ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ڤەنزوێلا یان فەنزوێلا (بە ئینگلیزی: Venezuela، بە عەرەبی: فنزويلا) وڵاتێکە دەکەوێتە کەنارەکانی باکووری ئەمریکای باشوور. ڕووبەری ڤەنزوێلا ٩١٦ هەزار و ٤٤٥ کیلۆمەتر چوارگۆشەیە. پایتەخت و گەورەترین شاری بریتییە لە کاراکاس. خاکی کیشوەرەکە لە باکوورەوە لەگەڵ دەریای کاریبی و زەریای ئەتڵەسی، لە ڕۆژاواوە لەگەڵ کۆڵۆمبیا، لە باشوورەوە لەگەڵ بەڕازیل، لە باکووری ڕۆژهەڵاتەوە ترینیداد و تۆباگۆ و لە ڕۆژهەڵاتەوە لەگەڵ گویانا هاوسنوورە.
ڤەنزوێلا کۆمارێکی سەرۆکایەتیی فیدراڵییە کە لە ٢٣ ویلایەت پێکهاتووە. ڤەنزوێلا لە شارستانیترین وڵاتەکانی ئەمریکای لاتینە؛ زۆرینەی ڕەهای خەڵکی ڤەنزوێلا لە شارەکانی باکوور و لە پایتەخت دەژین.
| پایتەخت | کاراکاس |
|---|---|
| زمانە فەرمییەکان | ئیسپانی |
| زمانەکانی تر |
ئەڵمانی
پورتوگالی
ئیتاڵی
|
| گرووپی نەتەوەیی |
|
| حکوومەت | کۆماری سەرۆکایەتی، پارتی باڵادەست، فیدراڵی |
|
• سەرۆک
|
نیکۆلاس مادۆرۆ (ناکۆکی لەسەرە) |
|
• جێگری سەرۆک
|
دێلسی ڕۆدریگێز |
| دەسەڵاتی یاسادانان | ئەنجوومەنى نەتەوەيى |
| سەربەخۆیی لە ئیسپانیا | |
|
• ڕاگەیاندن
|
٥ی تەممووزی ١٨١١ |
|
• لە گران کۆڵۆمبیا
|
١٣ی کانوونی دووەمی ١٨٣٠ |
|
• لە نەتەوە یەکگرتووەکان وەرگیراوە
|
١٥ی تشرینی دووەمی ١٩٤٥ |
|
• دەستووری ئێستا
|
٢٠ی کانوونی دووەمی ١٩٩٩ |
|
دانیشتووان
|
٢٨،٣٠٥،٨٦٧ |
| بەرهەمی ناوخۆیی | ١٤١.9٤٦ ملیار دۆلار (٨١هەمین) |
| دراو | بۆلیڤاری ڤەنزوێلی (VED) |
| کاتی ناوچەی جوگرافی | UTC−٤ (VET) |
| لایەنی لێخوڕین | right |
| کۆدی پەیوەندیکردن | +٥٨ |
مێژوو
خاکی ڤەنزوێلا لە ساڵی ١٥٢٢ لەلایەن ئیسپانیاوە داگیر کرا. لە ساڵی ١٨١١دا بوو بە یەکێک لە یەکەم خاکەکانی ئیسپانی-ئەمریکی کە سەربەخۆیی لە ئیسپانییەکان ڕاگەیاند و بوویە یەکەم کۆماری فیدراڵی کۆڵۆمبیا. لە ساڵی ١٨٣٠دا وەک وڵاتێکی خاوەن سەروەری تەواو جیا بووەوە، لە ماوەی سەدەی نۆزدەهەمدا ڤەنزوێلا تووشی گێژاوی سیاسی و ئۆتۆکراسی بوو، تا ناوەڕاستی سەدەی بیستەم دیکتاتۆری لە وڵاتەکەدا زاڵ بوو. لە ساڵی ١٩٥٨ـەوە ئەم وڵاتە خاوەنی زنجیرەیەک حکوومەتی دیموکراسی بووە و ئەو قۆناغەش بە خۆشگوزەرانی ئابووری تایبەتمەند بوو.
شۆکەکانی ئابووری لە ساڵانی هەشتاکان و نەوەدەکاندا بوونە هۆی دروستبوونی قەیرانی سیاسی گەورە و نائارامی کۆمەڵایەتی بەربڵاو، لەوانە ئاژاوەی کوشندە لە کاراکازۆ لە ساڵی ١٩٨٩، دوو هەوڵی کودەتا لە ساڵی ١٩٩٢ و لێپێچینەوەی سەرۆکێک بەهۆی تۆمەتی گەندەڵیکردنی پارەی گشتی لە ساڵی ١٩٩٣. داڕمانی متمانە بە پارتە هەبووەکان هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ڤەنزوێلای ساڵی ١٩٩٨ی بەخۆیەوە بینی، کە بووە هۆی شۆڕشی بۆلیڤاری و بە ئەنجوومەنی دامەزرێنەری ساڵی ١٩٩٩ دەستی پێکرد، کە تێیدا دەستوورێکی نوێی ڤەنزوێلا سەپێندرا. سیاسەتی خۆشگوزەرانی کۆمەڵایەتی پۆپۆلیستی حکوومەت بە بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و زیادکردنی خەرجییە کۆمەڵایەتییەکان بۆ ماوەیەکی کاتی و کەمکردنەوەی نایەکسانیی ئابووری و هەژاری لە ساڵانی سەرەتای ڕژێمدا بەهێزتر بوو. بەڵام هەژاری لە ساڵانی ٢٠١٠ دەستی بە زیادبوون کرد.
هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ڤەنزوێلا لە ساڵی ٢٠١٣دا ناکۆکییەکی زۆری لەسەر بوو و بووە هۆی ناڕەزایی بەرفراوان، ئەمەش قەیرانێکی تری سەرتاسەری لێکەوتەوە.
ئابووری
ڤەنزوێلا وڵاتێکی گەشەسەندووە و لە پلەی ١١٣ دایە لە پێوەرەکانی گەشەپێدانی مرۆیی. خاوەنی گەورەترین یەدەگی نەوتی ناسراوە لە جیهاندا و یەکێکە لە پێشەنگەکانی هەناردەکردنی نەوت لە جیهاندا. پێشتر زیاتر هەناردەکاری کشتوکاڵی بوو وەک قاوە و کاکاو و وڵاتێکی کەم گەشەسەندوو بوو، بەڵام دواتر نەوت بە خێرایی شوێنی ئەوانەی گرتەوە. زیادەڕەوی و خراپی سیاسەتەکانی حکوومەتی دەیەی دووەمی سەدەی ٢١ بووە هۆی داڕمانی تەواوی ئابووریی ڤەنزوێلا. لەبەرئەوەش وڵات لەگەڵ زیادبوونی هەڵاوسانی تۆمارکراو، کەمیی کاڵای سەرەتایی، بێکاری، هەژاری، نەخۆشی، بەرزی مردنی منداڵان، بەدخۆراکی، تاوانی توند و گەندەڵیدا ڕووبەڕوو دەبێتەوە.
ئەم هۆکارانە قەیرانی کۆچبەرانی ڤەنزوێلایان خێراتر کردووە کە زیاتر لە سێ ملیۆن کەس لەو وڵاتە هەڵهاتوون. قەیرانی ڤەنزوێلا بەشداری کردووە لە خراپبوونی خێرای دۆخی مافی مرۆڤ، لەوانە زیادبوونی پێشێلکارییەکانی وەک ئەشکەنجەدان، زیندانیکردنی ئارەزوومەندانە، کوشتنی دەرەوەی دادگا و هێرشکردنە سەر داکۆکیکارانی مافی مرۆڤ. ڤەنزوێلا ئەندامی چارتەری نەتەوە یەکگرتووەکان، ڕێکخراوی وڵاتانی ئەمریکا (OAS)، یەکێتیی گەلانی ئەمریکای باشوور (UNASUR)، ئەلبا، مێرکۆسور، کۆمەڵەی یەکگرتنی ئەمریکای لاتین (LAIA) و ڕێکخراوی دەوڵەتانی ئیبرۆ-ئەمریکی (OEI)ـە.
جوگرافیای ڤەنزوێلا
ڤەنزوێلا وڵاتێکە لە ئەمریکای باشوور، هاوسنوورە لەگەڵ دەریای کاریبی و باکووری زەریای ئەتڵەسی، لە نێوان کۆڵۆمبیا و گویانا. دەکەوێتە سەر ڕێگا سەرەکییەکانی دەریا و ئاسمانی کە ئەمریکای باکوور و باشوور بەیەکەوە دەبەستنەوە. ڤەنزوێلا لە باکوورەوە کۆتا وڵاتی ئەمریکای باشوورە، ڕووبەرە گشتییەکەی ٩١٢،٠٥٠ کیلۆمەتر دووجایە (٣٥٢،١٤٠ میل چوارگۆشە) و ڕووبەری خاکەکەی ٨٨٢،٠٥٠ کیلۆمەتر دووجایە (٣٤٠،٥٦٠ میل چوارگۆشە).
٣٢هەمین وڵاتی گەورەیە و کەمێک لە میسڕ بچووکترە. لە باکوورەوە بە دەریای کاریبی و زەریای ئەتڵەسی و لە ڕۆژهەڵاتەوە بە گویانا و لە باشوورەوە بە بەڕازیل و لە ڕۆژاوا بە کۆڵۆمبیاوە دەبەسترێتەوە. خاکە دەریاییەکانی هاوسنوورە لەگەڵ ترینیداد و تۆباگۆ، دۆمینیکا، کۆماری دۆمینیکان، گرێنادا، سانت کیتس و نیڤیس، سانت ڤینسێنت و گرێنادین، فەڕەنسا، بەریتانیا، هۆڵەندا و ئەمریکا. هەروەها لەڕووی یاساییەوە پێی وایە ناوچەی گوایانا سەر بە ڤەنزوێلایە کە ئێستا لە ژێر کۆنترۆڵی گویانادایە.
کەشوهەوا
کەشوهەوای ڤەنزوێلا تایبەتمەندە بەوەی کە گەرمە بەهۆی ئەوەی نزیک هێڵی کەمەرەییە، بەڵام بەهۆی تۆپۆگرافی و ئاڕاستەی بای باڵادەستەوە، چەندین جۆری کەشوهەوا دەگۆڕێن لە وڵاتەکەدا کە هاوشێوەی ئەوانەن کە لە پانییە مامناوەندەکاندا و تەنانەت ناوچە جەمسەرییەکاندا دەبینرێن. گەرمترین بەش لە ڤەنزوێلا باکووری ڕۆژاوایە (نیمچە دوورگەی پاراگوانا و نیمچە دوورگەی گواخیرا)، کە پلەی گەرمی زیاتر لە ٣٨ پلەی سەدییە. ساردترین بەش لە وڵاتەکەدا دەکەوێتە بەرزترین ناوچەکانی کۆردیلێرا دی مێریدا، کە پلەی گەرمی کەمتر لە -٢ پلەی سەدییە.
دیمۆگرافی
ژمارەی دانیشتووانی وڵاتەکە لە ساڵی ٢٠٢٢دا ٢٨ ملیۆن و ٣٠١ هەزار کەس بووە. زۆرینەی ڕەهای خەڵکی ڤەنزوێلا لە شارەکانی باکوور دەژین، بە تایبەت لە کاراکاسی پایتەخت کە هاوکات گەورەترین شارە. نزیکەی ٩٣%ی دانیشتووان لە ناوچە شارییەکان لە باکووری ڤەنزوێلا دەژین؛ ٧٣%یان لە دووری کەمتر لە ١٠٠ کیلۆمەتر لە کەناراوەکانەوە دەژین. هەرچەندە نزیکەی نیوەی ڕووبەری زەوی ڤەنزوێلا دەکەوێتە باشووری ئۆرینۆکۆ، بەڵام تەنها ٥%ی خەڵکی ڤەنزوێلا لەوێ دەژین. گەورەترین و گرنگترین شار لە باشووری ئۆرینۆکۆ سیوداد گوایانایە کە شەشەم شارە پڕ دانیشتووانە.
نەتەوە
لە نێو گەلە ڕەسەنەکانی وڵاتەکەدا، ٥٨% وایو، ٧% واراو، ٥% کارینا، ٤% پێمۆن، ٣% پیارۆا، ٣% جیڤی، ٣% ئانو، ٣% کوماناگۆتۆ، ٢% یوکپا، ٢% چایما و ١% یانۆمامی بوون؛ ٩%ی تریش لە نەتەوە ڕەسەنەکانی تر پێکهاتبوون.
زمان
زمانەکانی ڤەنزوێلا ئاماژەیە بۆ زمانە فەرمییەکان و زاراوە جۆراوجۆرەکان کە لە کۆمەڵگە دامەزراوەکانی ناو ئەو وڵاتەدا قسەیان پێدەکرێت. لە ڤەنزوێلا زمانی کاستیلان زمانی فەرمییە و زمانی دایکی زۆرینەی خەڵکی ڤەنزوێلایە. هەرچەندە زمانێکی فەرمی دامەزراو هەیە، بەڵام زمانی بێشومار لە گوندە ڕەسەنەکان لە سەرانسەری ڤەنزوێلا قسەیان پێدەکرێت و ناوچە جۆراوجۆرەکانیش زمانی تایبەت بە خۆیان هەیە.
لە ڤەنزوێلا لانیکەم ٤٠ زمان هەیە کە قسەی پێدەکرێت یان بەکاردەهێنرێت، بەڵام زمانی ئیسپانی ئەو زمانەیە کە زۆرینەی خەڵکی ڤەنزوێلا قسەی پێدەکەن. لە دەستووری ساڵی ١٩٩٩ی ڤەنزوێلادا زمانی ئیسپانی و ئەو زمانانەی کە خەڵکی ڕەسەنی ڤەنزوێلا قسەی پێدەکەن وەک زمانی فەرمی ناسێنراوە. زمانی چینی (٤٠٠ هەزار) و پورتوگالی (٢٥٤ هەزار) و ئیتاڵی (٢٠٠ هەزار)، لە ڤەنزوێلا دوای زمانی فەرمی زمانی ئیسپانی، زۆرترین زمانی قسەکردنن لە ڤەنزوێلا. وایۆ زۆرترین زمانی ڕەسەنە کە ١٧٠ هەزار کەس قسەی پێدەکەن.
ئایین
بەپێی ڕاپرسییەکی ساڵی ٢٠١١ (GIS XXI)، ٨٨%ی دانیشتووانەکەی مەسیحین، بە پلەی یەکەم ڕۆمانی کاسۆلیک (٧١%)، و ١٧%ی تریش پرۆتستانتن، بە پلەی یەکەم ئینجیلیکن (لە ئەمریکای لاتین بەزۆری بە پرۆتستانتەکان پێیان دەوترێت "ئیڤانجیلیکۆس"). ٨%ی خەڵکی ڤەنزوێلا بێ ئایینن (بێدین ٢% ئەگنۆستیک و ٦% بێباک). نزیکەی ٣%ی دانیشتووان پەیڕەوی لە ئایینێکی تر دەکەن (١%ی ئەم کەسانە سانتێریای پەیڕەو دەکەن).
کۆمەڵگەی بچووک بەڵام کاریگەری موسڵمان و دروز و بودایی و جوولەکەش هەیە. کۆمەڵگەی موسڵمانان کە زیاتر لە ١٠٠ هەزار کەسن لە نێوان ئەو کەسانەدا چڕبوونەتەوە کە بە ڕەچەڵەک لوبنانی و سوورین و لە ویلایەتی نویڤا ئێسپارتا دەژین.
