ناوه‌ڕۆك
ناساندن
جەنگی جیهانیی دووەم (بە ئینگلیزی: Second World War، بە عەرەبی: الحرب العالمية الثانية) کە بە کورتکراوەی (WWII) دەناسرێت، جەنگێکی جیهانی بوو کە لە ساڵی ١٩٣٩ تا ١٩٤٥ بەردەوام بوو. زۆرینەی ڕەهای وڵاتانی جیهانی لەخۆگرتبوو بەتایبەت زلهێزەکان و دوو هاوپەیمانی سەربازی دژ بەیەکیان پێکهێنا: هاوپەیمانان و وڵاتانی تەوەر. لە جەنگێکی گشتیدا کە زیاتر لە ١٠٠ ملیۆن کەس لە ٣٠ وڵاتی جیاواز بەشدارییان تێدا کرد. فڕۆکەکان ڕۆڵێکی سەرەکییان لە ململانێکاندا گێڕا، ئەمەش بووە هۆی بۆردومانی ستراتیژی ناوەندەکانی دانیشتووان و بەکارهێنانی یەکەمجاری چەکی ئەتۆمی لە جەنگدا. لە ئەنجامی جەنگەکە ٧٠ بۆ ٨٥ ملیۆن کەس کوژران، کە زۆرینەیان خەڵکی مەدەنی بوون. دەیان ملیۆن کەس بەهۆی کۆمەڵکوژی (لەوانەش هۆلۆکۆست) و برسێتی و کۆمەڵکوژی و نەخۆشی گیانیان لەدەستدا. لە دوای شکستی وڵاتانی تەوەر، ئەڵمانیا و ژاپۆن داگیرکران و دادگای تاوانەکانی جەنگ لە دژی سەرکردەکانی ئەڵمانیا و ژاپۆن بەڕێوەچوو.
هۆکارە وردەکانی جەنگی جیهانی دووەم مشتومڕیان لەسەرە، بەڵام هۆکارە سەرەکی بریتی بوون لە جەنگی دووەمی ئیتاڵۆ و ئەسیوپیا، جەنگی ناوخۆی ئیسپانیا، جەنگی دووەمی چین و ژاپۆن، ململانێ سنوورییەکانی سۆڤیەت و ژاپۆن، سەرهەڵدانی فاشیزم لە ئەورووپا و بەرزبوونەوەی گرژییەکانی ئەورووپا لە جەنگی جیهانیی یەکەمەوە. بەگشتی جەنگی جیهانیی دووەم لە ١ی ئەیلوولی ١٩٣٩ دەستی پێکرد، کاتێک ئەڵمانیای نازی لە سەردەمی ئەدۆلف هیتلەردا هێرشی کردە سەر پۆڵەندا. دواتر شانشینی یەکگرتوو و فەرەنسا لە ٣ی ئەیلوولدا شەڕیان دژی ئەڵمانیا ڕاگەیاند. بەپێی پەیمانی مۆلۆتۆڤ-ریبنترۆپ لە ئابی ١٩٣٩، ئەڵمانیا و یەکێتیی سۆڤیەت پۆڵەندایان دابەشکردبوو و "کایەکانی کاریگەری خۆیان" لە سەرانسەری فینلەندا، ئیستۆنیا، لاتڤیا، لیتوانیا و ڕۆمانیادا دیاری کردبوو. لە کۆتاییەکانی ساڵی ١٩٣٩ تا سەرەتای ساڵی ١٩٤١، لە زنجیرەیەک هەڵمەت و پەیماننامەدا، ئەڵمانیا بەشێکی زۆری کیشوەری ئەورووپای داگیرکرد و هاوپەیمانی تەوەری لەگەڵ ئیتاڵیا و ژاپۆن پێکهێنا. دوای دەستپێکردنی هەڵمەتەکان لە باکووری ئەفریقا و ڕۆژهەڵاتی ئەفریقا، و ڕووخانی فەرەنسا لە ناوەڕاستی ساڵی ١٩٤٠، شەڕەکە بە پلەی یەکەم لە نێوان زلهێزەکانی تەوەری ئەورووپا و ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا بەردەوام بوو، لەگەڵ شەڕ لە باڵکان، شەڕی ئاسمانی بەریتانیا و شەڕی زەریای ئەتڵەسی. لە ٢٢ی حوزەیرانی ١٩٤١ ئەڵمانیا سەرکردایەتی زلهێزەکانی تەوەری ئەورووپای کرد بۆ لەشکرکێشییەک دژی یەکێتیی سۆڤیەت و بەرەی ڕۆژهەڵات کە گەورەترین شانۆی وشکانی جەنگ بوو لە مێژوودا.
ژاپۆن کە ئامانجی زاڵبوون بوو بەسەر ئاسیا و زەریای هێمن، تا ساڵی ١٩٣٧ لەگەڵ کۆماری چین لە شەڕدا بوو. لە کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٤١ ژاپۆن هێرشی کردە سەر خاکەکانی ئەمریکا و بەریتانیا بە هێرشێکی نزیک لە یەک کاتدا بۆ سەر باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و ناوەڕاستی زەریای هێمن، لەنێویاندا هێرشێک بۆ سەر کەشتییەکانی ئەمریکا لە پێرل هاربەر کە لە ئەنجامدا ئەمریکا شەڕی دژی ژاپۆن ڕاگەیاند. بۆیە زلهێزەکانی تەوەری ئەورووپا بە هاودەنگی شەڕیان لە دژی ئەمریکا ڕاگەیاند. هەر زوو ژاپۆن بەشێکی زۆری ڕۆژاوای زەریای هێمنی گرت، بەڵام پێشڕەوییەکانی لە ساڵی ١٩٤٢دا ڕاگیران دوای ئەوەی لە شەڕی میدوەی دۆڕا؛ دواتر ئەڵمانیا و ئیتاڵیا لە باکووری ئەفریقا و لە ستالینگراد لە یەکێتیی سۆڤیەت شکستیان هێنا. پاشەکشە سەرەکییەکان لە ساڵی ١٩٤٣- لەوانە زنجیرەیەک شکستەکانی ئەڵمانیا لە بەرەی ڕۆژهەڵات، داگیرکارییەکانی هاوپەیمانان بۆ سەر سیسیلیا و وشکانی ئیتاڵیا و هێرشەکانی هاوپەیمانان لە زەریای هێمن- زلهێزەکانی تەوەری لە دەستپێشخەرییەکانیان وەستاند ناچاری کردن لە هەموو بەرەکاندا پاشەکشەی ستراتیژی بکەن. لە ساڵی ١٩٤٤ هاوپەیمانانی ڕۆژاوا هێرشیان كردە سەر فەرەنسا كە لەلایەن ئەڵمانیاوە داگیركرابوو، هاوكات یەكێتیی سۆڤیەت زیانەكانی خاكی خۆی وەرگرتەوە و ڕووی لە ئەڵمانیا و هاوپەیمانەكانی كرد. لە ماوەی ساڵانی ١٩٤٤ و ١٩٤٥دا ژاپۆن لە وشکانی ئاسیا تووشی پێچەوانەبوونەوە بوو، لە کاتێکدا هاوپەیمانان هێزی دەریایی ژاپۆنیان پەكخست و دوورگە سەرەکییەکانی ڕۆژاوای زەریای هێمنیان گرت.
جەنگ لە ئەورووپا بە ئازادکردنی ئەو ناوچانەی کە لەلایەن ئەڵمانیاوە داگیرکرابوون، و لەشکرکێشی بۆ سەر ئەڵمانیا لەلایەن هاوپەیمانەکانی ڕۆژاوا و یەکێتیی سۆڤیەتەوە کۆتایی هات، کە بە کەوتنی بەرلین بە دەست سەربازانی سۆڤیەت و خۆکوشتنی هیتلەر و خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرجی ئەڵمانیا لە ٩ی ئایاری ١٩٤٥دا کۆتایی هات. دوای جاڕنامەی پۆتسدام لەلایەن هاوپەیمانانەوە لە ٢٦ی تەممووزی ١٩٤٥ و ڕەتکردنەوەی ژاپۆن بۆ خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرج، ئەمریکا یەکەم بۆمبی ئەتۆمی فڕێدایە سەر شارەکانی هێرۆشیمای ژاپۆن، لە ٦ی ئاب و ناگاساکی، لە ٩ی ئاب. لە بەرانبەر داگیرکارییەکی نزیک بۆ سەر دوورگەکانی ژاپۆن، ئەگەری بۆردومانی تری ئەتۆمی و چوونە ناوەوەی سۆڤیەت بۆ شەڕی دژی ژاپۆن لە سەروبەندی داگیرکردنی مەنچوریادا، ژاپۆن لە ١٥ی ئابدا نیازی خۆی بۆ خۆبەدەستەوەدان ڕاگەیاند، پاشان بەڵگەنامەی خۆبەدەستەوەدانی لە ٢ی ئەیلوولی ١٩٤٥، سەرکەوتنی تەواوی لە ئاسیا بۆ هاوپەیمانان چەسپاند.
جەنگی جیهانیی دووەم، ڕیزبەندی سیاسی و پێکهاتەی کۆمەڵایەتی گۆی زەوی گۆڕی. نەتەوە یەکگرتووەکان (UN) بۆ پەرەپێدانی هاوکاری نێودەوڵەتی و ڕێگریکردن لە ململانێکانی داهاتوو دامەزرا، زلهێزە سەرکەوتووەکان: چین، فەرەنسا، یەکێتیی سۆڤیەت، بەریتانیا و ئەمریکا بوونە ئەندامی هەمیشەیی ئەنجوومەنی ئاسایشی ئەو ڕێکخراوە. یەکێتیی سۆڤیەت و ئەمریکا وەک زلهێزێکی ڕکابەر سەریان هەڵدا و جەنگی سارد لەنێوانیان دروست بوو کە نزیکەی نیو سەدەی خایاند. لە دوای وێرانکارییەکانی ئەورووپا، کاریگەریی زلهێزەکانی کەم بووەوە و بووە هۆی بێکۆلۆنیزەکردنی ئەفریقا و ئاسیا. زۆربەی ئەو وڵاتانەی کە پیشەسازییەکانیان زیانیان بەرکەوتبوو، بەرەو بوژانەوەی ئابووری و فراوانبوون هەنگاویان نا. یەکگرتنی سیاسی و ئابووری، بە تایبەت لە ئەورووپا، وەک هەوڵێک بۆ پێشگرتن لە دوژمنایەتییەکانی داهاتوو و کۆتاییهێنان بە دوژمنایەتییەکانی پێش جەنگ و دروستکردنی هەستی ناسنامەی هاوبەش دەستی پێکرد.
بابەتی سەرەکی: جەنگی جیهانیی دووەم
هەڵگیرسانی جەنگ لە ئەورووپا (١٩٣٩-١٩٤٠)
بەش: داگیرکردنی پۆڵەندا، جەنگی زستان و داگیرکردنی لاتیڤیا و ئیستۆنیا و لیتوانیا
لە ١ی ئەیلوولی ١٩٣٩ ئەڵمانیا هێرشی کردە سەر پۆڵەندا دوای ئەوەی چەندین ڕووداوێکی ساختەی لەسەر سنوورەکان ئەنجامدا وەک بیانوویەک بۆ دەستپێکردنی لەشکرکێشییەکە. یەکەم هێرشی ئەڵمانیا لە جەنگەکەدا دژی بەرگرییەکانی پۆڵەندا بوو لە وێستەرپلات. شانشینی یەکگرتوو بە ئۆڵتیماتۆم (ئاگادارکردنەوەی کۆتایی) وەڵامی ئەڵمانیای دایەوە بۆ وەستاندنی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان و لە ٣ی ئەیلوولدا، دوای ئەوەی ئۆڵتیماتۆمەکە پشتگوێ خرا، بەریتانیا و فەرەنسا شەڕیان دژی ئەڵمانیا ڕاگەیاند و دواتر ئوسترالیا، نیوزلەندا، باشووری ئەفریقا و کەنەداش لەگەڵیاندا جەنگیان ڕاگەیاند. لە ماوەی جەنگی فۆنیدا، هاوپەیمانییەکەی بەریتانیا و فەڕەنسا و وڵاتان هیچ پشتیوانییەکی سەربازی ڕاستەوخۆی پێشکەش بە پۆڵەندا نەکرد، جگە لە لێکۆڵینەوەیەکی فەرەنسی لە سارلاند. هاوپه‌یمانه‌كانی ڕۆژاوا ده‌ستیان كرد به گه‌مارۆدانی ده‌ریایی بۆ سه‌ر ئه‌ڵمانیا، كه ئامانجی ئه‌وه بوو زیان به ئابووری ئه‌و وڵاته و هه‌وڵه‌كانی شه‌ڕ بگه‌یه‌نێت. لە بەرانبەردا ئەڵمانیا بە بە فەرمانی جەنگی کەشتی و ژێردەریایی دژە بازرگانی و کەشتییە جەنگییەکانی هاوپەیمانان وەڵامی دایەوە، کە دواتر بەرەو شەڕی زەریای ئەتڵەسی پەرەی سەند.
لە ٨ی ئەیلوولدا سەربازانی ئەڵمانیا گەیشتنە وارشۆ. هێرشی بەرپەرچدانەوەی پۆڵەندا بۆ ڕۆژاوا بۆ چەند ڕۆژێک پێشڕەوی ئەڵمانیای ڕاگرت، بەڵام لەلایەن ڤێرماختەوە پەراوێزخراو و گەمارۆدرا. ئەو بەشەی لە سوپای پۆڵەندا مابوون هێرشیان کردە سەر وارشۆی گەمارۆدراو. لە ١٧ی ئەیلوولی ١٩٣٩، دوو ڕۆژ دوای واژۆکردنی ئاگربەست لەگەڵ ژاپۆن، یەکێتیی سۆڤیەت هێرشی کردە سەر پۆڵەندا بە بیانووی ئەوەی کە دەوڵەتی پۆڵەندا بەڕواڵەت بوونی نەماوە. لە ٢٧ی ئەیلوولدا یەکەی وارشۆ خۆی ڕادەستی ئەڵمانییەکان کرد و دوا یەکەی گەورەی ئۆپەراسیۆنی سوپای پۆڵەندا لە ٦ی تشرینی یەکەمدا خۆیان ڕادەست کرد.
سەرەڕای شکستی سەربازی، پۆڵەندا هەرگیز خۆی بەدەستەوە نەدا؛ لەبری ئەوە حکوومەتی پۆڵەندی لە دەرەوەی وڵات پێکهێنرا و یەکەیەکی نهێنیی دەوڵەت لە پۆڵەندای داگیرکراودا مایەوە. بەشێکی بەرچاو لە کارمەندانی سەربازی پۆڵەندا بەرەو ڕۆمانیا و لاتیڤیا ڕۆشتن؛ زۆربەیان دواتر لە شوێنەکانی تری جەنگەکەدا دژی تەوەر شەڕیان کرد. ئەڵمانیا ڕۆژاوای گرتەوە و بەشی ناوەڕاستی پۆڵەندای داگیرکرد و یەکێتیی سۆڤیەت بەشی ڕۆژهەڵاتی وڵاتەکەی گرت؛ پشکی بچووک لە خاکی پۆڵەندا گواسترایەوە بۆ لیتوانیا و سلۆڤاکیا. لە ٦ی تشرینی یەکەمدا هیتلەر ئاشتییەکی گشتی پێشکەش بە بەریتانیا و فەرەنسا کرد بەڵام وتی کە داهاتووی پۆڵەندا تەنیا لەلایەن ئەڵمانیا و یەکێتیی سۆڤیەتەوە دیاری دەکرێت. ئەو پێشنیازە ڕەتکرایەوە، هیتلەر فەرمانی دا هێرشی دەستبەجێ بۆ سەر فەرەنسا بکرێت، کە بەهۆی خراپی کەشوهەوا، هێرشەکە بۆ بەهاری ساڵی ١٩٤٠ دواخرا.
یەکێتیی سۆڤیەت لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٣٩دا هێرشی کردە سەر فینلەندا و بەهۆیەوە لە کۆمەڵەی گەلان دەرکرا. سەرەڕای باڵادەستییەکی زۆری ژمارەیی، سەرکەوتنی سەربازیی سۆڤیەت لە کاتی جەنگی زستاندا لەگەڵ فینلەندا کەم بوو و لە ئازاری ١٩٤٠ بە بەدەستهێنانی کۆمەڵێک خاک بۆ فینلەندا کۆتایی هات. لە حوزەیرانی ساڵی ١٩٤٠ یەکێتیی سۆڤیەت تەواوی خاکەکانی ئیستۆنیا و لاتیڤیا و لیتوانیای داگیرکرد، لەگەڵ کۆمەڵێک ناوچەی ڕۆمانی بە ناوەکانی بێسارابیا و بوکۆڤینای باکوور و ناوچەی هێرتسا.
