ناوه‌ڕۆك
ناساندن
دەیەی ٢٠١٠ (بە عەرەبی: عقد 2010، بە ئینگلیزی: 2010s) ئەو دەیە بوو کە لە یەکەمی کانوونی دووەمی ٢٠١٠ دەستی پێکرد و لە ٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩ کۆتایی هات. ئەم دەیە لە نێوان قەیرانی دارایی جیهانی و دواتر پاشەکشەی نێودەوڵەتی دەستی پێکرد کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ کۆتاییەکانی ٢٠٠٠. پرسە ئابوورییەکان، وەکو خۆپارێزی و هەڵاوسان و بەرزبوونەوەی نرخی کاڵاکان، بووە هۆی نائارامی لە زۆرێک لە وڵاتان.
نائارامی لە هەندێک وڵاتدا- بە تایبەتی لە جیهانی عەرەبیدا- پەرەی سەند و بوو بە قەیرانی ئابووری و کۆمەڵایەتی و کۆمەڵێک شۆڕش و ڕاپەڕین لە توونس و میسر و بەحرەین و هەروەها شەڕی ناوخۆ لە لیبیا و سووریا و یەمەن لە دیاردەیەکی ناوچەییدا کە بە شێوەیەکی باو بە بەهاری عەرەبی ناودەبرێت دروستبوو. گۆڕانی هەڵوێستە کۆمەڵایەتییەکان بووە هۆی ئەوەی مافەکانی هاوڕەگەزخوازان و نوێنەرایەتی ژنان لە ماوەی ئەو دەیەدا پێشکەوتنی بەرچاویان بەدەستهێنا، بەتایبەتی لە ڕۆژاوا.
ئەمریکا بەردەوام بوو لە پاراستنی پێگەی زلهێزی خۆی لە کاتێکدا چین لەگەڵ دەستپێکردنی دەستپێشخەرییە ئابوورییە بەرفراوانەکان و چاکسازییە سەربازییەکان هەوڵیدا کاریگەرییەکانی لە دەریای باشووری چین و لە ئەفریقا فراوانتر بکات. دەستی کرد بە چەسپاندنی پێگەی خۆی وەک زلهێزێکی نوێ، سەرەڕای ئەوەی زنجیرەیەک ململانێی لە دەوروبەری سنوورەکانیدا دروستکرد، لەوانە ململانێ لەگەڵ حکوومەتە بیانییەکان لەگەڵ وڵاتانی دەوروبەری دەریای چینی باشوور، ژاپۆن، کۆریای باشوور، وڵاتانی ڕووباری میکۆنگ، و تایوان. هەروەها لەناو سنوورەکانیدا چین دەستی کرد بە سەرکوتکردن و کۆنترۆڵکردنی خاکەکانی وەک هۆنگ کۆنگ، شینجیانگ، تبت.
شەڕی تیرۆر بەردەوام بوو کاتێک ئوسامە بن لادن لەلایەن هێزەکانی ئەمریکاوە تیرۆرکرا لە هەڵمەتێکی هەڵکوتانە سەر کۆمەڵگەکەی لە پاکستان. سەرهەڵدانی ڕێکخراوی توندڕەوی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام لە ساڵی ٢٠١٤ سنوورەکانی نێوان سووریا و عێراقی سڕیەوە و لە ئەنجامدا دەستێوەردانێکی فرەنەتەوەیی لێکەوتەوە و بووە هۆی ڕووخاندنی ڕێکخراوەکە لە عێراق و لەناوبردنی سەرۆکەکەی.
لە ئەفریقا، باشووری سوودان لە سوودان جیابووەوە و ناڕەزایەتییە جەماوەرییەکان و کودەتا جۆراوجۆرەکان، وایکرد ئەو پیاوانەی بۆ ماوەیەکی زۆر لە سوودان مابوونەوە لابدرێن. لە ئەمریکا، دۆناڵد ترەمپ، بازرگانی ناودار لە نێوان شەپۆلێکی نێودەوڵەتی پۆپۆلیزم و نیوناسیۆنالیزمدا بە سەرۆک هەڵبژێردرا. یەکێتیی ئەورووپا لە ناوەڕاستی ئەو دەیەدا قەیرانی کۆچبەرانی بەخۆیەوە بینی و ڕیفراندۆمی مێژوویی بەریتانیا بۆ ئەندامێتی یەکێتیی ئەورووپا و دواتر دانوستانەکانی کشانەوە لە ساڵانی دواتردا ڕوویدا. ڕووسیاش لە ساڵی ٢٠١٤ هێرشی کردە سەر قرم و داگیری کرد.
تەکنەلۆژیای زانیاری پێشکەوت، مۆبایلە زیرەکەکان بەربڵاو بوون. ئینتەرنێتی شتەکان لە ماوەی ساڵانی ٢٠١٠دا گەشەیەکی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی بەهۆی پێشکەوتنی ئامێرەکانی تۆڕی بێ وایەر و تەلەفۆنی مۆبایل و کڵاود. پێشکەوتنەکان لە پرۆسێسکردنی داتا و پەرەپێدانی باند فراوانی 4G ڕێگەی دا داتا، مێتاداتا و زانیاری کۆبکرێنەوە و لە نێوان دۆمەینەکاندا بە خێرایییەک بڵاوبکرێنەوە کە پێشتر نەبینرابوو. ڕێکخراوی قازانج نەویستی ئۆنلاین ویکیلیکس سەرنجی نێودەوڵەتی بەدەستهێنا بەهۆی بڵاوکردنەوەی زانیاری نهێنی لەسەر بابەتەکانی وەک گوانتانامۆ بەی، سووریا، شەڕەکانی ئەفغانستان و عێراق و دیپلۆماسی ئەمریکا.
گەرمبوونی جیهان لە ڕێگەی پلەی گەرمی نوێی تۆمارکراو لە ساڵانی جیاوازدا و ڕووداوە توندەکانی کەشوهەوا لە هەموو کیشوەرەکاندا زیاتر بەرچاو بوو. چڕیی CO٢ لە ٣٩٠ بۆ ٤١٠ PPM لە ماوەی دە ساڵدا بەرزبووەتەوە. لە هەمان کاتدا، بەرەنگاربوونەوەی پیسبوون و گۆڕانی کەشوهەوا بەردەوام بوو لە نیگەرانییە سەرەکییەکان، چونکە ناڕەزایەتی و دەستپێشخەری و یاسادانان سەرنجی میدیای بەرچاوی بەدەستهێنا. بە تایبەتی ڕێککەوتنی پاریس (٢٠١٥) پەسەند کرا و بزووتنەوەی گەنجانی کەشوهەوای جیهانی و هەروەها بزووتنەوەی نافەرمانی مەدەنی پێکهێنران. کارەساتە سروشتییە گەورەکان بریتی بوون لە بوومەلەرزەی ساڵی ٢٠١٠ی هایتی، بوومەلەرزە و تسونامی تۆهۆکو لە ساڵی ٢٠١١، بوومەلەرزەکەی نیپاڵ لە ساڵی ٢٠١٥، بوومەلەرزە و تسونامی ٢٠١٨ی سولاوێسی و زریانە وێرانکەرەکانی ئیرێن، واشی (سێندۆنگ)، ساندی، بۆفا (پابلۆ)، هایان (یۆلاندا)، هارڤی، ئیرما، ماریا، فلۆرانس، مایکل، ئیدای و دۆریان.
فیلمە سوپەرهێرۆکان بوونە پێشەنگی بۆکس ئۆفیس، فیلمی Avengers: Endgame بووە خاوەنی زۆرترین داهاتی فیلمە بەرهەمهێنراوەکانی جیهان. دابینکەرانی کێبڵ و تەلەڤزیۆنەکان ژمارەی بەشداربووانیان دابەزینی بەخۆیەوە بینی، چونکە سەیرکردنی فیلم و زنجیرە گۆڕانکارییان بەسەردا هات و خزمەتگوزارییەکانی پەخشی ئۆنلاین کە تێچووی کەمتر بوو وەک نێتفلێکس، ئەمازۆن پرایم، هولو و دیزنی+ بڵاو کرانەوە. جیهانگیری و زیادبوونی خواست لەسەر جۆراوجۆری و کەسایەتیکردن لە بەرانبەر خزمەتگوزارییەکانی ستریمینگی مۆسیقا وەک سپۆتیفای و ساوندکلاود و ئەپڵ میوزیک چەندین ژێر ڕەگەزی دروستکرد. سەما و هیپ هۆپ و مۆسیقای پۆپ لە ساڵانی ٢٠١٠دا پەرەی سەند و کۆمپانیای EDM سەرکەوتنی بازرگانی بەکۆمەڵی بەدەستهێنا. فرۆشی مۆسیقای دیجیتاڵی لە ساڵی ٢٠١٢دا لە سەرووی فرۆشی CDـەکانەوە بوو. پیشەسازی یارییە ڤیدیۆییەکان بەردەوام بوو لە زاڵبوون لەلایەن نینتێندۆ، سۆنی و مایکرۆسۆفت؛ یارییە ئیندییەکان بە شێوەیەکی بەردەوام زیاتر بەناوبانگ بوون، ماینکرافتیش بووە پڕفرۆشترین یاری لە هەموو کاتێکدا. پڕفرۆشترین کتێبی ئەم دەیە کتێبی پەنجا سێبەری خۆڵەمێشی بوو. درەیک لەلایەن کۆمپانیای بیلبۆردەوە وەک باشترین هونەرمەندی میوزیک لەم دەیەی ئەمریکا دەستنیشانکرا.
لە ماوەی ئەو دە ساڵەدا ژمارەی دانیشتووانی جیهان لە ٦.٩ بۆ ٧.٧ ملیار کەس زیادی کرد. لە ماوەی ئەو دەیەدا نزیکەی ١.٤ ملیار لەدایکبوون هەبووە (١٤٠ ملیۆن لە ساڵێکدا)، و نزیکەی ٥٦٠ ملیۆن مردن (٥٦ ملیۆن لە ساڵێکدا).
جەنگەکان
- ململانێی ئیسرائیل و غەززە (٢٠١٤)
- ململانێی ناگۆرنۆ و قەرەباغ (٢٠١٦)
- پێکدادانی ئەرمەنستان و ئازەربایجان (٢٠١٨)
- شەڕ لە ئەفغانستان
- ململانێی عێراق
- هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان لە پاکستان
- دەستێوەردانی ئەمریکا لە سۆماڵ
- دەستێوەردانی ئەمریکا لە لیبیا
- دەستێوەردانی سەربازی لە لیبیا ساڵی ٢٠١١
- لکاندنی کریمیا
- شەڕ لە دۆنباس
- دەستێوەردانی سەربازی نێودەوڵەتی دژی داعش
- دەستێوەردانەکانی عەرەبستان لە یەمەن بە سەرۆکایەتی سعوودیە
- ئۆپەراسیۆنی قەڵغانی فورات
- ئۆپەراسیۆنی سەربازی تورکیا لە پارێزگای ئیدلب
- ئۆپەراسیۆنی چڵە زەیتوون
- هێرشی تورکیا بۆ سەر ڕۆژاوای کوردستان
- شەڕ و پێکدادانەکانی سنووری هیندستان و پاکستان (٢٠١٩)
زانست و تەکنەلۆژیا
دوو لە دیارترین حاڵەتەکانی مردن لە کۆمەڵگەی زانستی لە ماوەی ئەو دەیەدا بریتی بوون لە نیل ئارمسترۆنگ لە ساڵی ٢٠١٢ و ستیڤن هۆکینگ لە ساڵی ٢٠١٨. بە پشتبەستن بە خەڵاتی ساڵانەی پێشکەوتنی ساڵ لەلایەن گۆڤاری زانستیی کۆمەڵەی ئەمریکی بۆ پێشخستنی زانست، باشترین دۆزینەوە زانستییەکان:
- ٢٠١٠: یەکەم ئامێری کوانتەم
- ٢٠١١: چارەسەرکردنی HIV وەک خۆپاراستن (HPTN 052)
- ٢٠١٢: دۆزینەوەی بۆزۆنی هیگز
- ٢٠١٣: چارەسەری بەرگریی شێرپەنجە
- ٢٠١٤: ئەرکی دوورەپەرێزی ڕۆزێتا
- ٢٠١٥: شێوازی دەستکاریکردنی جینۆمی CRISPR
- ٢٠١٦: ڕوانگەی شەپۆلی کێشکردن لەیزەر ئینتەرفیرۆمێتەر کە یەکەم چاودێری شەپۆلی کێشکردنە، پێشبینییەکەی ئەنیشتاین جێبەجێ دەکات.
- ٢٠١٧: یەکگرتنی گەردوونی: یەکگرتنی ئەستێرەی نیوترۆن (GW١٧٠٨١٧)
- ٢٠١٨: گەشەکردن خانە بە خانە
- ٢٠١٩: یەکەم وێنەی کونی ڕەش بڵاوکرایەوە
