ناوه‌ڕۆك
ناساندن
شۆڕشی تورکی گەنج یان تورکیای گەنج (بە ئینگلیزی: Young Turk Revolution، بە عەرەبی: ثورة تركيا الفتاة) شۆڕشێکی دەستووریخواز بوو لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا. کۆمیتەی یەکێتی و پێشکەوتن (ئیتیحاد و تەرەقی) کە ڕێکخراوێکی بزووتنەوەی تورکە گەنجەکانە، سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەمی ناچارکرد دەستووری عوسمانی بگەڕێنێتەوە و پەرلەمان بانگهێشت بکاتەوە، ئەمەش بووە هۆی دەستپێکردنی سیاسەتی فرە حیزبی لەناو ئیمپراتۆریەتەکەدا. لە شۆڕشی تورکی گەنجەوە تا کۆتایی ئیمپراتۆریەت، ئەمە دووهەمین سەردەمی دەستووری مێژووی ئیمپراتۆریەتی عوسمانییە. لە ساڵی ١٨٧٦دا، پاشایەتی دەستووری لە سەردەمی عەبدولحەمید کە لە ماوەی سەردەمی دەستووری یەکەم دامەزرابوو، تەنها دوو ساڵ بەردەوام بوو پێش ئەوەی عەبدولحەمید ڕایبگرێت و دەسەڵاتە خۆسەپێنەکان بۆ خۆی بگەڕێنێتەوە.
شۆڕشەکە بە فڕینی ئەحمەد نیازی ئەندامی ئیتیحاد و تەرەقی بۆ بەرزاییەکانی ئەلبانیا دەستی پێکرد. هەر زوو ئیسماعیل ئەنوەر و ئەیووب سەبری پەیوەندییان پێوە کرد. ئەوان تۆڕێکیان لەگەڵ ئەلبانییە ناوخۆییەکان دروستکرد و پەیوەندییەکانیان لەناو سوپای سێیەمدا کە بنکەکەی لە سالۆنیکا بوو بۆ هاندانی ڕاپەڕینێکی گەورە کەڵکیان وەرگرت. هەروەها تیرۆرکردنی جۆراوجۆری هەماهەنگ لەلایەن فیداییەکانی یەکێتییخوازەوە بوونە هۆی خۆبەدەستەوەدانی عەبدولحەمید. لەگەڵ ڕاپەڕینێکی دەستووریخوازانە لە پارێزگاکانی ڕومێل کە لەلایەن کۆمیتەی یەکێتی و پێشکەوتنەوە هاندرا، عەبدولحەمید خۆی بەدەستەوەدا و گەڕاندنەوەی دەستووری ڕاگەیاند، پەرلەمانی بانگهێشتکردەوە و داوای هەڵبژاردنی کرد.
دوای هەوڵێکی دژە شۆڕشی پاشایەتی ناسراو بە ڕووداوی ٣١ی ئازار لە بەرژەوەندی عەبدولحەمید لە ساڵی دواتردا، لە پۆستەکەی لابرا و براکەی مەحمەدی پێنجەم لەسەر تەختی پاشایەتی دانا.
پاشخان
بەرپەرچدانەوەی سیاسەتی کۆنەپەرستانەی سەردەمی عەبدولحەمیدی دووەم، کۆمەڵێک چاکسازی کۆمەڵایەتی بوو کە لەم ماوەیەدا ڕوویدا. بووە هۆی پەرەسەندنی ژینگەیەکی مۆدێرنتر و لیبڕاڵتر لە تورکیادا، کولتوورەکەی بەهێزتر کرد، هەروەها زەمینەی یاخیبوونی دواتری دابین کرد. بازنەی سیاسیی عەبدولحەمید لەیەکتر نزیک و هەمیشە لە گۆڕاندا بوو. کاتێک سوڵتان لە ساڵی ١٨٧٦ـەوە وازی لە سیاسەتی پێشوو هێنا، لە ساڵی ١٨٧٨ پەرلەمانی عوسمانی هەڵپەسارد، ئەمەش وایکرد کۆمەڵەیەکی زۆر بچووکی تاکەکان بتوانن بەشداری سیاسەت بکەن لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا.
بزووتنەوەی گەنجانی تورک
سەرچاوەی شۆڕشەکە لە چوارچێوەی بزووتنەوەی تورکی گەنجدایە کە ئارەزووی هەڵوەشاندنەوەی ڕژێمی عەبدولحەمید و دووبارە ناساندنی دەستووریان دەکرد. زۆربەی ڕۆشنبیرانی تورکی گەنج دەربەدەر بوون، هەرچەندە زۆرێک لە سەربازیدا هاوسۆزییان لەگەڵ تورکە گەنجەکان هەبوو. ململانێی مەقدۆنیا، ململانێیەکی نەتەوەیی کەم چڕی بوو لە ناوچەی مەقدۆنیا بۆ زۆرێک لە ئەفسەرانی سوپای کە لەوێ جێگیر بوون ئاشکرای کرد کە دەوڵەت پێویستی بە چاکسازی توند هەیە. لە کاتێکدا تورکە گەنجەکان لەسەر ئەوە کۆدەنگ بوون کە دیموکراسیکردن پێویستە بۆ عوسمانیزم، هەروەها بیرۆکەی یەکێتیی نەتەوەیی لە نێوان گرووپە نەتەوەییەکانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا، بەڵام لەسەر چاکسازی زیاتر ناکۆک بوون.
لیبراڵەکان بە سەرۆکایەتی شازادە سەباحەدین (کە لە سویسرا لە دەربەدەریدا بوو) داوای فۆرمێکی ئارامتری حکوومەت و هەروەها ئابووریی لایسز فایریان کرد. هەروەها پاڵیان بە سەربەخۆیی زیاتری گرووپە نەتەوەییە جیاوازەکانەوە دەنا، کە لە نێو کەمینەکانی ناو ئیمپراتۆریەتدا بەناوبانگ بوون. فراکسیۆنێکی تورکی گەنجی کاریگەرتر کە لە ژێر دەستی کۆمیتەی یەکێتی و پێشکەوتن (ئیتیحاد و تەرەقی) ڕێکخرابوو، سەرۆکەکەی ئەحمەد ڕزا لە پاریس لە دەربەدەریدا بوو. یەکێتییەکان ئاواتی ئیمپراتۆریەتێکی عوسمانییان دەخواست کە تورکەکان زاڵ بن. لە ساڵی ١٩٠٥ـەوە ئیتیحاد و تەرەقی توانی دزە بکاتە ناو زۆرێک لە دامەزراوەکانی ناو حکوومەتی عوسمانییەوە، زۆربەی ئەو کەسانەی کە وەرگیران ئەفسەری گەنجی سوپای سێیەمی عوسمانییەکان بوون.
شۆڕش
ئەو ڕووداوەی کە شۆڕشی لێکەوتەوە، کۆبوونەوەیەک بوو لە بەندەری ڕیڤاڵ لە باڵتیک لە نێوان ئێدواردی حەوتەمی شانشینی یەکگرتوو و نیکۆلاسی دووەمی ڕووسیا لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٠٨. هەرچەندە ئەم زلهێزە ئیمپراتۆرییانە لە ماوەی سەد ساڵی پێشوودا تاڕادەیەک کەم ململانێی گەورەیان لە نێوانیاندا هەبووە، بەڵام ڕکابەرییە بنەڕەتییەکان، کە بە "یاری گەورە" ناسراوە، دۆخەکەی تا ڕادەیەک خراپتر کردبوو کە داوای چارەسەرکردن دەکرا. ڕێککەوتننامەی ئینگلیز و ڕووسیا لە ساڵی ١٩٠٧ پەیوەندییە لەرزۆکەکانی بەریتانیا و ڕووسیای هێنایە پێشەوە بە چەسپاندنی سنوورەکان کە کۆنترۆڵی هەریەکەیانی لە فارس و ئەفغانستان دەستنیشان دەکرد.
زۆرێک لە ئەفسەرە یەکێتیخوازەکانی سوپای سێیەمی عوسمانی کە بنکەکەیان لە سالۆنیکا بوو، ترسیان لەوە هەبوو کە گردبوونەوەی سەربازانی ناوچەکە پێشەکییەک بێت بۆ دابەشکردنی مەقدۆنیا و یاخیبوون بێت دژی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم. ڕاپەڕین لە تەممووزی ساڵی ١٩٠٨ دەستی پێکرد. پێشڕەو ئەحمەد نیازی، ئیسماعیل ئەنوەر، ئەیووب سەبری، و ئیتیحادییەکانی تری ناو سوپای سێیەم هەڵاتن بۆ شاخەکان بۆ ڕێکخستنی تیپی گەریلا لە خۆبەخش و هەڵاتووەکان، لە هەمان کاتدا فشاریان خستە سەر عەبدولحەمید بۆ گەڕاندنەوەی دەستوور. لیژنەکە هەڕەشەی لە هایری پاشا، فیڵد مارشاڵی سوپای سێیەم کرد بۆ هاوکاری پاسیڤ، لە هەمان کاتدا شەمسی پاشای تیرۆر کرد کە عەبدولحەمید بۆ سەرکوتکردنی ڕاپەڕین لە مەقدۆنیا ناردبووی. لەم خاڵەدا، ئەو یاخیبوونەی کە لە سوپای سێیەمەوە لە سالۆنیکا سەریهەڵدا، دەستی بەسەر سوپای دووەمدا گرت کە بنکەکەی لە ئەدریانۆپڵ بوو، دواتر لە ژێر فشاری لابردنی لە پۆستەکەی، لە ٢٤ی تەممووزی ١٩٠٨ عەبدولحەمید خۆی بەدەستەوەدا و دەستووری گەڕاندەوە.
لە ٢٤ی تەممووزی ١٩٠٨ سەردەمی دووەمی دەستووری ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دەستی پێکرد. یەکێتی و پێشکەوتن حکوومەتی نەڕوخاند و بە ناو خۆی پابەند کرد بە ئایدیاڵە دیموکراسیەکان و دەستوریگەرایی. دوای شۆڕش، دەسەڵات بە شێوەیەکی نافەرمی لە نێوان کۆشک (عەبدولحەمید)، ئیتیحاد و تەرەقی دابەشکرا، کە کۆمیتەی ناوەندییان هێشتا لە سالۆنیکا بوو، و نوێنەرایەتی کوتلەیەکی گەورەی بەهێزی دەوڵەتی دەکرد.
مێژوونووس ڕۆناڵد گریگۆر سونی دەڵێت، شۆڕش هیچ پشتیوانییەکی جەماوەری نەبووە و لە ڕاستیدا "کودەتایەک بووە لەلایەن گرووپێکی بچووکی ئەفسەری سەربازی و چالاکوانی مەدەنی لە باڵکانەوە".
دوای ئەوە
هەڵبژاردنی گشتیی عوسمانی لە ساڵی ١٩٠٨ لە ماوەی مانگەکانی تشرینی دووەم و کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٠٨ ئەنجامدرا، ئەو کاندیدانەی کە پارتی یەکێتی و پێشکەوتن پشتگیری دەکردن ٦٠ کورسی پەرلەمانیان بەدەستهێنا. ئەنجوومەنی پیرانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بۆ یەکەمجار لە ماوەی زیاتر لە ٣٠ ساڵدا لە ١٧ی کانوونی دووەمی ١٩٠٨ لەگەڵ ئەندامانی زیندوو وەک حەسەن فەهمی پاشا لە سەردەمی دەستووری یەکەمەوە کۆبوونەوە. یەکەم دانیشتنی ژووری نوێنەران لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ١٩٠٩ بوو. ئەم پێشهاتانە بوونە هۆی دروستبوونی نوخبەیەکی نوێی حوکمڕان.
دوابەدوای شۆڕش، زۆرێک لە ڕێکخراوەکان کە هەندێکیان پێشتر لە ژێر زەمینیدا بوون، حیزبی سیاسییان دامەزراند. لە نێو ئەمانەدا ئیتیحاد و تەرەقی و پارتی ئازادی (ئەحرار) و دواتر ئازادی و ڕێککەوتن. حیزبی بچووکتری وەک پارتی سۆسیالیستی عوسمانی هەبوون. لە کۆتاییەکەی تری سپێکترۆمەکەدا پارتە نەتەوەییەکان بوون کە بریتی بوون لە؛ پارتی فیدراڵی گەل (بەشی بولگاری)، یانە دەستوورییەکانی بولگاریا، پارتی کرێکارانی سۆسیال دیموکراتی جوولەکەکان لە فەلەستین (Poale Zion)، ئەلفەتات، و ئەرمەنییەکان کە لە ژێر دەستی ئارمێنکان، هونچاکیان و فیدراسیۆنی شۆڕشگێڕی ئەرمەنستان (ARF) بوون.
لە کاتێکدا شۆڕشی تورکی گەنج بەڵێنی باشترکردنی ڕێکخراوەیی دابوو، کاتێک دامەزرا، حکوومەت سەرەتا خۆی تا ڕادەیەک ناڕێکخراو و بێکاریگەر سەلماند. هەرچەندە ئەم هاووڵاتییە چینی کرێکارانە زانیارییەکی کەمیان هەبوو لەسەر چۆنیەتی کۆنترۆڵکردنی حکوومەتێک، بەڵام بیرۆکەکانیان بەسەر دەوڵەتی عوسمانیدا سەپاند. لە سەرکەوتنێکی بچووکی لیبراڵەکاندا، کامیل پاشا کە لایەنگری لیبراڵەکان و ئەنگلۆفیل بوو، لە ٥ی ئابی ١٩٠٨ وەک وەزیری گەورە دەستنیشانکرا. سیاسەتەکانی یارمەتیدەر بوون بۆ پاراستنی هەندێک هاوسەنگی لە نێوان یەکێتی و پێشکەوتن و و لیبراڵەکاندا، بەڵام ململانێ لەگەڵ یەکەمیان بووە هۆی دوورخستنەوەی دوای ٦ مانگ.
عەبدولحەمید لە نیسانی ١٩٠٩ هەوڵیدا دەست بەسەر دەسەڵاتدا بگرێت بە وروژاندنی هەستی پۆپۆلیستی لە سەرانسەری ئیمپراتۆریەتەکەدا. هەوڵەکانی سوڵتان بۆ گەڕانەوە بۆ دەسەڵات کاتێک کاریگەری بەدەستهێنا کە بەڵێنی گەڕاندنەوەی خەلافەت و نەهێشتنی سیاسەتە عەلمانیەکان و گەڕاندنەوەی سیستەمی یاسایی لەسەر بنەمای شەریعەتدا. لە ١٣ی نیسانی ١٩٠٩ یەکەکانی سوپا ڕاپەڕین و جەماوەرێک لە خوێندکاری ئیلاهیات و پیاوانی ئایینی عەمامەدار هاواریان دەکرد و دەیانگوت "شەرعمان دەوێت" و هەنگاویان نا بۆ گەڕاندنەوەی دەسەڵاتی ڕەهای سوڵتان. سوپای کردەیی بە فەرماندەیی مەحمود شەوکەت پاشا ئەم کارانەی پێچەوانە کردەوە و دەسەڵاتی پەرلەمانی گەڕاندەوە دوای ئەوەی ڕاپەڕینەکەی لە ٢٤ی نیسانی ١٩٠٩ دا شکست پێهێنا.
دوو زلهێزی ئەورووپی بە کەمکردنەوەی سەروەریی عوسمانی لە بەڵکاندا سوودیان لە ئاژاوەکان وەرگرت، بولگاریا کە بە شێوەیەکی یاسایی وەلیی عوسمانی بوو، بەڵام بە شێوەیەکی دیفاکتۆ سەربەخۆ بوو، جگە لە سەربەخۆیی فەرمی، لە ٥ی تشرینی یەکەمدا سەربەخۆیی خۆی ڕاگەیاند. ڕۆژێک دوای ئەوە نەمسا-مەجارستان بە فەرمی بۆسنە و هەرزەگۆڤینایان گرتەوە کە پێشتر بە شێوەیەکی یاسایی خاکی عوسمانی بوو، بەڵام بە کردەوە لەلایەن نەمسا-مەجارستانەوە داگیرکرابوو.
کاریگەری کولتووری و نێودەوڵەتی
حکومەتی حوسێن حیلمی پاشا یادی شۆڕشی تورکی گەنج و دووەم ڕاگەیاندنی دەستووری وەک جەژنێکی نەتەوەیی ناسراو بە جەژنی نیشتمانی لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و کۆماری تورکیادا واژۆ کرد و بوو بە یاسا. لە ساڵی ١٩٠٩ـەوە هەموو ٢٣ی تەممووز بەڕێوەدەچوو، بەڵام بەهۆی ڕۆژی کۆمارەوە گرنگییەکەی کەمیکرد، کە کۆماری تورکیا لە ٢٩ی تشرینی یەکەمی ١٩٢٣دا خۆی ڕاگەیاند.
لە هەندێک لە پێکهاتەکاندا، وەک جوولەکەکان، گرووپە چاکسازیخوازەکان نوخبەی دەسەڵاتداری کۆنەپەرستیان لە پۆستەکانیان دوورخستەوە و نوخبەیەکی نوێی چاکسازیخوازیان لە شوێنی ئەوان دانا. فیدراسیۆنی شۆڕشگێڕی ئەرمەنستان کە پێشتر لە یاسا دەرچووبوو، بوو بە نوێنەری سەرەکی کۆمەڵگەی ئەرمەنستان لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا، جێگەی نوخبەی ئەرمەنی پێش ساڵی ١٩٠٨ی گرتەوە، کە لە بازرگانان، پیشەوانان و پیاوانی ئایینی پێکهاتبوون.
شۆڕش و کارەکانی ئیتیحاد و تەرەقی کاریگەرییەکی زۆری لەسەر موسڵمانانی وڵاتانی دیکە هەبوو. کۆمەڵگەی فارس لە ئیستەنبووڵ کۆمیتەی یەکێتی و پێشکەوتنی ئێرانیان دامەزراند. سەرکردەکانی بزووتنەوەی گەنجانی بوخارا بە قووڵی کەوتبوونە ژێر کاریگەری شۆڕشی تورکی گەنج و وەک نموونەیەک بۆ لاساییکردنیان دەزانی.
