ناوه‌ڕۆك
ناساندن
جەنگی جیهانیی دووەم (بە ئینگلیزی: Second World War، بە عەرەبی: الحرب العالمية الثانية) کە بە کورتکراوەی (WWII) دەناسرێت، جەنگێکی جیهانی بوو کە لە ساڵی ١٩٣٩ تا ١٩٤٥ بەردەوام بوو. زۆرینەی ڕەهای وڵاتانی جیهانی لەخۆگرتبوو بەتایبەت زلهێزەکان و دوو هاوپەیمانی سەربازی دژ بەیەکیان پێکهێنا: هاوپەیمانان و وڵاتانی تەوەر. لە جەنگێکی گشتیدا کە زیاتر لە ١٠٠ ملیۆن کەس لە ٣٠ وڵاتی جیاواز بەشدارییان تێدا کرد. فڕۆکەکان ڕۆڵێکی سەرەکییان لە ململانێکاندا گێڕا، ئەمەش بووە هۆی بۆردومانی ستراتیژی ناوەندەکانی دانیشتووان و بەکارهێنانی یەکەمجاری چەکی ئەتۆمی لە جەنگدا. لە ئەنجامی جەنگەکە ٧٠ بۆ ٨٥ ملیۆن کەس کوژران، کە زۆرینەیان خەڵکی مەدەنی بوون. دەیان ملیۆن کەس بەهۆی کۆمەڵکوژی (لەوانەش هۆلۆکۆست) و برسێتی و کۆمەڵکوژی و نەخۆشی گیانیان لەدەستدا. لە دوای شکستی وڵاتانی تەوەر، ئەڵمانیا و ژاپۆن داگیرکران و دادگای تاوانەکانی جەنگ لە دژی سەرکردەکانی ئەڵمانیا و ژاپۆن بەڕێوەچوو.
هۆکارە وردەکانی جەنگی جیهانی دووەم مشتومڕیان لەسەرە، بەڵام هۆکارە سەرەکی بریتی بوون لە جەنگی دووەمی ئیتاڵۆ و ئەسیوپیا، جەنگی ناوخۆی ئیسپانیا، جەنگی دووەمی چین و ژاپۆن، ململانێ سنوورییەکانی سۆڤیەت و ژاپۆن، سەرهەڵدانی فاشیزم لە ئەورووپا و بەرزبوونەوەی گرژییەکانی ئەورووپا لە جەنگی جیهانیی یەکەمەوە. بەگشتی جەنگی جیهانیی دووەم لە ١ی ئەیلوولی ١٩٣٩ دەستی پێکرد، کاتێک ئەڵمانیای نازی لە سەردەمی ئەدۆلف هیتلەردا هێرشی کردە سەر پۆڵەندا. دواتر شانشینی یەکگرتوو و فەرەنسا لە ٣ی ئەیلوولدا شەڕیان دژی ئەڵمانیا ڕاگەیاند. بەپێی پەیمانی مۆلۆتۆڤ-ریبنترۆپ لە ئابی ١٩٣٩، ئەڵمانیا و یەکێتیی سۆڤیەت پۆڵەندایان دابەشکردبوو و "کایەکانی کاریگەری خۆیان" لە سەرانسەری فینلەندا، ئیستۆنیا، لاتڤیا، لیتوانیا و ڕۆمانیادا دیاری کردبوو. لە کۆتاییەکانی ساڵی ١٩٣٩ تا سەرەتای ساڵی ١٩٤١، لە زنجیرەیەک هەڵمەت و پەیماننامەدا، ئەڵمانیا بەشێکی زۆری کیشوەری ئەورووپای داگیرکرد و هاوپەیمانی تەوەری لەگەڵ ئیتاڵیا و ژاپۆن پێکهێنا. دوای دەستپێکردنی هەڵمەتەکان لە باکووری ئەفریقا و ڕۆژهەڵاتی ئەفریقا، و ڕووخانی فەرەنسا لە ناوەڕاستی ساڵی ١٩٤٠، شەڕەکە بە پلەی یەکەم لە نێوان زلهێزەکانی تەوەری ئەورووپا و ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا بەردەوام بوو، لەگەڵ شەڕ لە باڵکان، شەڕی ئاسمانی بەریتانیا و شەڕی زەریای ئەتڵەسی. لە ٢٢ی حوزەیرانی ١٩٤١ ئەڵمانیا سەرکردایەتی زلهێزەکانی تەوەری ئەورووپای کرد بۆ لەشکرکێشییەک دژی یەکێتیی سۆڤیەت و بەرەی ڕۆژهەڵات کە گەورەترین شانۆی وشکانی جەنگ بوو لە مێژوودا.
ژاپۆن کە ئامانجی زاڵبوون بوو بەسەر ئاسیا و زەریای هێمن، تا ساڵی ١٩٣٧ لەگەڵ کۆماری چین لە شەڕدا بوو. لە کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٤١ ژاپۆن هێرشی کردە سەر خاکەکانی ئەمریکا و بەریتانیا بە هێرشێکی نزیک لە یەک کاتدا بۆ سەر باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و ناوەڕاستی زەریای هێمن، لەنێویاندا هێرشێک بۆ سەر کەشتییەکانی ئەمریکا لە پێرل هاربەر کە لە ئەنجامدا ئەمریکا شەڕی دژی ژاپۆن ڕاگەیاند. بۆیە زلهێزەکانی تەوەری ئەورووپا بە هاودەنگی شەڕیان لە دژی ئەمریکا ڕاگەیاند. هەر زوو ژاپۆن بەشێکی زۆری ڕۆژاوای زەریای هێمنی گرت، بەڵام پێشڕەوییەکانی لە ساڵی ١٩٤٢دا ڕاگیران دوای ئەوەی لە شەڕی میدوەی دۆڕا؛ دواتر ئەڵمانیا و ئیتاڵیا لە باکووری ئەفریقا و لە ستالینگراد لە یەکێتیی سۆڤیەت شکستیان هێنا. پاشەکشە سەرەکییەکان لە ساڵی ١٩٤٣- لەوانە زنجیرەیەک شکستەکانی ئەڵمانیا لە بەرەی ڕۆژهەڵات، داگیرکارییەکانی هاوپەیمانان بۆ سەر سیسیلیا و وشکانی ئیتاڵیا و هێرشەکانی هاوپەیمانان لە زەریای هێمن- زلهێزەکانی تەوەری لە دەستپێشخەرییەکانیان وەستاند ناچاری کردن لە هەموو بەرەکاندا پاشەکشەی ستراتیژی بکەن. لە ساڵی ١٩٤٤ هاوپەیمانانی ڕۆژاوا هێرشیان كردە سەر فەرەنسا كە لەلایەن ئەڵمانیاوە داگیركرابوو، هاوكات یەكێتیی سۆڤیەت زیانەكانی خاكی خۆی وەرگرتەوە و ڕووی لە ئەڵمانیا و هاوپەیمانەكانی كرد. لە ماوەی ساڵانی ١٩٤٤ و ١٩٤٥دا ژاپۆن لە وشکانی ئاسیا تووشی پێچەوانەبوونەوە بوو، لە کاتێکدا هاوپەیمانان هێزی دەریایی ژاپۆنیان پەكخست و دوورگە سەرەکییەکانی ڕۆژاوای زەریای هێمنیان گرت.
جەنگ لە ئەورووپا بە ئازادکردنی ئەو ناوچانەی کە لەلایەن ئەڵمانیاوە داگیرکرابوون، و لەشکرکێشی بۆ سەر ئەڵمانیا لەلایەن هاوپەیمانەکانی ڕۆژاوا و یەکێتیی سۆڤیەتەوە کۆتایی هات، کە بە کەوتنی بەرلین بە دەست سەربازانی سۆڤیەت و خۆکوشتنی هیتلەر و خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرجی ئەڵمانیا لە ٩ی ئایاری ١٩٤٥دا کۆتایی هات. دوای جاڕنامەی پۆتسدام لەلایەن هاوپەیمانانەوە لە ٢٦ی تەممووزی ١٩٤٥ و ڕەتکردنەوەی ژاپۆن بۆ خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرج، ئەمریکا یەکەم بۆمبی ئەتۆمی فڕێدایە سەر شارەکانی هێرۆشیمای ژاپۆن، لە ٦ی ئاب و ناگاساکی، لە ٩ی ئاب. لە بەرانبەر داگیرکارییەکی نزیک بۆ سەر دوورگەکانی ژاپۆن، ئەگەری بۆردومانی تری ئەتۆمی و چوونە ناوەوەی سۆڤیەت بۆ شەڕی دژی ژاپۆن لە سەروبەندی داگیرکردنی مەنچوریادا، ژاپۆن لە ١٥ی ئابدا نیازی خۆی بۆ خۆبەدەستەوەدان ڕاگەیاند، پاشان بەڵگەنامەی خۆبەدەستەوەدانی لە ٢ی ئەیلوولی ١٩٤٥، سەرکەوتنی تەواوی لە ئاسیا بۆ هاوپەیمانان چەسپاند.
جەنگی جیهانیی دووەم، ڕیزبەندی سیاسی و پێکهاتەی کۆمەڵایەتی گۆی زەوی گۆڕی. نەتەوە یەکگرتووەکان (UN) بۆ پەرەپێدانی هاوکاری نێودەوڵەتی و ڕێگریکردن لە ململانێکانی داهاتوو دامەزرا، زلهێزە سەرکەوتووەکان: چین، فەرەنسا، یەکێتیی سۆڤیەت، بەریتانیا و ئەمریکا بوونە ئەندامی هەمیشەیی ئەنجوومەنی ئاسایشی ئەو ڕێکخراوە. یەکێتیی سۆڤیەت و ئەمریکا وەک زلهێزێکی ڕکابەر سەریان هەڵدا و جەنگی سارد لەنێوانیان دروست بوو کە نزیکەی نیو سەدەی خایاند. لە دوای وێرانکارییەکانی ئەورووپا، کاریگەریی زلهێزەکانی کەم بووەوە و بووە هۆی بێکۆلۆنیزەکردنی ئەفریقا و ئاسیا. زۆربەی ئەو وڵاتانەی کە پیشەسازییەکانیان زیانیان بەرکەوتبوو، بەرەو بوژانەوەی ئابووری و فراوانبوون هەنگاویان نا. یەکگرتنی سیاسی و ئابووری، بە تایبەت لە ئەورووپا، وەک هەوڵێک بۆ پێشگرتن لە دوژمنایەتییەکانی داهاتوو و کۆتاییهێنان بە دوژمنایەتییەکانی پێش جەنگ و دروستکردنی هەستی ناسنامەی هاوبەش دەستی پێکرد.
بابەتی سەرەکی: جەنگی جیهانیی دووەم
هێرشی وڵاتانی تەوەر بۆ سەر یەکێتیی سۆڤیەت (١٩٤١)
هێرش بۆ سەر یەکێتیی سۆڤیەت، داگیرکردنی ئێران، بەرپەرچدانەوەی ئەڵمانیا لە یەکێتیی سۆڤیەت
بەو پێیەی دۆخی ئەورووپا و ئاسیا تاڕادەیەک جێگیر بوو، ئەڵمانیا و ژاپۆن خۆیان ئامادە دەکرد بۆ هێرشی نوێ. هیتلەر پێی وابوو کە ڕەتکردنەوەی شانشینی یەکگرتوو بۆ کۆتاییهێنان بە جەنگ لەسەر بنەمای ئەو هیوایەیە کە ئەمریکا و یەکێتیی سۆڤیەت درەنگ یان زوو دەچنە ناو جەنگی دژی ئەڵمانیاوە. لە ٣١ی تەممووزی ١٩٤٠دا هیتلەر بڕیاریدا کە یەکێتیی سۆڤیەت لەناوببرێت و ئامانجی داگیرکردنی ئۆکرانیا و دەوڵەتانی باڵتیک و بیلاڕووسیا بوو. بەڵام کۆمەڵێک بەرپرس ئەمەیان بە باش نەدەزانی وەک ڕیبنترۆپ، دەیانویست بلۆکێکی یۆرۆ-ئاسیا دژی ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا بە بانگهێشتکردنی یەکێتیی سۆڤیەت بۆ ناو پەیمانی سێ قۆڵی دروست بکرێت. سۆڤیەتەکان هەندێک ئارەزووی خۆیان نیشان دا بەڵام داوای کۆمەڵێک دەستکەوتیان دەکرد لە فینلەندا و بولگاریا و تورکیا و ژاپۆن، کە ئەڵمانیا بە قبوڵنەکراوی زانی. لە ١٨ی کانوونی دووەمی ١٩٤٠دا هیتلەر ڕێنمایی دەرکرد بۆ ئامادەکاری بۆ لەشکرکێشی بۆ سەر یەکێتیی سۆڤیەت.
لە ٢٢ی حوزەیرانی ١٩٤١ ئەڵمانیا بە پاڵپشتی ئیتاڵیا و ڕۆمانیا لە ئۆپەراسیۆنی باربارۆسادا هێرشی کردە سەر یەکێتیی سۆڤیەت و ئەڵمانیا سۆڤیەتەکانی بە پیلانگێڕی لە دژی ئەوان تۆمەتبار کرد. دوای ماوەیەکی زۆر کەم فینلەندا و هەنگاریاش لەگەڵ ئەڵمانیا بۆ هێرشەکە ڕێککەوتن. ئامانجە سەرەکییەکانی ئەم هێرشە ناوچەی باڵتیک و مۆسکۆ و ئۆکرانیا بوون، بە ئامانجی کۆتایی کۆتاییهێنان بە هەڵمەتی ساڵی ١٩٤١ لە نزیک هێڵی ئارخانگلسک-ئەستراخان، لە کەناری خەزەرەوە تا دەریای سپی.
ئامانجەکانی هیتلەر بریتی بوون لە لەناوبردنی یەکێتیی سۆڤیەت وەک هێزێکی سەربازی، قڕکردنی کۆمۆنیزم، دروستکردنی لێبێنسرام بە بێدەسەڵاتکردنی دانیشتووانی ڕەسەن و دەستڕاگەیشتن بەو سەرچاوە ستراتیژیانەی کە پێویستن بۆ شکستپێهێنانی ڕکابەرەکانی ئەڵمانیا کە ماونەتەوە. هەرچەندە سوپای سوور پێش جەنگ ئامادەکاری بۆ دژە هێرشی ستراتیژی دەکرد، بەڵام ئۆپەراسیۆنی باربارۆسا فەرماندەیی باڵای سۆڤیەتی ناچار کرد بەرگرییەکی ستراتیژی بگرێتەبەر. لە هاویندا، تەوەر دەستکەوتی بەرچاوی لە خاکی سۆڤیەتدا بەدەستهێنا، زیانێکی زۆری لە هەردوو بواری کەسی و کەرەستەدا گەیاند. بەڵام تا ناوەڕاستی مانگی ئاب، فەرماندەیی باڵای سوپای ئەڵمانیا بڕیاریدا هێرشی گرووپی ناوەندی سوپای ئەڵمانیا بەڕێژەیەکی بەرچاو کەم بکاتەوە، هەروەها گروپی دووەمی پانزەر بنێرێتە بەرەکانی تر بۆ بەهێزکردنی ئەو سەربازانەی کە بەرەو ناوەڕاستی ئۆکرانیا و لینینگراد پێشڕەوی دەکەن.
هێرشی کیێڤ بە شێوەیەکی سەرسەخت سەرکەوتوو بوو، لە ئەنجامدا چوار سوپای سۆڤیەت گەمارۆدرا و لەناوبرا، و پێشڕەوی زیاتر کرا بەرەو قرم و ڕۆژهەڵاتی ئۆکرانیا کە لە ڕووی پیشەسازییەوە گەشەسەندووبوو (یەکەم شەڕی خارکیڤ).
لادانی سێ لەسەر چواری سەربازانی تەوەر و زۆرینەی هێزە ئاسمانییەکانیان لە فەرەنسا و ناوەڕاستی دەریای ناوەڕاستەوە بۆ بەرەی ڕۆژهەڵات، وای لە شانشینی یەکگرتوو کرد کە سەرلەنوێ سەیری ستراتیژی گەورەی خۆی بکاتەوە. لە مانگی تەممووزدا بەریتانیا و یەکێتیی سۆڤیەت هاوپەیمانییەکی سەربازییان لە دژی ئەڵمانیا پێکهێنا و لە مانگی ئابدا بەریتانیا و ئەمریکا بە هاوبەشی نووسراوی ئەتڵەسییان دەرکرد کە ئامانجەکانی بەریتانیا و ئەمریکای بۆ جیهانی دوای جەنگ خستەڕوو. لە کۆتایی مانگی ئابدا بەریتانیا و سۆڤیەت هێرشیان کردە سەر ئێرانی بێلایەن بۆ پاراستنی ناوچەی فارس و کێڵگە نەوتییەکانی ئێران و پێشگرتن لە هەر پێشڕەوییەکی تەوەر لە ڕێگەی ئێرانەوە بەرەو کێڵگە نەوتییەکانی باکۆ یان هیندستانی بەریتانی.
تا مانگی تشرینی یەکەم ئامانجەکانی ئۆپەراسیۆنی تەوەر لە ئۆکرانیا و ناوچەی باڵتیک بەدی هات و تەنیا گەمارۆکانی لینینگراد و سیڤاستۆپۆل بەردەوام بوون. هێرشێکی گەورە بۆ سەر مۆسکۆ نوێکرایەوە؛ دوای دوو مانگ لە شەڕی توند لە کەشوهەوای سەختتردا، سوپای ئەڵمانیا نزیک بوو بگاتە گەڕەکەکانی دەرەوەی مۆسکۆ، بەڵام لەوێ سەربازە ماندووەکان ناچار بوون هێرشەکانیان ڕابگرن. دەستکەوتی گەورەی خاک لەلایەن هێزەکانی تەوەرەوە بەدەست هات، بەڵام هەڵمەتەکەیان شکستی هێنابوو لە گەیشتن بە ئامانجە سەرەکییەکان: دوو شاری سەرەکی لە دەستی سۆڤیەتدا مانەوە، توانای بەرەنگاربوونەوەی سۆڤیەت نەشکێندرا و یەکێتی سۆڤیەت بەشێکی بەرچاو لە توانا سەربازییەکانی خۆی پاراست.
تا سەرەتای مانگی کانوونی دووەم، یەدەگی تازە کۆکرایەوە و ڕێگەی بە سۆڤیەتەکان دا کە یەکسانی ژمارەیی لەگەڵ سەربازانی تەوەردا بەدەست بهێنن. ئەمەش و هەروەها زانیاری هەواڵگری کە سەلماندیان کە کەمترین ژمارەی سەربازانی سۆڤیەت لە ڕۆژهەڵات بەسە بۆ ڕێگریکردن لە هەر هێرشێکی سوپای کوانتونگی ژاپۆن و ژاپۆن نیازی جەنگی نییە لە ڕۆژهەڵاتەوە، ئەمە ڕێگەی بە سۆڤیەتەکان دا دەست بە هێرشێکی بەرپەرچدانەوەی بەرفراوان بکەن کە لە ٥ی کانوونی دووەمەوە دەستی پێکرد و بەهۆیەوە بە درێژایی ١٠٠ بۆ ٢٥٠ کیلۆمەتر سەربازانی ئەڵمانیایان دوورخستەوە.
