵ دامەزراوە، بەتایبەتی بەرهەمهێنانی میوە و دانەوێڵە و دار. خۆی نازناوی شاری گوڵەبەڕۆژەی ئێرانی لێنراوە. لە سەرژمێری ساڵی ٢٠٠٦ـدا ژمارەی دانیشتووانی شارەکە ١٧٨،٧٠٨ کەس بووە، بە مەزەندەکردنی ژمارەی دانیشتووانی ساڵی ٢٠١٢ بە ٢٠٠ هەزار و ٩٨٥ کەس. ژمارەی دانیشتووانی شاری خۆی بەپێی سەرژمێری ساڵی ٢٠١٦ بە ١٩٨ هەزار و ٨٤٥ کەس بووە. دانیشتووانی خۆی بریتینن لە ئازەری و کورد. بیروباوەڕی سەرەکی بریتین لە ئیسلامی شیعی و سوننی. لە سەردەمی مادەکانەوە داگیرکراوە، مێژوویەکی دوور و درێژی هەیە وەک ناوەندێکی گرنگی مەسیحی.
ئەم شارۆچکەیە لەڕووی شارستانییەت و پێگەی ئایینییەوە بە یەکێک لە شارە دیارەکانی ئەو وڵاتە دادەنرێت وە یەکێکە لە ناوەندە دێرینەکانی شارستانیەت لە باکووری ڕۆژاوای ئێران کە ناوەندی چەندین ڕووداوی مێژوویی بووە. مۆزەخانەی مێژوویی خۆی لە ساڵی ١٩٦٩ـی زاینیی دامەزراوە و بەرهەمە دێرین و مێژووییەکانی مێژوو و شارستانیەتی خۆی بۆ ماوەی ٧ هەزار ساڵ نیشان دەدەن. بەرهەمە نووسراوەکان کە تێیدا نیشانەکانی ناوچەی خۆی ئێستا دەدۆزرێتەوە، پەیوەندی بە پترۆگلیف و نووسراوەکانی سۆمەری و ئاشووری و ئورارتییەوە هەیە. بەگوێرەی زۆربەی توێژەران، ناوچەی "عەرەتا"ی نووسراوەکانی سۆمەری، هەمان ئەو ناوچەیەیە کە چەند سەدەیەک دواتر لە نووسراوەکانی ئاشووریدا بەناوی "سانگی بوتو" باسی لێوە کراوە.
بەهۆی هەڵکەوتنی لەسەر ڕێگای ئاوریشم و ڕێگای بازرگانی ڕۆژهەڵات بۆ ڕۆژاوا، شاری خۆی لەلایەن گەلێک گەشتیار و ئێرانناسەکانەوە سەردانی کراوە. دوای فراوانبوونی دەوڵەتی سەلجووقی بۆ ئەنادۆڵ و ڕۆژاوا، ئەم شارە بەهۆی شوێنی تایبەتی و بوونی لەسەر ڕێگای سەرەکی لە ڕۆژهەڵاتەوە بۆ ڕۆژاوا، گرنگی و ئاوەدانی زانستی و فەرهەنگی و ئابووری گەورە بوو. ڕێگای ئاوریشم بە دووری ٢٥ کیلۆمەتر لە باکووری ڕۆژاوای خۆی لە ڕێگای (چالداران) لە سەرووی (غوردیک قافێسی) تێدەپەڕی، کە بە زمانی ناوچەکە ناوی "دۆح ئۆچان"، چونکە بەهۆی بەرزی لێواری ئەم ڕێگایە وشترەکان بە کەلوپەلەوە بەخێراییەکی زۆر دەجووڵان وەک ئەوەی بفڕن.
زانیاری گشتی
| وڵات | ئێران، ڕۆژهەڵاتی کوردستان |
|---|---|
| پارێزگا | ورمێ |
| شارستان | خۆی |
| ناوچە | ناوەند |
| بوون بە شارۆچکە | ساڵی ١٩٢٣ـی زایینی |
| بەرزایی | ١١٤٨ مەتر (٣٬٧٦٦ پێ) |
| ژمارەی دانیشتووان (٢٠١٦) | |
| سەرجەم | ١٩٨،٨٤٥ هەزار |
| زمان و ئایین | |
| زمان | کوردی (کرمانجی و ئازەری) |
| ئایین | ئیسلام (سوننە و شیعە) |
| کۆدی تەلەفۆن | ٠٤٤+ |
ناو
سەرەڕای ئەوەی کە نزیکەی ٣ هەزار ساڵ لەمەوبەر لە ناوچەی خۆی ئەمڕۆ شارێک بوونی هەبووە و ناوی خۆی لە ١٤ سەدە پێش ئێستاوە تاکوو ئەمڕۆش بۆ ئەم شارۆچکەیە بەکارهاتووە. بەڵام مانای بنەچەی ناوی خۆی و مێژووی ئەم وشەیە ڕوون نییە. هەروەها بۆچوونی جیاواز هەیە لەسەر ناوی ئەم شارۆچکەیە. بە بڕوای محەممەد ئەمین ریاحی، ئەم وشەیە پەیوەندی بە دوو وشەوە هەیە:
یەکێکیان ناوی شاری ئولخۆیە کە دوو هەزار و ٧٠٠ ساڵ لەمەوبەر دەکەوێتە شاری خۆی و ئەوی تریان ناوی سەردۆی خورد کە قەڵایەکە کە سەردۆی یەکێک لە پاشاکانی ئورارتوو لە تەنیشت شاری ئۆلخۆ دروستی کردووە. هەروەها باس لەوە دەکرێت کە وشەی "خۆی" لە زمانی کوردی و ئێرانی ناوەڕاستدا بەواتای خوێ دێت، بەهۆی بوونی کانەکانی خوێ لە ناوچەکەدا بە "خۆی" ناسراوە.
ئەگەری ئەوەی کە ناوی خۆی لە ڕەگی ئەرمەنییەوە وەرگیراوە بە واتای "رام" دروست نییە، چونکە ناوی ئەم شارە لە سەرچاوە ئەرمەنییەکاندا بە "هیر" تۆمارکراوە. ڕۆجەر سیڤێری هۆکاری ناوی خۆی بە ڕەچەڵەکی کوردی دەزانێت کە پەیوەندی بە کانەکانی خوێی ئەم شارەوە هەیە.
مێژوو
مێژووی ئەم شارۆچکەیە بۆ سێ هەزار ساڵ دەگەڕێتەوە. لە سەردەمی کۆندا، خۆی وەک شارەکانی تری ئەتۆرپاتکان لەسەردەمی مادەکانەوە تا کۆتایی ساسانییەکان لەژێر دەسەڵاتی پاشاکانی ئێراندا بووە. پێش مادەکان شارۆچکەی خۆی بەشێک بوو لە ناوچەی دێرینی سان گیبوتۆ و بەشێک بوو لە خاکی ئورارتوو. لە کۆندا شارۆچکەی خۆی بە هۆی بوونی لەسەر ڕێگای ئاوریشم زۆر گرنگ بووە.
لە سەردەمی ئەرمینیای گەورەدا ئەم شارۆچکەیە بەشێک بووە لە پارێزگای نۆر شیراک (ئەشکار). خۆی لە سەدەی هەشتەمی زایینیدا باسی لێوە کراوە و لەلایەن ئەنانیا شیراکاتسی لە "ئەشخاراتسویتس"دا بە (هێر) ناوی لێنراوە.
لە سەردەمی ئەشکانیدا خۆی دەروازەی ئیمپراتۆریەتیی ئەشکانی بوو لە باکووری ڕۆژاوا. لە دەوروبەری ساڵی ٣٧ـی پێش زایین، مارک ئەنتۆنی لە یەکێک لە جەنگە زۆر و بەردەوامەکانی ڕۆم و پارتدا، ئەو دەشتەی بڕیبوو کە دەکەوێتە نێوان خۆی و ماراند. یەکێک لە توخمە مێژووییە گرنگەکانی ئەم شارە کڵێسای سورپ سەرکیسە. بەڵگەنامە ئەرمەنییەکان نووسیویانە کە ڕێکەوتی دروستکردنی دەبێت یان ساڵی ٣٣٢ یان ٣٣٣ـی زایینی بێت. لە شارەکە و گوندەکانی دەوروبەری، کڵێساکان دەبینرێن و باس لەوە دەکرێت کە هەمیشە ئەرمەنییەکان بڕێکی بەرچاو لە دانیشتوانی شارەکەیان پێکهێناوە.
تاکوو نیوەی یەکەمی سەدەی یازدەهەم ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی چالاکانە هەوڵیان دەدا خاکەکانی ڕۆژهەڵاتی خۆیان کۆبکەنەوە، لە هەوڵێکدا بۆ هەڵمژینی شانشینە ناجێگیرەکانی ئەرمەنستان. لە ساڵی ١٠٢١ بۆ ١٠٢٢ ئیمپراتۆر باسیل دووەم سەرکردایەتی سوپاکەی کرد تا خۆی لە ماوەی ١٧٥ کیلۆمەتر لە دوین و تەسلیمبوونی پاشایەتی لە شانشینی ئارتسرونی وانی بەدەستهێنا.
لە ساڵی ١٢١٠ شارەکە لەلایەن هێزەکانی شانشینی جۆرجیا داگیرکرا کە لەلایەن تاماری گەورەوە نێردرابوو لە ژێر فەرمانی زەکەریا و ئیڤانێ مخارگردزێلی. ئەمەش وەڵامێک بوو بۆ دەرکردنی ئەنی کە لە ژێر کۆنترۆڵی جۆرجیادا بوو کە لە ساڵی ١٢٠٨ ڕوویدا و ١٢ هەزار مەسیحی بە مردن بەجێهێشت.
سەردەمی سەفەوییەکان
لە سەردەمی سەفەوییەکاندا شارۆچکەی خۆی بەهۆی نزیکی لە سنووری ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی لە ڕووی ستراتیژییەوە گرنگ بوو. شا ئیسماعیل سەفەوی لە ساڵی ٩٢٠ی کۆچی بەرانبەر ساڵی ١٥١٤ـی زایینی لە چاڵدێران کە نزیکەی حەفتا میل لەم شارۆچکەکەوە دوورە، لەلایەن سوڵتان سەلیمی یەکەمەوە تووشی شکستێکی قورس بوو. لە سەردەمی سەفەوییەکاندا چەندینجار شارۆچکەی خۆی و ناوچەی ئازەربایجان لەلایەن سوپای عوسمانییەوە هێرشیکرایەسەر. ئەولیا چەلەبی، مێژوونووسی عوسمانی، یەکێک لەو هێرشانە بەم شێوەیە ڕوون دەکاتەوە:
لە ٢١ـەمین ڕۆژی گەمارۆدانی خۆی، سوپای عوسمانی لە بەشێک لە شارە داگیرکراوەکە ڕێگای ژێر زەوییان هەڵکەند و نزیک بە چوار هەزار کەسی خەڵکی قزڵباش گیانیان لە دەستدا. بەڵام خەڵکی خۆی لە ئایینە درۆزنەکەیاندا سەقامگیر بوون و وازیان لە شەڕ هێنا. دوای ئەم ڕووداوە سەردار محەممەد پاشا ئەماسیەی داگیرکرد و سنەوڵا پاشا لەگەڵ فەرماندەی گارسۆنی وان و سەربازانی یامین و یاسار و جانیسارەکانی ئەو وڵاتە، ئیلیان داگیر کرد. خۆی بە تەقەمەنی تەواوەوە نارد بۆ یارمەتیدانی گەمارۆدراوەکان. هێزە بێ سنوورەکانی ئەلعوسمان بە ئەنجامدانی ئۆپراسیۆنی سەربازی جۆراوجۆر و زۆر بە شەو و ڕۆژ گورزی کوشندەیان داوە. دواجار دوای ٥٧ ڕۆژ لە گەمارۆدان و شەڕی چڕ، لە ١٨ی شەعبانی ١١٣٦ـی کۆچی، ئەو شارۆچکەیە لەسەرخۆ داگیرکرایەوە. شەهباز خان و میرزا جەلال بە ٣٠٠٠ قزڵباش کۆمەڵکوژ کران و موڵک و ئەندامانی بنەماڵەکەیان بردران و بەدیل گیران. ڕۆژی دواتر لە شار نوێژ کرا و وتارێک بە ناوی "سوڵتان" خوێندرایەوە. دوای خۆی چروس بە ئاسانی گیرا.
دونبەلییەکان
دونبەلی لە بۆتانەوە هاتوون، کە ناوچەیەکی کوردیی لە نێوان سێرت و جزیرە لە باکووری کوردستان. یەکەم باپیریان عیسا بەگ بوو، ساڵی ١٣٧٨ بوو بە میری سەکماناوا (ماکۆ). کوڕەزای شێخ ئەحمەد بەگە کە لە خزمەت تورکمانانی ئاق قۆیونلوو بوو و هەروەها ئەم بنەماڵە چەندین پۆستیان لە دەوڵەتی فارس بە دەستەوە بوو. ئەحمەد بەگ کوڕی حەجی بەگ (حەجی سوڵتان) لە سەردەمی تاماسپی یەکەمی سەفەوی لە وڵاتی عەجەم، میری سەکماناوا (ماکۆ) و خۆی بوو. ساڵی ١٥٣٠ بنەماڵەی دونبەلی توانی میرنشینێکی نیمچە سەربەخۆ لە ناوچەکە دابمەزرێنێت کە هەرێمی چورس و سەڵماسی دەگرتەوە.
لە سەردەمی شا عەباسی یەکەم ئەم بنەماڵە میرنشینەکەیان بۆ چورس و خۆی پەرەپێدا و هەندێکجار بۆ دەسەڵاتی زیاتر شەڕیان دەکرد. دوای کۆتایی هاتنی دەسەڵاتی سەفەوییەکان، میرانی دونبەلی لەساڵی ١٧٣٦ـەوە، بوون بە خانی میراتی خۆی و تەورێز. خێڵی دونبەلی وەک حاکمانی نیمچە-سەربەخۆ بۆ نزیکەی پەنجا ساڵ لە نێوان مەرگی نادرشای ئەفشار لە ساڵی ١٧٤٧ تا بە پادشا بوونی ئاغا محەممەدخانی قاجاڕ لە ساڵی١٧٩٦، حکومەتی خاناتی خۆی و هەروەها تەورێزیشیان دەکرد. ئەوان هەروەها هاوپەیمانی سێ خانەدانی حاکمی ئەفشار (خانەدانی ئەفشاری)، زەند (زەندییەکان) و قاجار (قاجاڕەکان) لە وڵاتی عەجەم بوون.
یەکەم میری هەڵکەوتوو و دیاری ئەم کاتە نەجەف قولی خان بوو. پاش کوشتی شاباز خانی یەکەمی بابی نەجەف قولی خان بە دەستی خاڵی، ئەیووب خانی چورس، بوو بە جێنشینی ئەو وەک میری چوورس و سەڵماس. ساڵی ١٧٣٤ نەجەف قولی وەک سەردەستەی چەکداران چووە خزمەتی نادرشای ئەفشار و لە داگیرکردنی هیند (هیندستان) لەگەڵی بوو و نازناوی بە ئەمیر ئەلئومەرای (میری میرانی) پێ بەخشرا و بووەوە بە میری خۆی. ساڵی ١٧٤٢ بوو بە بەگلەربەگی (حاکمی حاکمان) تەورێز. ساڵی ١٧٤٧ بوو بە خانی حاکمی تەورێز و هەروەها لە سەردەمی جێنشینانی نادرشایش هەر لەم پۆستەیدا مایەوە. لە شەڕی جێنشینی نێوان چەندین داواکاری پادشایی وڵاتی عەجەم، نەجەف قولی خان و شاباز خانی دووەمی برازای ساڵی١٧٥٠ چوونە پاڵ فەتح عەلی خانی ئەفشاری-ئەرەشلووی ورمێ.
حکومەتی خۆی و سەڵماس بە شاباز خانی دووهەم بەخشرا و نەجەف قولی خان تەورێز و چوورسی بە دەستەوە بوو. پاش مەرگی فەتح عەلی خان، ساڵی ١٧٥٧، خانەکانی دونبەلی بەڵێنی سۆز و وەفاداری خۆیان بە محەمەد حەسەن خانی قاجار دا. ساڵی ١٧٦٢ بەڵێن و پەیمانیان بە کەریم خانی زەند دا. ساڵی ١٧٦٣ عەبدولڕەزاق بەگی کوڕی وەک بارمتە نارد بۆ شیراز. ئەگەرچی نەجەف قولی خان وەک میری ئارام لە خاناتی خۆی مایەوە و شەهباز خان وەک حاکمی خۆی مایەوە لە شیراز، دەسەڵاتی ڕاستەقینەی دونبەلی بە دەستی ئەمیر ئەحمەد خان برای شەهباز بوو، کە لە ١٧٦٣ تا کاتی مەرگی لە ١٧٨٦ وەک بەهێزترین میری دونبەلی و ڕکابەری ئاغا موحەمەد خان بۆ سەرۆکایەتی وڵاتی عەجەم بوو.
لە ئەنجامدا ساڵی ١٧٨٦ ئەحمەد خان لەگەڵ کوڕە گەورەکەی بە دەستی کوڕەکانی شەهباز کوژران، کە ڕەنگە بە فرمانی شای قاجار کردبێتیان. کوڕی دووەمی ئەحمەد خان واتە حوسەین قولی خان ساڵی ١٧٨٦ بوو بە جێنشینی باوکی. ساڵی ١٧٩١ ئەو لەگەڵ ئاغا موحەمەد خان و خانەدانی قاجار پەیمانی بەست و بوو بە میری تەورێز، خۆی و ئەردەبیل. ساڵی ١٧٩٢ حوسەین قولی خان بوو بە ئەمیر ئەلئومەرا و بەگلەربەگی ئازەربایجان. هەروەها بەهۆی تاج لەسەرنانی پاشایەتی ئاغا موحەمەد خان لە دەشتی موغان بەشداربوو، لەوێ بوو ئاغا موحەمەد خان خۆی وەک پاشا و ئیمپڕاتۆری سەرانسەری ئێران ناساند.
ساڵی ١٧٩٣ کاتێک بوو بە هاوپەیمانی ئیبراهیم خالی خانی جەوانشیر حاکمی قەرەباغ و کچی ئەوی خواست. پاش مەرگی حوسەین قولی خان لە ساڵی ١٧٩٨ برای جەوانتری واتە جەعفەر قولی خان بوو بە جێنشینی. هەروەها لەگەڵ دوو شەڕی ڕووس و عەجەم، میرایەتی و حکومەتی دونبەلییەکان لە ساڵی ١٨٠٩ کۆتایی پێهات و دەسەڵاتی ناوچەیی ئەوان لە ساڵی ١٨٢٧ تەواو بوو. بەڵام ئەندامانی بنەماڵە چەندین پۆستی حکومەتییان لە ئازەرباینجان و پارێزگاکانی تری وڵاتی عەجەم بەدەستەوە بوو. لقێکی تر لە دونبەلییەکان چووبوونە کاشان و ئەندامی بەرچاو و بەناوبانگی ئەوان فەتح عەلی خانی سەبای دونبەلی " مەلەک ئەلشوعەرا" ، شاعیر و شێوەکاری فەتح عەلی شای قاجار بوو.
جەنگی جیهانی یەکەم
لە سەردەمی قاجارەکاندا ئەم شارۆچکەیە بەهۆی نزیک بوونی لە سنووری ڕووسەکان گرنگییەکی زۆری ستراتیجی هەبوو. پاشماوەی دیوارەکانی بەرگری شارۆچکەکە کە لە سەدەی ١٣ـی کۆچی لەسەر داوای فەتح عەلی شا لەلایەن ژەنەراڵ گاردنەوە دروستکراوە، تاکوو ئێستاش دەبینرێت. دواتر شارۆچکەی خۆی شاهیدی ململانێی توندی نێوان ناسیۆنالیستەکان و شاهانەی پێشوو بوو لە کاتی جەنگی جیهانی یەکەمدا.
ئەحمەد کسرەوی لە کتێبی "هەژدە ساڵی ئازەربایجان"دا بەم شێوەیە دەگێڕێتەوە:
هەروەها شەش هەزار ئەرمەنی لە یەریڤان و وان و نەخچیڤانەوە پەیوەست بوون بە شەڕڤانە مەسیحییەکانەوە. ئەمە قەبارەی جەماوەرەکەیانە و هەموویان یەکگرتوو بوون و هەوڵیان دەدا بۆ خەون. لەو ژمارەیەش ٢٠ هەزار سەرباز مەشقیان پێکراوە، ٨٠٠ سەرکردەی ڕووسیاش نەچوونە ڕووسیا، بەڵکوو لەگەڵیان ماونەتەوە و بەهاوکاری ٧٢ سەرکردەی فەڕەنسا ڕێبەرایەتییان کردووە. چەکەکانیان ٢٥ تۆپ و ١٦٠ تیر بووە. نیکتین، کونسوڵی ڕووسیا و کونسوڵی ئەمریکا و گوجەل، بەرپرسی نەخۆشخانەیەکی فەرەنسا، بەرپرسی سیاسەت و ڕێنمایی بوون. لە ئاشوورییەکانەوە، دوای کوژرانی مارشمیۆن، ئاغا پاترۆس بەرپرسی کاروباری سەربازی بوو. هەروەها مەلیک خوشابە بە یەکێک لە سەرکردەکان هەژمار دەکرا، بەو هەوڵانە دەکرا چیت لە دژی هێزێکی وا بکردایە.
لە یەکەم ڕۆژی مانگی کانوونی دووەمی ساڵی ١٩١٨ و ١٣ـی ڕەمەزانی ساڵی ١٣٣٦ـی کۆچی هەواڵی تێپەڕبوونی ئەندرانیک ئۆزانیان لە ئاراسەوە بە تەلەگراف گەیشتە شەهبەندەری. هێزێکی ٥٠٠ کەس کە لە سەربازی عوسمانی و سواری ئێرانی پێکهاتبوون ئەو شەو بە مەبەستی بەرگری بەرەو ئیۆ ئۆغلی بەڕێکەوتن، لە تاریکی شەودا سەربازانی عوسمانی لە دەرگا بە دەرگا بە دوای ئەرمەنییەکاندا دەگەڕان. کە لە دەروازەی ساش ڕووبەڕووی هێزی ئەندرانیک بووەوە و شەڕێک ڕوویدا، کە دەرئەنجامەکەی سەرکەوتنی ئەندرانیک بوو. بەرەبەیانی ڕۆژی دووشەممە ٣ـی تەممووزی ١٩١٨، ڕیزەکانی هێرشبەران لەتەنیشت شارەکە دەرکەوتن، بە شاردنەوە لە کێڵگەکانی تەنیشت شار، نیوەی شارەکەیان گەمارۆدا.
گەمارۆی خۆی لە هەمان کاتدا بوو لەگەڵ هەڵمەتی عوسمانییەکان بەرەو ورمێ، کاتێک لە گەمارۆکەیان زانی، ڕێگایان بۆ خۆی گۆڕی. لەم نێوەندەدا خەڵکی ئەو شارە بەیارمەتی چەند چەکدارێک تا هاتنی عوسمانییەکان بەرەنگاری بوون. لەم چوارچێوەیەدا دوای گۆڕینی ڕێگا بەرەو خۆی، بە ئەگەرێکی زۆرەوە سوپای عوسمانی لە پاشنیوەڕۆی یەکێک لە ڕۆژانی ٥ یان ٦ـی کانوونی دووەم بگاتە خۆی. تۆپخانەکانی عوسمانی هێزەکانی ئەرمەنیان لەژێر تەقە گرتووە و لەماوەیەکی کەمدا هەموویانیان تێکشکاندووە و ناچاریان کردووە هەڵبێن.
چیای غەزەنفەر کەوتە دەست عوسمانییەکان، شەڕەکەش لە پشتی شارەکەوە بەردەوامبوو تا نزیکی ئێوارە، سوپای عوسمانی گەیشتە تەشقەند و بەردەوام بوو لە تەقاندنی تۆپ بەرەو سەید ئاباد و بەدواداچوونی ئەرمەنییەکان کرد تا جۆلفە. عەلی ئیحسان پاشا دوای شکستی ئەندرانیک زۆربەی هێزەکانی بەرەو ورمێ جوڵاند و بووە هۆی سەرکەوتنی موسڵمانان لە دژی مەسیحییەکان کە لە لایەن هێزەکانی بەریتانیا و فەرەنسا پشتیوانیان لێدەکرا.
شۆڕشی سمکۆ
دوای لاوازبوونی ڕووسیا بەهۆی شکانی لەسەریەکی جەنگی ڕووسیا-ژاپۆندا لە بەرەی ڕۆژهەڵات، عوسمانییەکان لە ئابی ١٩٠٦ـدا ناوچەی ورمێیان داگیرکرد جگە لە شاری ورمێ، بەبیانووی کێشەی سنووری نێوان ئێران و عوسمانی کە هەرگیز ئەم کێشە سنوریەیان بۆ یەکلانەدەبووەوە، پاشان عوسمانییەکان سەربازەکانی کۆکردەوەوە بردنی بۆبەرەی باڵکان، لەوێ توشی شاکان ببوون، دوای پێکدادان لە تەورێز ڕووسەکان ورمێیان داگیر کرد لە ساڵی ١٩١١ـدا.
لەسەروبەندی جەنگی جیهانیی یەکەمدا شاری ورمێ دەست بەدەستی دەکرد بەدەست زلهێزەکانی ناوچەکەوە، دوای شۆڕشی ڕووسیا لەساڵی ١٩١٧دا، بەرپرسیارێتی و بەڕێوەبردنی شاری ورمێ ڕادەستی ئەنجومەنی مەسیحی ئاشووری (موتاوا) کرد. دوای زنجیرە تاوانێکی خوێناوی وەک سەربڕین و ڕەشەکوژی موسوڵمانان لە ورمێ لەلایەن مەسیحییەکانەوە لە ٢٢/٢/١٩١٨. ئەم تاوانانە وای کرد کوردەکان بکەونە خۆیان و شۆڕش بەرپابکەن، بە سەرکردایەتی سمکۆی شکاک دەستی پێکرد و هەر لەو ساڵەدا مارشەمعونی سەرکردەی ئاشووریەکان بەدەستی سمکۆ کوژرا، هاتنی ٢٠ هەزار ئاوارەی ئاشووری لەوانەوە بۆ ناوچەی ورمێ لە ئەنجامی شەڕی عوسمانی و ئاشووری، هەروەها نزیکەی ٥٠ هەزار بۆ ٧٠ هەزار ئاشووری کۆچیان پێکرا لە ورمێوە بۆ باشووری ئێران تاکوو لەژێر پاراستنی بەریتانیادا بن، ئەم کۆچە بەکۆمەڵە لە ژنان و منداڵان بەرەو بەناو ساینقەڵا و هەمەداندا بران، دواتر ئاوارەکان برانە بەعقووبەی باکووری شاری بەغدا، دوای ڕۆیشتنی ئاشوورییەکان، قەشەی پیرۆزی کاسۆلیکی و (ئێچ فلاومەری) موژدەبەر کوژران لە ئابی ١٩١٨ـدا لە ورمێ.
ئیسماعیل ئاغا کە ناسرابوو بە سمکۆی شکاک شاری ورمێی ڕزگارکرد لە هاوینی ساڵی ١٩١٩ـدا، لە ساڵی ١٩٢١ـدا هێزێکی زۆر لە تارانەوە، بە مەبەستی پشتیوانیکردنی هێزەکانی ئێران لەناوچەکە، گەیشتە شاری تەبرێز. هێشتا سوپای ئێران لە تەورێزەوە بەرەو کوردستان ڕێنەکەوتبوون کە سمکۆ فرمانی گرتنی شاری مەهابادی دەرکرد. ڕۆژی ٦ـی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٢١، هێزەکانی کورد شاری مەهابادیان گەمارۆدا. ئێران تیمێکی ٥٥٠ کەسی چەکدار و سەربازیان لەمەهاباد سەنگەردابوو. دوای چەند ڕۆژێک لە گەمارۆدانی شار، لەئەنجامی هێرشی خێرای هێزەکانی سمکۆ، سەنگەرەکانی چەکدارانی ئێران، یەک لەدوای یەک گیران و توانای بەرگریکردنیان نەما. لە ئاکامدا ١٥٠ ئەفسەر و سەربازی ئێرانی کوژران و چوار سەد کەسی تریشیان لێ بەدیل گیرا. دوا بە دوای داگیرکردنی مەهاباد لەلایەن سمکۆوە، ئەفسەرێکی سویدی بەناوی (لاند بێرگ)، فەرماندەیی هێرشێکی تازەی پێ سپێردرا. لەشکری لاند بێرگ، کەوتنە ڕێگە و لە ناوچە ڕزگارکراوەکانی کوردستان نزیکبوونەوە. سمکۆ، هێزێکی ٢٠٠ کەسیی کۆکردەوە و بەرنامەی تێکشکانی لەشکری ئێران بە فەرماندەیی ئەفسەری سویدی داڕشت. لەهێرشێکی خێرا و لەنەکاوی هێزی چەکداری کوردستاندا، بە سەدان چەکداری ئێرانی کوژران و پاشماوەی هێزەکەشیان هەڵاتن و لە ناوچەکە دوور کەوتنەوە. لەو شەڕانەدا فەرماندەی هێزی ئازەرییەکان (سام خانی ئەمیر ئەرشەد) بوو. ئەمیر ئەرشەد برای زەرغام فەرماندەی سوپای ئازەرییەکان و ئەو کەسە بوو کە لە شاری تەورێز بە داڕشتنی پیلان جەعفەر ئاغای برا گەورەی سمکۆی کوشتبوو. (سام خانی ئەمیر ئەرشەد)، بەدەستی سمکۆ کوژرا.
هێزەکانی ئێران لەبەرامبەر هێزەکانی سمکۆدا، پەیتا پەیتا تووشی شکست دەبوون و شار و ناوچەیەکی زیاتری کوردستان ئازاد دەکرا و دەکەوتە ژێر دەسەڵاتی سمکۆوە. فەرماندەکانی ئێران، جارێکی تر، هێز و توانای خۆیان تاقیکردەوە و هێرشیان هێنایەوە. لەدوو هێرشی گەورە و خوێناویدا کە لە ئازادگان و قەرەتەپە ڕوویاندا، هێزەکانی ئێران تێکشکان و بەرەو شاری خۆی هەڵاتن، بەڵام هێزی کوردستان بەردەوامبوون لە هێرشەکانیان و لە سەرەتای کانوونی یەکەمی ١٩٢١ سەرکەوتووانە چوونە نێو شاری خۆی و ئەو شارەی کوردستانیش لە هێزەکانی ئێران پاک کرایەوە. هەر لە سنووری باکووری کوردستان لە ماکۆوە تاوەکوو بانە و مەریوان بەدرێژایی سەدان کیلۆمەتر، لەژێر دەستی هێزەکانی ئێران پاک کرایەوە.
لەمانگی خەرمانانی ١٩٢٢ـدا، هێزێکی ئامادەی پەروەردەکراو، لە تارانەوە بە فەرماندەیی ژەنەڕاڵ جهانبانی، هەروەها لەشکرێک لە ئازەرییەکان ئامادەدەکرێت. جگە لەوە ژمارەیەکی زۆر لە ئەرمەنییەکانی ئێران، خولی راهێنانی سەربازیی تەواو دەکەن و خۆبەخشانە تیمێکی سەربازیی پێکدێنن. کەسێکی ئەرمەنی بەناوی زرایۆف، دەبێتە فەرماندەی تیمی ئەرمەنییەکان کە لە سوپای پێشووی ڕووسیادا، ئەفسەر بووە. دواتر نەخشەی هێرش بۆ سەر داگیرکردنەوەی کوردستان و لەناوبردنی هێزی چەکداری کورد دادەڕێژن. سوپای ئێران بەرەو شارەکانی سەڵماس و ورمێ دەکەوێتەڕێ. هێزەکانی کوردستان سێ هێرشی گەورە دەکەنە سەریان و زەرەر و زیانێکی زۆر بە دوژمن دەگەیەنن، بەڵام وەک جارەکانی پێشوو ناتوانن هێزی دوژمن بشکێنن.
لە زۆر شوێندا بەرەو ڕووی یەکدی دەبنەوە و لێیان دەبێتە شەڕی دەست و یەخە و بە خەنجەر و شمشێر پەلاماری یەکتر دەدەن. لەئاکامدا بەهۆی تۆپبارانی خەستی تۆپخانەی ئینگلیزەکان و زۆربوونی ژمارەی چەکدار و چەک و فیشەکی دوژمنەوە لەشکری کورد دەشکێت و بەناچاری پاشەکشە دەکات. سوپای دوژمن، پاش چەند رۆژ، شاری ورمێ داگیر دەکاتەوە. شایانی باسە شاری ورمێ ماوەی (چوار ساڵ) لەژێر دەسەڵاتی کوردا بوو. لەماوەی ئەو چوار ساڵەدا کە ورمێ بەدەست کوردەوە بوو، رۆژنامەیەکی کوردی بەناوی ڕۆژی کورد و شەوی عەجەم بڵاودەکرایەوە کە سەرنووسەرەکەی ناوی (محەممەدی تورجانیزادە) بوو. هێزەکانی ئێران پاش داگیرکردنەوەی ورمێ، درێژەیان بە هێرشەکانیاندا و هەموو ناوچەکانی کوردستانیان داگیر کردەوە و دەستیان کرد بە گرتن و کوشتن و لەسێدارەدانی گەنجە کوردەکان و سووکایەتیکردن بە خەڵکی کوردەواریی. لەدوای شکانی شۆڕشی سمکۆ و گرتنەوەی ناوچەکە لەلایەن سوپای ئێرانەوە بە هاوکاری بەریتانیا، سمکۆ چەند جارێک شۆڕشی بەرپاکردەوە بەڵام ناکام بوو شکستی دەهێنا و تاوەکوو دواجار بەناوی گفتوگۆوە فێڵیان لە سمکۆ کرد و لە شارۆچکەی شنۆ شەهیدیان کرد لە ٣٠ـی حوزەیرانی ١٩٣٠، بەمەش شۆڕشی سمکۆ کۆتای هات.
جەنگی جیهانی دووەم
بریتیبوو لە ناکۆکییەکی نێودەوڵەتی وێرانکەر کە لە ٧ـی تەممووزی ١٩٣٧ دەستی پێکرد لە ئاسیا و لە ١ـی ئەیلوولی ١٩٣٩ لە ئەورووپا و لە ساڵی ١٩٤٥ کۆتایی هات. لە ٢٥ـی ئابی ١٩٤١ـدا هێزەکانی یەکێتیی سۆڤیەت لە باکوورەوە و هێزەکانی بەریتانیا لە باشوورەوە هاتنە خاکی ئێرانەوە، بەهۆکاری ئەوەی ڕەزا شا لایەنگری و مەیلی بۆ ئەڵمانیای نازی هەبوو وە نازییەکان چاویان بڕیبووە وزەی ڕۆژهەڵاتی ناوین و هەروەها یارمەتی هاوپەیمانان لەڕێگەی ئێرانەوە دەگەشتە ڕووسیا.
هەرێمی ورمێ و سەڵماس و خۆی و شارستانی چاڵدێران و ماکۆ و پۆلدەشت تایبەتمەندی خۆیان هەیە کە تا ڕادەیەک زۆر لە هەرێمەکانی تری ڕۆژهەڵاتی کوردستان جیاوازە، ئەویش تێکەڵاوی لەگەڵ ناوچە ئازەربایجانییەکان و گیرۆدەبوونییەتی بەو ناکۆکی و کێشە مەزهەبی و نەتەوەییە مێژووییەی نێوان دوو گەلی کورد و ئازەربایجانی کە بە کێشەی کورد و عەجەم دەناسرێت.
ئەم کێشەیە کە ناوەڕۆکەکەی لەسەر زەوی و چەسپاندنی دەسەڵات و پێگەی ئابووری و کۆمەڵایەتییە، لە ئەنجامی سیاسەتی چەوتی چینە کاربەدەستەکان و دەسەڵاتدارانی ئێران بەمەبەستی خۆش کردنی ئاگری دووبەرەکی و بەدەستهێنانی بەرژەوەندییەکانیان زیاتر قوڵبووەوە. حکومەتی ناوەندی بەردەوام ئاسانکاری بۆ ئازەربایجانی کردنی ناوچە کوردنشینەکان دەکرد و پاڵپشتی موڵکدارە عەجەمەکانی دەکرد تا زەوی و زاری کوردەکان زەوت بکەن و لە ناوچە دەشتایی و بەپیتەکان بیانگوازنەوە. لەلایەکی ترەوە بەهۆی هاومەزهەبی ئازەربایجانی و فارس حکومەتی ناوەندی لە ڕووی ئابووری و دەسەڵاتەوە باوەشی بۆ بەشێکی زۆری دەرەبەگ و دەوڵەمەندەکانی گوند و چینی بازرگانی عەجەمەکان کردبووەوە لە سەر حسابی کوردەکان ڕۆژ بەڕۆژ پێگەی ئابووری و کۆمەڵایەتییان بەهێزتر دەکرد تاکوو لەهەر ڕووبەڕوو بوونەوەیەکی کورد و دەسەڵاتی ناوەندیدا وەک ئامڕازێک دژی کورد بەکاریان بهێنێت.
کۆماری کوردستان
لەسەرەتای داگیرکاری ئێران لە باکوور و باشوورەوە و لابردنی ڕەزا شا، بۆشاییەکی کارگێڕی درووست بوو بەتایبەت لەناوچەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا و گەندەڵی و بەرتیلخۆری زیادی کرد و حکومەتی ناوەندی گوێی بە ناوچەکە نەدا، کوردەکان لەڕێی دروستکردنی ئەنجومەنەوە ناوچەکەیان بەڕێوەدەبرد، هەروەها کۆماری میللی ئازەربایجان درووست بوو کە ئەمه بووە هۆی پاڵنەری کوردان کە وەک ئازەرییەکان بیر لە درووستکردنی کۆماری کوردستان بکەنەوە کە ئاوات و خەونی لە مێژینەی کوردان بوو، ئەم کۆمارە بووە پڕکردنەوەی بۆشایی دەسەڵات لە ماکۆ و خۆی و سەڵماس و شنۆ و مەهاباد و بۆکان و سەردەشت و سەقز.
کۆماری کوردستان یان کۆماری مەهاباد لە ٢ـی ڕێبەندانی ٢٦٤٦ـی کوردی، بەرانبەر بە ٢٢ـی کانوونی دووەمی ١٩٤٦ لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان لەسەر دەستی حیزبی دیموکراتی کوردستان (حدک) دامەزرێنرا و پێشەوا قازی محەمەد وەک سەرۆک کۆمار سوێندی یاسایی خوارد، دەوڵەتێکی کوردی کەم تەمەن بوو کە لە سەدەی بیستەمدا و لە دوای کۆماری ئارارات لە تورکیا دامەزرا. پایتەختەکەی شاری مەهاباد بووە کە دەکەوێتە باکووری ڕۆژاوای ئێران. دامەزراند و لەناوچوونی کۆمار راستە بەشێک بوو لەو قەیرانەی ئێرانی تێکەوتبوو، ئەو ململانێیەی لەنێوان ئەمریکا و سۆڤییەت دا هەبوو کە شەڕی ساردی لێکەوتەوە، بەڵام خواستی لەمێژیینە و ئاواتی گەلی کورد بوو بۆ دامەزراندنی دەوڵەت و وڵاتێک بەناوی کوردستان، پێشینە لە مانگی ئابی ١٩٤١، ڕاپەڕینێکی جەماوەریی کۆنترۆڵی ناوچە کوردییەکانی لە دەستی حکومەتی ناوەندیی ئێران دەرهێنا. لە شاری مەهاباد، کۆمیتەیەک لە کەسانی چینی ناوەند بە پشتگیری سەرۆک خێڵەکان دەسەڵاتی ناوچەکەیان گرتە دەست. پارتێکی سیاسی بەناوی کۆمەڵەی ژیانەوەی کوردستان (ژێ کاف) دامەزرێنرا. قازی محەمەد بە سکرتێریی پارتەکە هەڵبژێردرا. کۆمیتەکە بەسەرکردایەتیی قازی محەمەد ناوچەکەیان بە لێهاتوویی و سەرکەوتنێکی بەرچاوەوە بۆ ماوەی ٥ ساڵ تاکوو رووخانی کۆمار بەڕێوەبرد.
سەبارەت بە پەیوەندییەکانی کورد و ئازەری، دەتوانرێت بە بەستنی پەیمانی یەکێتی و بێلایەنی لەنێوان کۆماری کوردستان و کۆماری میللیی ئازەربایجان کە لە ٣ـی نیسانی ١٩٤٦ـدا لەلایەن ژمارەیەک لە نوێنەرانی هەردوولاوە لە تەبرێز مۆرکرا. بە دەسکەوتێکی سیاسی مەزن و وەچەرخانێکی ئەرێنی لە پەیوەندییەکانی هەردوولا دابنرێت. وەک ئاشکرایە لە ئەنجامی سیاسەتی چەوتی چەند ساڵەی حکومەتە یەک لەدوای یەکەکانی ئێران، دوژمنایەتی و ناکۆکییەکی مێژوویی قووڵ لە نێوان هەردوو گەلی کورد و ئازەری درووست ببوو، بیرتەسکی ناسیۆنالیستانەی بەشێکی زۆری سەرانی حکومەتی میللیی ئازەربایجان کە ئامادە نەبوون دان بە دەسەڵاتێکی سیاسی کوردی جیا و سەربەخۆ لە دەسەڵاتەکەیاندا بنێن، پێیان وابوو گەلی کورد دەبێت لە ڕێگەی نوێنەری خۆیانەوە بۆ مەجلیسی میللی ئازەربایجانی گوێڕایەڵی خۆیان بۆ حکومەتی ئازەربایجانی ڕابگەیەنن و بیر لە هەنگاوی سەربەخۆ نەکەنەوە. بە دامەزراندنی حکومەتی میللیی کوردستان ناکۆکییەکانی هەردوولا توندتربوو، دەسەڵاتدارانی ئازەربایجان دژی ئەوە وەستانەوە کە قەڵەمڕەوی حکومەتی کوردستان شارە کوردییەکانی ماکۆ و خۆی و سەڵماس و ورمێ و میاندواو بگرێتەوە بەو بیانووەی گوایە زۆرینەی ئەم شارانە ئازەرین. ئەو شارانەی کە کورد بە بەشێکی جیانەکراوەی خاکی کوردستانی دەزانی و بەهۆی سوارەکانی (ڕەشید بەگی هەرکی و زێڕۆ بەگە)ـەوە دەسەڵاتی ناوەندییان لێوەدەرنرا بوو.
سەرهەنگ زەنگەنە سەرکردەی هێزە ئێرانییەکان لە شاری ورمێ بڕیاریدا چەک فڕێ نەدات و بەرگری بکات دژی هێزە دیموکراتەکان، دواتر کەوتە دامەزراندنی حکومەتێکی سەربازی بە مەبەستی چاو ترساندن چەند جارێک کوشتاری بەکۆمەڵی لە گوندە ئاشووری و کوردەکانی دەورووبەری ورمێ کرد، تا سوارەکانی (ڕەشید بەگی هەرکی و زێڕۆ بەگ) لە گوندی بەراندێزەوە پەلاماری شاریاندا و دوای ڕۆژێک شەڕ لە ١٨ی کانوونی یەکەمی ١٩٤٥ـدا ورمێیان گرت و سەرهەنگ زەنگەنە دەست بەسەر کرا.
ئازەرییەکانی ورمێ و دەورووبەری لەو کێشەیەدا پێیانخۆش بوو بە قازانجی کوردەکاندا بکەوێتەوە، لەبەر ئەوەی ئەوان لە سۆنگەی پاراستنی شوێن و پایەی چینایەتیان حەزیان بە کەوتنە ژێر دەسەڵاتێکی چەپڕەوی ڕادیکاڵ نەدەکرد، بۆیە زۆریان هانی سەرانی حکومەتی کوردستان دەدا پایتەختەکەیان لە مەهابادەوە بەرنە شاری ورمێ، لە ڕاستیدا هەر ئەم هۆکارەشبوو پاڵی بە قەرەپەپاغەکانی نەغەدەوە نا ببنە پێشمەرگە لە سوپای میللی کوردستاندا.
شوێنەوارە مێژوویی و ئاینییەکان
لە ناوچەی خۆی چەندین شوێنەواری مێژوویی هەیە، لەوانە (مەزاری شەمسی تەورێزی و تاوەری شەمسی تەورێزی، دەروازەی بەردین، گۆڕستانی شێخ نەوایی، مزگەوتی مەتاڵ خان، پردی خاتوون، بازاڕی خۆی، کاروانسەرەکانی خۆی لە دەوروبەری، پردی کۆتوڵ، بینای شارەوانی پێشوو، کڵێسای سورەپ سەرکیس، مزگەوتی شا "سەید ئەلشوهەدائی" خۆی، مزگەوتی مەلا حەسەن و گۆڕی پوریا وەلی. عەلەمدار خۆی، ئیمام زادە سەید بەهلول، مەزارگەی میر فەتاح و تاڤگەی بەدلان، ئەشکەوتی عەلی شێخ، تەکیەی حەزرەتی ئەبولفەزل، ئەنسار حسێن خۆی(بالا ئیمام زادە)) ناونران.
کۆنگرەی نێودەوڵەتی شەمس لە خۆی
یەکێک لە هێماکانی خۆی گۆڕی شەمسی تەورێزی - خۆی شاری عەشق شاگردی مەولانای ڕۆمی، شەمس تەبرێزییە. یەکەمین کۆنگرەی نێودەوڵەتی شەمسی تەورێزی لە شاری خۆی لە ساڵی ٢٠٠٩ بە ئامادەبوونی زیاتر لە ٤٠ ئەکتەری ناوداری سینەمای ئێران وەکوو (عەلی ناسریان، پەروێز پەرەستۆوی، هەنیە تۆسەلی، حەمید جەبەلی) و گۆرانییەکانی شۆڕشگێڕانی ئێرانی وەک: شارام نازری، موختەباد، سیراج سالار ئاغیلی و ڕووخسارێکی نێودەوڵەتی بەناوی عالم قاسمی کەیلد خورد. کە هەموو ساڵێک و لە ساڵی ٢٠١٤ـدا، کۆنگرەی شەمس چەندان جار لە ئاستی نێودەوڵەتیدا بەڕێوەدەچێت، کە هاوکاتە لەگەڵ ٧ـی تشرینی یەکەم، کە ساڵانە میوان و گەشتیاران لە وڵاتانی: ئەڵمانیا، بولگاریا، تورکیا، ئازەربایجان، پاکستان بۆ ماوەی هەفتەیەک بەڕێوەدەچێت، کە بریتییە لە بەرنامەی ڕۆشنبیری و پێشانگا و کۆنسێرتی خۆشی لەخۆدەگرێت.
سروشت
خۆی دەکەوێتە نێوان شاخە بەرزەکان، هەر بۆیە لە هاویندا کەشوهەوای گەرمە و لە زستاندا زۆر سارد دەبێت. کەشوهەوای ئەم شارە لە وەرزی بەهاردا زۆر خۆشە. چیای چەلێخانە دەکەوێتە دەوروبەری ئەم شارۆچکەیە، هەروەها چیای ئۆرین کە شاخێکی بەنرخ و مێژووییە بۆ خەڵکی ئەم شارۆچکەیە. ناوچەی جەهنەمی دەرە خۆی یان وەک پێی دەوترێت دەرە قریس، کە دۆڵێکی تەواو پاک و خاوێنە و شاخ و بەردەکانی تێدایە کە ڕێڕەوێکیان بە ناوەڕاستدا هەیە و بەرزییان هەندێکجار دەگاتە بەرزی تاوەرێکی ١٠ نهۆمی کە بەستراوەتەوە بۆ یەکترەوە لە لوتکەدا. لەم دۆڵە سەوزەدا ئاژەڵی وەک ورچی قاوەیی و ئاسک و کەڵەکێوی هەن. شاری سەوز و گەشتیاری فیرۆراق - گوندی عەلی شێخ - گوندی وار و پێسک - و ناوچەی قەتور بە سپا و چارەسەرەکەیەوە بە یەکێک لە ناوەندە گەشتیارییەکانی ئەم شارە دادەنرێت.
شوێنە گەشتیارییەکان
- بازاڕی خۆی
- دەروازەی بەردین
- مەزاری شەمسی تەبرێزی
- کاروانسەرای خان
- منارەی شەمسی تەبرێزی
- باڵەخانەی شارەوانی خۆی
- جەهنەم دەرەی خۆی
- قەڵا گەورەی چوروس
- مەزاری ئالی یەعقوب
- خانی گەورە
- گۆڕستانی بەردینی چیر
- ئامادەیی حاکمە
- مزگەوتی مەتڵەب خان
- مزگەوتی داش ئاغلیان
- مزگەوتی سەید شوهەدا
- مزگەوتی مەلا حەسەن
- کڵێسای مولهیزان
- کلیسای خۆی (سورپ سوکیس)
- پردی خاتوون
- تەپە عەلەمدار بەدال ئاباد
