ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ئیمپراتۆریەتی ڕۆمی یان ئیمپڕاتۆریەتی ڕۆما (بە ئینگلیزی: The Roman Empire، بە عەرەبی: الإمبراطورية الرومانية) ئیمپڕاتۆرییەتییەکی گەورەی دوای کۆماری ڕۆمی کۆن بوو. لە ڕووی جوگرافییەوە زەوییە گەورەکانی دەوری دەریای ناوەڕاست لە ئەورووپا و باکووری ئەفریقا و ڕۆژئاوای ئاسیا لەخۆگرتبوو، کە لەلایەن ئیمپراتۆرەکانەوە فەرمانڕەوایی دەکرا.
مێژوو
دەوڵەتی پێش ئیمپراتۆریەتی ڕۆم، کۆماری ڕۆمانی (کە لە سەدەی شەشەمی پێش زایین جێگەی پاشایەتی ڕۆمانی گرتەوە) لە زنجیرەیەک شەڕی ناوخۆ و ململانێی سیاسیدا بە قووڵی ناسەقامگیر بوو. لە ناوەڕاستی سەدەی یەکەمی پێش زایین، جولیۆس قەیسەر وەک دیکتاتۆرێکی هەمیشەیی دەستنیشانکرا و دواتر لە ساڵی ٤٤ پێش زایین تیرۆر کرا. دوای تیرۆرکردنی، سێ کەس بە ناوەکانی (مارک ئەنتۆنی و لێپیدۆس و ئۆکتاڤیان) کە سێیەمیان کوڕەزای قەیسەر بوو، حوکمڕانییان کرد. دوای سەرکەوتنی لە ئەکتیۆم (٣١ پێش زایین)، ئۆکتاڤیان دژی ئەنتۆنی لە باکووری ئەفریقا چووە شەڕەوە.
ساڵێک دوای وەرگرتنی دەسەڵات ئۆکتاڤیان هێرشی کردە سەر میسری بەتلیمی و کۆتایی بە قۆناغی یۆنانی هێنا کە بە داگیرکارییەکانی ئەسکەندەری مەکدۆنی لە سەدەی چوارەمی پێش زایین دەستی پێکردبوو. دەسەڵاتی ئۆکتاڤیان لەو سەردەمەدا جێگەی پرسیار نەبوو و لە ساڵی ٢٧ پێش زایین ئەنجوومەنی پیرانی ڕۆم دەسەڵاتی گشتی و نازناوی نوێی ئۆگستۆسی پێبەخشی، ئەمەش کردیە یەکەمین ئیمپڕاتۆری ڕۆم. هەرچەندە زۆرجار جولیۆسی قەیسەر وەک یەکەم ئیمپراتۆری ڕۆما سەیر دەکرێت، بەڵام ئەمە هەڵەیە؛ ئەو هەرگیز نازناوی 'ئیمپراتۆر'ی نەبووە بەڵکوو زیاتر وەک یەکەمین 'دیکتاتۆر' دەناسرێت کە نازناوێکە ئەنجوومەنی پیران نەیتوانی خۆی بپارێزێت و بیبەخشێت، چونکە قەیسەر لەو کاتەدا دەسەڵاتی باڵای سەربازی و سیاسی هەبوو، لەگەڵ سەقامگیری بۆ ڕۆما بەرپا کرد چونکە دوژمنەکانی ڕۆمای لەناوبردبوو. ئۆگستۆس لە ساڵی ٣١ی پێش زایین تا ساڵی ١٤ی زایینی فەرمانڕەوایی ئیمپراتۆریەتەکەی کرد، پێش مردنی وتوویەتی: "ڕۆمای لە شارێکی گڵەوە گۆڕیووە بۆ شارێکی مەڕمەڕ".
ئۆگستۆس چاکسازی لە یاساکانی شارەکەدا کرد، بە درێژایی ئیمپراتۆریەتەکە سنوورەکانی ڕۆمای مسۆگەر کرد، دەستی بە پڕۆژەی بیناکاری فراوان کرد (کە بە شێوەیەکی بەرچاو لەلایەن جەنەڕاڵە دڵسۆزەکەی ئەگریپا ئەنجامدرا (٦٣-١٢ پێش زایین)، کە یەکەم پانتیۆنی دروستکرد) و بەهۆی ئەوەوە ئیمپراتۆریەتەکە وەک ناوێکی بەردەوام و یەکێک لە گەورەترین دەسەڵاتە سیاسی و کولتوورییەکانی مێژوو مایەوە. پاکس ڕۆمانا (ئاشتی ڕۆمانی) کە بە پاکس ئۆگستا ناسراوە کە دەستی پێکرد، سەردەمێکی ئاشتی و خۆشگوزەرانی بوو کە تا ئێستا نەزانراوە و زیاتر لە ٢٠٠ ساڵی خایاند. دوای مردنی ئۆگستۆس، دەسەڵات بۆ میراتگرەکەی، تیبریۆس (١٤-٣٧ی زایینی) گواستەوە، کە لەسەر هەمان سیاسەت و شێوازی حووکمڕانی ئۆگستۆس بەردەوام بوو بەڵام هەمان هێزی کاراکتەری نەبوو. لەدوای ئەویش هەریەک لە کالیگولا (٣٧-٤١ـی زایینی)، کلۆدیۆس (٤١-٥٤ـی زایینی) و نیرۆ (٥٤-٦٨ـی زایینی). ئەم پێنج فەرمانڕەوای یەکەمی ئیمپراتۆریەتەکە بە خێزانی جولیۆ-کلاودی ناودەبرێن بەهۆی پێشینانی خۆیانەوە کە یان منداڵ یان میراتگری جولیۆس و کلۆدیۆس بوون.
هەرچەندە کالیگولا بەهۆی خراپەکاری و شێتییە ڕواڵەتییەکەیەوە بەناوبانگ بووە، بەڵام حوکمڕانی سەرەتایی ئەو جێگەی دەستخۆشی بوو. کالیگولا و کلۆدیۆسی ئیمپڕاتۆری سێیەم و چوارەم لە پۆستەکانیاندا تیرۆر کران (کالیگولا لەلایەن پاسەوانی پریتۆرینەکەیەوە و کلۆدیۆس، وادیارە لەلایەن هاوسەرەکەیەوە). خۆکوشتنی نیرۆ کۆتایی بە شانشینی جولیۆ-کلاودی هێنا و قۆناغی نائارامی کۆمەڵایەتیی دەستپێکرد کە بە ساڵی "چوار ئیمپراتۆر" ناسراوە.
ئەم چوار فەرمانڕەوایە بریتی بوون لە گالبا و ئۆتۆ و ڤیتێلیۆس و ڤێسپاسیان. دوای خۆکوشتنی نیرۆ لە ساڵی ٦٨ی زایینی، گالبا دەسەڵاتی گرتە ئەستۆ (٦٩ی زایینی) و هەرزوو سەلماندی کە شایستەی ئەو بەرپرسیارێتییە نییە. لەلایەن پاسەوانی پریتۆریەن تیرۆرکرا. ئۆتۆ هەر لە ڕۆژی مردنی گالبادا بە خێرایی جێگەی گرتەوە و تۆمارە کۆنەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە چاوەڕوان دەکرا ئیمپراتۆرێکی باش بێت. بەڵام جەنەڕاڵ ڤیتێلیۆس بەدوای دەسەڵاتدا دەگەڕا بۆ خۆی و بەم شێوەیە دەستی بە شەڕی ناوخۆیی کورت کرد کە بە خۆکوشتنی ئۆتۆ و سەرکەوتنی ڤیتێلیۆس بۆ سەر تەخت کۆتایی هات. ڤیتێلیۆس سەلماندی کە لە گالبا شیاوتر نییە بۆ حوکمڕانی، چونکە زیاتر خەریکی کات بەسەربردن و ئاهەنگی گرانبەها بوو. لەشکرەکان جەنەڕاڵ ڤێسپاسیانیان وەک ئیمپراتۆر ناساند و لە ڕۆما ڕێپێوانیان دەست پێکرد. ڤیتێلیۆس لەلایەن پیاوەکانی ڤێسپاسیانەوە کوژرا و ڤێسپاسیان (٦٩-٧٩ی زایینی) و ڕێک ساڵێک لەو ڕۆژەوەی کە گالبا بۆ یەکەمجار سەرکەوت بۆ سەر تەخت، دەسەڵاتی گرتە دەست. ڤێسپاسیان شانشینی فلاڤی دامەزراند کە بە پڕۆژەی بیناکاری بەرفراوان و خۆشگوزەرانی ئابووری و فراوانبوونی ئیمپراتۆریەتەکە تایبەتمەند بوو. دەسەڵاتی ڤێسپاسیان ئاوەدان بوو وەک بەڵگەی پڕۆژەکانی بیناسازییەکەی کە بریتی بوو لە دروستکردنی سەرەتایی شانۆی فلاڤی (کۆلۆسیۆمی بەناوبانگی ڕۆما) کە تیتۆسی کوڕەکەی (٧٩-٨١ی زایینی) تەواوی دەکات.
سەرەتای سەردەمی تیتۆس تەقینەوەی گڕکانی چیای ڤیزۆڤیۆسی بەخۆیەوە بینی لە ساڵی ٧٩ی زایینی کە شارەکانی پۆمپی و هێرکولێنیۆمی وێران کرد. سەرچاوە کۆنەکان باس لە مامەڵەی دروستی ئیمپڕاتۆر دەکەن لەگەڵ کارەساتەکە، هەروەها لەگەڵ کارەساتی ئاگری گەورەی ڕۆما لە ساڵی ٨٠ی زایینی. تیتۆس لە ساڵی ٨١ـی زایینی بەهۆی تاوە کۆچی دوایی کرد و دۆمیتیانی برای لە شوێنی گرتەوە (٨١-٩٦ـی زایینی). دۆمیتیان سنوورەکانی ڕۆمی فراوانتر و مسۆگەر کرد، ئەو زیانانەی کە بەهۆی ئاگرە گەورەکەوە بە شارەکە کەوتبوو چاککردەوە، درێژەی بە پڕۆژەکانی بیناکاری دا کە براکەی دەستی پێکرد و ئابووری ئیمپراتۆریەتەکەی باشتر کرد. تەنانەت بەو شێوەیەش میتۆد و سیاسەتە خۆسەپێنەکانی وای لێکرد کە لەلایەن ئەنجومەنی پیرانی ڕۆمەوە بەناوبانگ نەبێت و لە ساڵی ٩٦ی زایینیدا تیرۆرکرا.
جێنشینی ئیمپڕاتۆر دۆمیتیان ڕاوێژکارەکەی بوو کە ناوی نێرڤا بوو، شانشینی نێرڤان-ئەنتۆنینی دامەزراند کە لە ساڵانی ٩٦-١٩٢ی زایینی فەرمانڕەوایی ڕۆمایان کرد. ئەم قۆناغە بە زیادبوونی خۆشگوزەرانی بەهۆی فەرمانڕەواکانی ناسراو بە پێنج ئیمپراتۆری باشی ڕۆما دیاری دەکرێت. لە نێوان ساڵانی ٩٦ بۆ ١٨٠ی زایینی، پێنج پیاوی ناوازە بە ڕێککەوت فەرمانڕەواییان کرد و ئیمپراتۆریەتی ڕۆمیان گەیاندە لوتکە:
- نێرڤا (٩٦-٩٨ی زایینی)
- تراجان (٩٨-١١٧ زایینی)
- هادریان (١١٧-١٣٨ زایینی)
- ئەنتۆنینۆس پیۆس (١٣٨-١٦١ـی زایینی)
- مارکوس ئاوریلیۆس (١٦١-١٨٠ـی زایینی)
لە ژێر سەرکردایەتی ئەواندا ئیمپراتۆریەتی ڕۆم بەهێزتر و جێگیرتر و فراوانتر بوو لە قەبارە و پانتاییدا. لوسیۆس ڤێروس و کۆمۆدۆس دوا دوو ئیمپڕاتۆری نێرڤان-ئەنتۆنین بوون. ڤێرۆس لەگەڵ مارکۆس ئاوریلیۆس هاوئیمپراتۆر بووە تا مردنی لە ساڵی ١٦٩ی زایینی، بەڵام کاریگەری کەمتر بوو لە مارکۆس.
کۆمۆدۆس (١٨٠-١٩٢ـی زایینی)، کوڕ و جێنشینی ئاوریلیۆس، یەکێک بوو لە خراپترین ئیمپراتۆرەکان لە مێژووی ڕۆما و بەوە وێنا دەکرێت کە خۆی و ئارەزووەکانی لەسەر کاتی بەڕێوبردنی وڵات بەڕێکردووە. ئەو لەلایەن هاوبەشە زۆرانبازەکەیەوە لە گەرماوەکەیدا لە ساڵی ١٩٢ـی زایینیدا خنکێندرا، ئەمەش کۆتایی بە شانشینی نێرڤان-ئەنتۆنین هێنا و پێرتیناکسی (کە بە ئەگەرێکی زۆرەوە ئەندازیاری تیرۆرکردنی کۆمۆدۆس بوو) بەرزکردەوە بۆ دەسەڵات.
ماوەی سێڤێران
پێرتیناکس تەنها سێ مانگ حوکمڕانی کرد پێش ئەوەی تیرۆر بکرێت. بەدوایدا، بە خێرایی یەک لە دوای یەک، چوار کەسی تر لە قۆناغی ناسراو بە ساڵی پێنج ئیمپراتۆر، کە بە سەرهەڵدانی سێپتیمۆس سیڤێرس بۆ دەسەڵات دەستی پێکرد. سیڤێرس (١٩٣-٢١١ زایینی)، شانشینی سێڤێرانی دامەزراند، شکستی بە پارثەکان (ئەشکانییەکان) هێنا و ئیمپراتۆریەتەکەی فراوانتر کرد. هەڵمەتەکانی لە ئەفریقا و بەریتانیا بەرفراوان بوون و تێچووی زۆری دەویست و بوونە هۆی کێشە داراییەکانی دواتری ڕۆما. لە شوێنی ئەو کوڕەکانی کاراکالا و گێتا شوێنی گرتەوە تا کاراکالا براکەی کوشت. کاراکالا تا ساڵی ٢١٧ی زایینی فەرمانڕەوایی کرد، دواتر لەلایەن پاسەوانەکەیەوە تیرۆرکرا. لە سەردەمی کاراکالادا بوو کە ڕەگەزنامەی ڕۆمانی فراوانتر کرا بۆ ئەوەی هەموو پیاوە ئازادەکانی ناو ئیمپراتۆریەتەکە بگرێتەوە. دەوترێت ئەم یاسایە وەک ئامرازێک بۆ بەرزکردنەوەی داهاتی باج دەرچووە، تەنها لەبەر ئەوەی، دوای پەسەندکردنی، کەسانێکی زیاتر هەبوون کە حکوومەتی ناوەندی دەیتوانی باجیان لێ وەربگرێت. بە شێوەیەکی بەرچاو لە ژێر ڕێنمایی و دەستکاریکردنی جولیا مایسا شانشینی سێڤێران بەردەوام بوو. تاوەکوو تیرۆرکردنی ئەلێکساندەر سیڤێرۆس (٢٢٢-٢٣٥) لە ساڵی ٢٣٥ی زایینی کە ئیمپراتۆریەتەکەی خستە ناو ئەو ئاژاوەیەکی گەورە و بە قەیرانی سەدەی سێیەم ناسراوە (٢٣٥-٢٨٤ زایینی).
دوو ئیمپراتۆریەت: ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا
ئەم قۆناغە کە بە قەیرانی ئیمپراتۆری ناسراوە، بە شەڕی ناوخۆیی بەردەوام تایبەتمەند بوو، چونکە سەرکردە جۆراوجۆرە سەربازییەکان بۆ کۆنترۆڵکردنی ئیمپراتۆریەتەکە شەڕیان دەکرد. قەیرانەکە لەلایەن مێژوونووسانەوە بەهۆی نائارامی کۆمەڵایەتی بەربڵاو، ناسەقامگیری ئابووری (کە بەشێکی بەهۆی دابەزینی بەهای دراوی ڕۆم لەلایەن سێڤێرانەکانەوە بووە)، و لە کۆتاییدا هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتەکە کە بووە سێ ناوچەی جیاواز باس دەکرێت. ئیمپراتۆریەتەکە لەلایەن ئاوریلیانەوە (٢٧٠-٢٧٥ زایینی) یەکی گرتەوە، دواتر سیاسەتەکانی لەلایەن دیوکلیتیانۆسەوە زیاتر پەرەی پێدرا و باشتر کرا کە چوارپارچە (دەسەڵاتی چوار)ـی دامەزراند بۆ پاراستنی ڕێکوپێکی لە سەرتاسەری ئیمپراتۆریەتەکەدا. تەنانەت بەو شێوەیەش، ئیمپراتۆریەتەکە هێشتا ئەوەندە فراوان بوو کە دیۆکلیتیان لە نزیکەی ٢٨٥ی زایینیدا دابەشی کرد بۆ نیوە بۆ ئاسانکاری لە کارگێڕ و بەڕێوبردندا، ئەمەش بە بەرزکردنەوەی یەکێک لە ئەفسەرەکانی، ماکسیمیان (٢٨٦-٣٠٥ زایینی) بۆ پۆستی هاوئیمپراتۆر. بەم کارە ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی ڕۆژئاوا و ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی ڕۆژهەڵات (کە بە ئیمپراتۆریەتی بیزەنتینیش ناسراوە) دروست کران. بەو پێیەی هۆکارێکی سەرەکی قەیرانی ئیمپراتۆری نەبوونی ڕوونکردنەوەی یەک لە دوای یەک بوو، دیۆکلیتیان بڕیاریدا کە دەبێت جێنشینەکان لە سەرەتای دەسەڵاتی تاکێکەوە هەڵبژێردرێن و پەسەند بکرێن. دوو لەو جێنشینانە جەنەڕاڵەکانی ماکسێنتیۆس و کۆنستنتین بوون. دیۆکلیتیان بە ئارەزووی خۆی لە ساڵی ٣٠٥ی زایینیدا لە دەسەڵات خانەنشین بوو و چواردەوری هەڵوەشایەوە، چونکە ناوچە ڕکابەرەکانی ئیمپراتۆریەتەکە کێبەرکێیان لەگەڵ یەکتردا دەکرد بۆ باڵادەستی. دوای مردنی دیۆکلیتیان لە ساڵی ٣١١ی زایینیدا، ماکسێنتیۆس و قوستەنتین جارێکی دیکە ئیمپراتۆریەتەکەیان خستە ناو شەڕی ناوخۆوە.
قوستەنتین و مەسیحییەت
لە ساڵی ٣١٢ی زایینیدا قوستەنتین لە شەڕی پردی میلڤیدا شکستی بە ماکسێنتیۆس هێنا و بوو بە تاکە ئیمپراتۆری هەردوو ئیمپراتۆریەتی ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵات (لە ٣٠٦-٣٣٧ زایینی فەرمانڕەوایی کرد بەڵام ٣٢٤-٣٠٧ زایینی دەسەڵاتی باڵای هەبوو). قوستەنتین پێی وابوو کە عیسای مەسیح هۆکاری سەرکەوتنەکەیەتی، زنجیرەیەک یاسای وەک فەرمانی میلانۆ (٣١٣ی زایینی) دەستپێکرد کە لێبوردەیی ئایینی لە سەرانسەری ئیمپراتۆریەتەکەدا و بە تایبەتی لێبوردەیی بۆ ئەو باوەڕەی کە بە مەسیحییەت ناسرا، جێبەجێ دەکرد. بە هەمان شێوەی ئیمپراتۆرەکانی پێشووی ڕۆم کە دەیانوت لەگەڵ خوایەک پەیوەندییەکی تایبەتیان هەیە بۆ زیادکردنی دەسەڵات و وەستانیان (بۆ نموونە کاراکالا لەگەڵ سێراپیس، یان دیۆکلیتیان لەگەڵ جوپیتەر)، قوستەنتین دەسەڵاتی عیسا مەسیحی هەڵبژارد. لە یەکەمین ئەنجوومەنی نیسیا (٣٢٥ زایینی) سەرۆکایەتی کۆبوونەوەکە دەکات بۆ کۆدکردنی باوەڕ و بڕیاردان لەسەر پرسە گرنگەکانی وەک خوایی عیسا و کام دەستنووس کۆدەکرێتەوە بۆ پێکهێنانی ئەو کتێبەی کە ئەمڕۆ بە کتێبی پیرۆز ناسراوە. دواتر ئیمپراتۆریەتەکەی سەقامگیر کرد و بەهای دراوەکەی جێگیر کرد، چاکسازی لە لایەنی سەربازیدا کرد، هەروەها ئەو شارەی دامەزراند کە ناوی لێنا (ڕۆمی نوێ) لە شوێنی شاری پێشووی بیزەنتی (ئیستەنبووڵی ئێستا) و بە قوستەنتینیە ناسرا. ئەو بە قوستەنتینی گەورە ناسراوە بەهۆی نووسەرانی مەسیحی دواتر کە وەک پاڵەوانێکی بەهێزی باوەڕەکەیان دەیبینی بەڵام وەک زۆرێک لە مێژوونووسان ئاماژەیان پێکردووە، دەتوانرێت بە ئاسانی ئەو شتە شەرەفمەندانە بگەڕێندرێتەوە بۆ چاکسازییە ئایینی و کولتووری و سیاسییەکانی، هەروەها لێهاتوویی لە شەڕ و پڕۆژە گەورەکانی بیناسازیدا. دوای مردنی کوڕەکانی ئیمپراتۆریەتەکەیان بە میرات گرت و بە خێرایی دەستیان بە زنجیرەیەک ناکۆکی لەگەڵ یەکتر کرد کە هەڕەشەی هەڵوەشاندنەوەی هەموو ئەو شتانەی دەکرد کە قوستەنتین بەدەستی هێنابوو. سێ کوڕەکەی بە ناوەکانی قوستەنتینی دووەم و قوستەنتینی دووەم و کۆنستانس ئیمپراتۆریەتی ڕۆمیان لە نێوانیاندا دابەش کرد بەڵام زۆری نەخایاند کەوتنە شەڕ لەسەر ئەوەی کامیان شایەنی زیاترە. لەم ململانێیانەدا قوستەنتینی دووەم و کۆنستانس کوژران. پێش مردنی قوستەنتینی دووەم ئامۆزاکەی بەناوی جولیان بە جێنشین و میراتگری خۆی ناونا. ئیمپراتۆر جولیان تەنها بۆ ماوەی دوو ساڵ (٣٦١-٣٦٣ زایینی) حوکمڕانی کرد و لەو ماوەیەدا هەوڵیدا ڕۆما بگەڕێنێتەوە بۆ شکۆمەندی پێشووی لەڕێگەی زنجیرەیەک چاکسازییەوە کە ئامانج لێی زیادکردنی کارایی لە حکوومەتدا بوو. جولیان وەک فەیلەسوفێکی نیوئەفلاتونی، مەسیحییەتی ڕەتکردەوە و باوەڕەکەی و بانگەشەکردنی قوستەنتین بۆی، بە هۆکاری داڕمانی ئیمپراتۆریەتەکە دەزانی. جولیان لە کاتێکدا بە فەرمی سیاسەتی لێبوردەیی ئایینی ڕادەگەیەنێت، بە شێوەیەکی سیستماتیک مەسیحییەکانی لە پۆستە کاریگەرەکانی حکوومەت دوورخستەوە و فێرکردن و بڵاوکردنەوەی ئایینەکەی قەدەغە کرد و مەسیحییەکانی لە خزمەتکردنی سەربازی قەدەغە کرد. مردنی ئەو لە کاتێکدابوو لە هەڵمەتێکدا بوو دژی فارسەکان، کۆتایی بەو بنەماڵەیە هات کە قوستەنتین دەستی پێکردبوو. ئەو دوایەمین ئیمپراتۆری بتپەرستی ڕۆما بوو و بەهۆی دژایەتیکردنی لەگەڵ ئایینی مەسیحیدا بە `جولیان لادەر' ناسرا.
دوای حوکمڕانییەکی کورتی جۆڤیان کە مەسیحی وەک باوەڕێکی باڵادەستی ئیمپراتۆریەتەکە دامەزراندەوە و فەرمانە جۆراوجۆرەکانی جولیانی هەڵوەشاندەوە، بەرپرسیارێتی ئیمپراتۆر کەوتە ئەستۆی تیۆدۆسیۆسی یەکەم. تیۆدۆسیۆسی یەکەم (379-395 ز) ئایینی قوستەنتین و یۆڤیانی گرتە ئەستۆ چاکسازی لە ئامانجە سروشتییەکانیاندا کرد، پەرستنی بتپەرستی لە سەرانسەری ئیمپراتۆریەتەکەدا قەدەغە کرد، قوتابخانە و خوێندنگەکانیانی داخست و پەرستگا بتپەرستەکانیان کردە کڵێسای مەسیحی دوای ئەوەی مەسیحییەتیان بە ئایینی دەوڵەتی ڕۆما لە ساڵی ٣٨٠ی زایینی ڕاگەیاند. هەر لەم ماوەیەدا بوو کە ئەکادیمیای بەناوبانگی ئەفلاتوون بە فەرمانی تیۆدۆسیۆس داخرا. زۆرێک لە چاکسازییەکانی هەم لەلایەن ئەرستۆکراسی ڕۆمانی و هەم لەلای خەڵکی ئاسایی کە دەستیان بە بەها نەریتییەکانی پراکتیکی بتپەرستەوە گرتبوو، جێگەی بایەخ نەبوو. یەکیەتی ئەرکە کۆمەڵایەتییەکان و بیروباوەڕی ئایینی کە بتپەرستی دابینی دەکرد، بەهۆی دامەزراوەی ئایینێکەوە پچڕا، کە پێشتر خواوەندەکانی لە زەوی و کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی لابرد و تەنیا یەک خودای ڕاگەیاند کە لە ئاسمانەکانەوە فەرمانڕەوایی دەکرد. ئەم خواوەندە نوێیە، بە پێچەوانەی خواوەندەکانی کۆن، هیچ بەرژەوەندییەکی تایبەتی لە ڕۆما نەبوو - ئەو خواوەندی هەموو مرۆڤەکان بوو - و ئەمەش ئایینی ڕۆمی لە دەوڵەتی ڕۆما دوور خستەوە. پێشتر بیروباوەڕی ئایینی ڕۆمەکان لەلایەن دەوڵەتەوە سپۆنسەر دەکرا و ڕێوڕەسم و فێستیڤاڵەکان بۆ بەرزکردنەوەی پێگەی حکوومەت دەچوون. تیۆدۆسیۆسی یەکەم ئەوەندە هەوڵی تەرخان کرد بۆ پێشخستنی ئایینی مەسیحی کە وایکرد ئەرکەکانی تری وەک ئیمپراتۆر پشتگوێ خستبێت و دوا کەس بێت فەرمانڕەوایی هەردوو ئیمپراتۆریەتی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا بکات.
ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆم
لە ساڵانی ٣٧٦-٣٨٢ی زایینی، ڕۆما زنجیرەیەک شەڕی دژی گۆتی داگیرکەر ئەنجامدا کە ئەمڕۆ بە جەنگەکانی گۆتی ناسراون. لە شەڕی ئەدریانۆپڵدا، ٩ی ئابی ٣٧٨ی زایینی، ئیمپراتۆری ڕۆمانی، ڤالێنس (٣٦٤-٣٧٨ی زایینی) شکستی هێنا و مێژوونووسان ئەم ڕووداوە وەک شتێکی سەرەکی لە داڕمانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی ڕۆژئاوادا دیاری دەکەن. تیۆری جۆراوجۆر پێشنیار کراوە سەبارەت بە هۆکاری ڕووخانی ئیمپراتۆریەتەکە بەڵام، تەنانەت ئەمڕۆش، هیچ ڕێککەوتنێکی گشتگیر نییە لەسەر ئەوەی ئەو هۆکارە تایبەتانە چین. ئێدوارد گیبۆن لە کتێبی (مێژووی دابەزین و ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆم-The History of the Decline and Fall of the Roman Empire)دا دەڵێت کە ئایینی مەسیحی ڕۆڵێکی سەرەکی گێڕاوە، بەو پێیەی کە ئایینە نوێیەکە کولتوورە کۆمەڵایەتییەکانی ئیمپراتۆریەتەکەی تێکداوە کە بتپەرستی دابینی کردووە.
ئەو تیۆرییەی کە مەسیحیەت هۆکارێکی ڕیشەیی بووە لە ڕووخانی ئیمپراتۆریەتەکەدا زۆر پێش گیبۆن مشتومڕی لەسەر بووە، بەڵام وەک چۆن ئیلاهیناس ئۆرۆسیۆس (نزیکەی سەدەی پێنجەمی زایینی) باسی بێتاوانی مەسیحییەتی لە ڕووخانی ڕۆما هەر لە ساڵی ٤١٨ی زایینیدا کردووە. ئۆرۆسیۆس دەڵێت کە بە پلەی یەکەم خودی بتپەرستی و پراکتیزە بتپەرستەکان بووە کە بووە هۆی ڕووخانی ڕۆما. هۆکارەکانی دیکەی بەشداربوو لە کەوتنی ڕۆما بریتین لە:
- ناسەقامگیری سیاسی بەهۆی قەبارەی ئیمپراتۆریەت
- بەرژەوەندی خۆیەتیی دوو نیوەی ئیمپراتۆریەت
- هێرش و داگیرکاریی هۆزە بەربەریەکان
- گەندەڵی حکوومەت
- سوپای بەکرێگیراو
- زۆر پشت بەستن بە کاری کۆیلە
- بێکاری و هەڵاوسانی بەرفراوان
فراوانی ناحکوومی ئیمپراتۆریەتەکە، تەنانەت بەسەر دوو بەشدا دابەش بوو و بەڕێوەبردنی قورس کرد. ئیمپراتۆریەتی ڕۆژهەڵات گەشەی کرد لە کاتێکدا ئیمپراتۆریەتی ڕۆژئاوا بەرەو پاش دەچوو و هیچ کامیان زۆر بیریان لە یارمەتیدانی ئەوی دیکە نەدەکردەوە. ڕۆمای ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا زیاتر وەک ڕکابەرێک یەکتریان دەبینی نەک وەک هاوڕێ، بە پلەی یەکەم لە بەرژەوەندی خۆیان کاریان دەکرد. گەشەسەندنی هێزی هۆزەکانی جێرمانی و دەستدرێژی بەردەوامیان بۆ ناو ڕۆما دەکرا بە شێوەیەکی کاریگەرتر مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت ئەگەر گەندەڵی حکوومەت نەبوایە، بە تایبەت لە نێوان پارێزگارەکانی پارێزگاکان و مامەڵەی دادپەروەرانە لەگەڵ گۆتەکان لەلایەن ڕۆمەکانەوە بە گشتی. سەربازی ڕۆم کە تا ڕادەیەکی زۆر بە بەکرێگیراوی بەربەری بوون کە هیچ پەیوەندییەکی نەتەوەیییان بە ڕۆمادا نەبوو، چیتر نەیانتوانی سنوورەکان بەو شێوەیەی کە جاران هەیانبوو بە کارامە بپارێزن و حکوومەتیش نەیدەتوانی بە ئاسانی باج لە پارێزگاکان کۆبکاتەوە. جگە لەوەش، دابەزینی دراو کە لە سەردەمی شانشینی سێڤێران دەستی پێکرد، بەردەوام هانی هەڵاوسان و کاری کۆیلەی دابوو، کە بەربڵاو بوو، هاوڵاتیانی چینی خوارەوەی لە کار بێبەش کردبوو بۆیە ئاستی بێکاری بەرزبووەوە. هەروەها هاتنی ڤیزیگۆتەکان بۆ ئیمپراتۆریەتەکە لە سەدەی سێیەمی زایینیدا، هەڵهاتن لە دەستی هونە داگیرکەرەکان و یاخیبوونەکانی دواتریان وەک هۆکاری بەشداربوو لە ڕووخانەکەدا ئاماژەیان پێکراوە.
ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانیی ڕۆژئاوا بە فەرمی لە ٤ی ئەیلوولی ٤٧٦ی زایینی کۆتایی هات، کاتێک ئیمپراتۆر ڕۆمولۆس ئۆگستۆلۆس لەلایەن پاشای جێرمانی ئۆدۆئاسەرەوە لە پۆستەکەی دوورخرایەوە (هەرچەندە هەندێک لە مێژوونووسان کۆتاییەکەی بە ساڵی ٤٨٠ی زایینی بە مردنی جولیۆس نیپۆس دەگێڕنەوە). ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی ڕۆژهەڵات وەک ئیمپراتۆریەتی بیزەنتین تا ساڵی ١٤٥٣ی زایینی بەردەوام بوو، هەرچەندە لە سەرەتاوە بە سادەیی بە 'ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی' ناسرابوو، بەڵام بە هیچ شێوەیەک زۆر لەو بوونە نەدەچوو. ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی ڕۆژئاوا دواتر وەک ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی پیرۆز (٩٦٢-١٨٠٦ زایینی) بنیاتنرایەوە، بەڵام ئەو بنیاتنانە، زۆر دوور بوو لە ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی دێرین و تەنیا لە ناودا `ئیمپراتۆریەتێک' بوو.
میراتی ئیمپراتۆریەتی ڕۆم
ئەو داهێنانانەی کە لەلایەن ئیمپراتۆریەتی ڕۆمەوە دروست بوون، ژیانی خەڵکی کۆنیان بە قووڵی گۆڕی و تا ئەمڕۆش لە کولتوورەکانی جیهاندا بەردەوامن لە بەکارهێنان. پێشکەوتنەکان لە دروستکردنی ڕێگاوبان و بیناکان، ناوماڵ، بۆری ئاو و تەنانەت چیمەنتۆی خێرا وشکبووەوە لەلایەن ڕۆمەکانەوە یان داهێنران یان باشتریان کرد. ئەو ساڵنامەیەی لە ڕۆژئاوا بەکاردێت لەو ساڵنامەیە وەرگیراوە کە جولیۆسی قەیسەر دروستی کردووە و ناوی ڕۆژەکانی هەفتەش (بە زمانە ڕۆمانسییەکان) و مانگەکانی ساڵیش لە ڕۆماوە هاتووە. تەنانەت پراکتیزەی گەڕاندنەوەی هەندێک شت کە مرۆڤ کڕیویەتی و نایەوێت و دەیگەڕێنێتەوە لە ڕۆماوە هاتووە، کە یاساکانی وایان کردووە کە بەکاربەرێک هەندێک کاڵای کەم و کوڕی یان نەخوازراو بهێنێتەوە بۆ فرۆشیارەکە یاسایی بێت.
کۆمەڵگەی شوقە (ناسراو بە: ئینسۆلا)، ئاودەستی گشتی، قوفڵ و کلیل، ڕۆژنامە، و تەنانەت گۆرەوی هەموویان لەلایەن ڕۆمەکانەوە پەرەیان پێدرا، جیا لەوانە هەریەک لە پێڵاو، سیستمێکی پۆستی (مۆدێلی فارسەکان)، جوانکاری، و شووشەی گەورەکەر و هاوێنە و چەمکی تەنز لە ئەدەبدا گەورەتر و پێشکەوتووتر کران. هەروەها لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتدا پێشکەوتنی بەرچاو لە بوارەکانی پزیشکی و یاسا و ئایین و حکوومەت و جەنگدا پێشکەوت. دەتوانرێت بە دڵنیاییەوە بڵێین کە ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی میراتێکی بەردەوامی بەجێهێشتووە کە بەردەوامە لە کاریگەری لەسەر شێوازی ژیانی مرۆڤەکان لە ئێستادا.
