ناوه‌ڕۆك
ناساندن
جەنگی جیهانیی یەکەم (بە ئینگلیزی: World War I، بە عەرەبی: الحرب العالمية الأولى)، زۆرجار بە کورتکراوەی (WW1)، کە بە جەنگی گەورەش ناسراوە، یەکێک بوو لە کوشندەترین ململانێ جیهانییەکان لە مێژوودا. جەنگاوەرانی سەرەکیی جەنگەکە زۆربەی ئەورووپا و ئیمپراتۆریەتی کۆلۆنیالیزمیان لەخۆگرتبوو، هەروەها هەریەک لە ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا، ئەمریکا، ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ئیمپراتۆریەتی ژاپۆن، لەگەڵ شەڕکردن لە سەرانسەری ئەورووپا، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەفریقا، زەریای هێمن و بەشێک لە ئاسیا. بە مەزەندەکردن ٩ ملیۆن سەرباز لە شەڕەکاندا کوژراون، لەگەڵ ٢٣ ملیۆن بریندار، لە کاتێکدا ٥ ملیۆن هاووڵاتی مەدەنی لە ئەنجامی چالاکییە سەربازییەکان و برسێتی و نەخۆشییەوە گیانیان لەدەستدا. ملیۆنان کەسی دیکە لە جینۆسایدەکانی ناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و لە پەتای ئەنفلۆنزای ساڵی ١٩١٨ گیانیان لەدەستدا، کە بەهۆی جووڵەی شەڕڤانان لە کاتی جەنگدا خراپتر بوو.
ئاگربەست و خۆبەدەستەوەدان لە جەنگی جیهانیی یەکەم
داڕمانی زلهێزە ناوەندییەکان بە خێرایی تەشەنەی کرد. بە واژۆکردنی ئاگربەستی سالۆنیکا لە ٢٩ی ئەیلوولی ١٩١٨، بولگاریا بووە یەکەم وڵات کە ئاگربەست واژۆ بکات. لە ٢٤ی تشرینی یەکەمدا ئیتاڵییەکان دەستیان بە هێرشێک کرد کە بە خێرایی ئەو خاکەی وەرگرتەوە کە لە دوای شەڕی کاپۆرێتۆ لەدەستچوو. ئەمەش لە شەڕی ڤیتۆریۆ ڤێنێتۆدا گەیشتە لوتکە کە سوپای نەمسا-مەجارستان وەک هێزێکی شەڕکەری کاریگەر کۆتایی هات. هەروەها هێرشەکە بووە هۆی هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی نەمسا-مەجارستان. لە ماوەی هەفتەی کۆتایی مانگی تشرینی یەکەمدا، ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی لە بوداپێست، پراگ و زاگرێب ئەنجامدرا. لە ٢٩ی تشرینی یەکەمدا دەسەڵاتدارانی ئیمپراتۆری داوای ئاگربەستی ئیتاڵیایان کرد، بەڵام ئیتالییەکان بەردەوام بوون لە پێشڕەوی و گەیشتنە شاری ترێنتۆ و ئودین و تریێست. لە ٣ی تشرینی دووەمدا نەمسا-مەجارستان ئاڵای ئاگربەستی نارد بۆ ئەوەی داوای ئاگربەست بکات. مەرجەکان کە لە ڕێگەی تەلەگرافەوە لەگەڵ دەسەڵاتی هاوپەیمانان لە پاریس ڕێکخرابوو، بە فەرماندەی نەمسا گەیاندرا و قبوڵکرا. ئاگربەست لەگەڵ نەمسا لە ڤیلا جیۆستی لە نزیک پادوا لە ٣ی تشرینی دووەم واژۆ کرا. نەمسا و هەنگاریا دوای ڕووخانی دەسەڵاتی پاشایەتی هابسبورگ ئاگربەستی جیاوازیان واژۆ کرد. لە ڕۆژانی دواتردا سوپای ئیتالیا بە زیاتر لە ٢٠ هەزار سەربازەوە ئینسبروک و هەموو تیرۆلی داگیرکرد.
لە ٣٠ی تشرینی یەکەمدا ئیمپراتۆریەتی عوسمانی خۆی بەدەستەوەدا و واژۆی ئاگربەستی مودرۆسی کرد.
لە ١١ی تشرینی دووەم، کاتژمێر ٥:٠٠ی بەیانی، ئاگربەستێک لەگەڵ ئەڵمانیا لەنێو گالیسکەیەکی شەمەندەفەر لە کۆمپیین واژۆ کرا. کاتژمێر ١١ی بەیانی ١١ی تشرینی دووەمی ١٩١٨- "کاتژمێری یازدەهەمی ڕۆژی یازدەهەمی مانگی یازدەهەم"- ئاگربەستێک کەوتە بواری جێبەجێکردنەوە. لە ماوەی شەش کاتژمێری نێوان واژۆکردنی ئاگربەست و جێبەجێکردنی، سوپای دژبەیەک لە بەرەی ڕۆژاوا دەستیان کرد بە کشانەوە لە پێگەکانیان، بەڵام شەڕ بە درێژایی زۆر ناوچەی میحوەرەکە بەردەوام بوو، بەو پێیەی فەرماندەکان دەیانویست پێش کۆتاییهاتنی شەڕەکە خاک بگرن. داگیرکردنی ڕاینلاند دوای ئاگربەستەکە ڕوویدا. کە سوپای داگیرکەر لە هێزەکانی ئەمریکا، بەلجیکا، بەریتانیا و فەرەنسا پێکهاتبوون.
لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٩١٨ هاوپەیمانان پێداویستییەکی زۆری هێزی مرۆیی و کەرەستەیان هەبوو بۆ داگیرکردنی ئەڵمانیا. بەڵام لە کاتی ئاگربەستەکەدا هیچ هێزێکی هاوپەیمانان سنووری ئەڵمانیای نەبەزاندبوو، بەرەی ڕۆژاوا هێشتا نزیکەی ٧٢٠ کیلۆمەتر لە بەرلینەوە دوور بوو و سوپای کایزەریش بە ڕێکوپێکییەکی باش لە بەرەکانی شەڕ پاشەکشەیان کردبوو. ئەم هۆکارانە وایکرد هیندنبێرگ و سەرکردە باڵاکانی تری ئەڵمانیا ئەو چیرۆکە بڵاوبکەنەوە کە بەڕاستی سوپاکانیان شکستیان نەهێناوە. ئەمەش بووە هۆی ئەفسانەی چەقۆ لە پشتەوە، کە هۆکاری شکستی ئەڵمانیای گەڕاندەوە بۆ بێتوانایی لە بەردەوامبوون لە شەڕکردن (هەرچەندە تا ملیۆنێک سەرباز بەدەست پەتای ئەنفلۆنزای ساڵی ١٩١٨ـەوە دەیانناڵاند و ناشایستە بوون بۆ شەڕکردن).
هاوپەیمانان سامانێکی زۆر زیاتری پۆتانسێلیان هەبوو کە دەیانتوانی لە شەڕەکەدا خەرجیان بکەن. یەکێک لە خەمڵاندنەکان (بە بەکارهێنانی دۆلاری ئەمریکی ساڵی ١٩١٣) ئەوەیە کە هاوپەیمانان ٥٨ ملیار دۆلاریان بۆ شەڕەکە خەرج کردووە و زلهێزەکانی ناوەڕاست تەنها ٢٥ ملیار دۆلاریان خەرج کردووە. لە نێو هاوپەیماناندا بەریتانیا ٢١ ملیار دۆلاری خەرجکردووە و ١٧ ملیار دۆلاری ئەمریکیش؛ لە نێوان زلهێزە ناوەندییەکان ئەڵمانیا ٢٠ ملیار دۆلاری خەرج کردووە.
دوای ئاگربەست
لە دوای شەڕەکە چوار ئیمپراتۆریەت نەما: ئەڵمانی، نەمسا-مەجاری، عوسمانی و ڕووسی. ژمارەیەکی زۆر لە گەلان سەربەخۆیی پێشوویان وەرگرتەوە و نەتەوەی نوێش دروست بوون. چوار شانشینی لەگەڵ ئەرستۆکراسییە یاریدەدەرەکانیان لە ئەنجامی شەڕەکەدا ڕووخان: ڕۆمانۆڤەکان، هۆهێنزۆلێرنەکان، هابسبورگەکان و عوسمانییەکان. بەلجیکا و سربیا زیانێکی زۆریان بەرکەوت، هەروەها فەرەنساش، کە یەک ملیۆن و ٤٠٠ هەزار سەربازی کوژران، بەبێ ژماردنی قوربانییەکانی دیکە.
کۆتاییهاتنی شەڕ بە شێوەیەکی فەرمی
دۆخێکی فەرمی شەڕ لە نێوان هەردوو لایەن بۆ ماوەی حەوت مانگی دیکە بەردەوام بوو، تا واژۆکردنی پەیماننامەی ڤێرسای لەگەڵ ئەڵمانیا لە ٢٨ی حوزەیرانی ١٩١٩. ئەنجوومەنی پیرانی ئەمریکا سەرەڕای پشتگیری گشتی پەیماننامەکەی پەسەند نەکرد، و بە فەرمی کۆتایی بە بەشداریکردنی لە شەڕەکەدا نەهێنا تا بڕیارنامەی نۆکس-پۆرتێر لە ٢ی تەممووزی ١٩٢١ لەلایەن سەرۆک وارن جی. بۆ شانشینی یەکگرتوو، دۆخی شەڕ بەپێی بڕگەکانی یاسای کۆتاییهێنان بە جەنگی ئێستا ساڵی ١٩١٨ وەستا، هەریەک لە وڵاتەکانی دیکەش بەم شێوەیە جەنگیان وەستاند:
- ئەڵمانیا لە ١٠ی کانوونی دووەمی ١٩٢٠.
- نەمسا لە ١٦ی تەمموزی ١٩٢٠.
- بولگاریا لە ٩ی ئابی ١٩٢٠.
- هەنگاریا لە ٢٦ی تەمموزی ١٩٢١.
- تورکیا لە ٦ی ئابی ١٩٢٤.
دوای پەیمانی ڤێرسای، پەیماننامە لەگەڵ نەمسا، هەنگاریا، بولگاریا و ئیمپراتۆریەتی عوسمانی واژۆ کرا. ئیمپراتۆریەتی عوسمانی هەڵوەشایەوە و بەشێکی زۆری خاکی شام وەک پارێزگاری بەخشرایە زلهێزە جیاوازەکانی هاوپەیمانان. ناوەکی تورکیا لە ئەنادۆڵ بە ناوی کۆماری تورکیا ڕێکخرایەوە. ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بڕیار بوو بە پەیماننامەی سیڤەری ساڵی ١٩٢٠ دابەش بکرێت. ئەم پەیماننامەیە هەرگیز لەلایەن سوڵتانەوە پەسەند نەکرا و لەلایەن بزووتنەوەی نیشتمانی تورکیاوە ڕەتکرایەوە، کە بووە هۆی شەڕی سەربەخۆیی سەرکەوتووی تورکیا و پەیماننامەی لۆزان لە ساڵی ١٩٢٣دا واژۆ کرا.
لە ڕووی یاساییەوە، پەیماننامە فەرمییەکانی ئاشتی تەواو نەبوون تا دوا پەیماننامەی لۆزان واژۆ کرا. کە بەپێی مەرجەکانی، هێزەکانی هاوپەیمانان لە ٢٣ی ئابی ١٩٢٣ قوستەنتینیەیان بەجێهێشت.
پەیماننامەکانی ئاشتی و سنووری نەتەوەیی
دوای جەنگ، بڕێکی دیاریکراو لە گرنگیدانی ئەکادیمی لەسەر هۆکارەکانی شەڕ و ئەو توخمانەی کە دەتوانن وابکەن ئاشتی گەشە بکات، گەشەی کرد. لە بەشێکدا ئەمانە بوونە هۆی بەدامەزراوەییکردنی توێژینەوەکانی ئاشتی و ململانێ، لێکۆڵینەوەکانی ئاسایش و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان بەگشتی. کۆنفرانسی ئاشتیی پاریس زنجیرەیەک پەیماننامەی ئاشتی بەسەر زلهێزە ناوەندییەکان سەپاند کە بە فەرمی کۆتایی بە شەڕەکە هێنا. پەیماننامەی ڤێرسای ساڵی ١٩١٩ مامەڵەی لەگەڵ ئەڵمانیادا کرد و بە پشتبەستن بە خاڵی ١٤ی ویڵسن، لە ٢٨ی حوزەیرانی ١٩١٩دا کۆمەڵەی گەلانی هێنایە ئاراوە.
گەلانی شکستخواردوو دەبوو قەرەبووی زیانەکانی جەنگ بکەنەوە، لە پەیمانی ڤێرسایدا ئەم لێدوانە ماددەی ٢٣١ بوو. ئەم بابەتە بە بڕگەی تاوانباری جەنگ ناسرا چونکە زۆرینەی ئەڵمانییەکان هەستیان بە زەلیلبوون و ناڕەزایی دەکرد. بە گشتی ئەڵمانییەکان هەستیان دەکرد کە بە ناڕەوا مامەڵەیان لەگەڵ کراوە لەلایەن ئەو شتەی کە پێیان دەگوت "دیکتاتۆریی ڤێرسای".
لەم نێوەندەدا، گەلانی نوێ کە لە ژێر دەسەڵاتی ئەڵمانیا ڕزگاریان بوو، پەیماننامەکەیان وەک داننان بەو هەڵانەی کە لەلایەن دراوسێ شەڕانگێزە زۆر گەورەکانەوە بەرامبەر بە گەلانی بچووک ئەنجامدراون، سەیر کرد. کۆنفرانسی ئاشتی داوای لە هەموو دەسەڵاتە دۆڕاوەکان دەکرد کە قەرەبووی هەموو ئەو زیانانە بدەنەوە کە بە خەڵکی مەدەنی کەوتووە. بەڵام بەهۆی سەختییە ئابوورییەکان و ئەڵمانیا تاکە دەسەڵاتی شکستخواردوو کە ئابوورییەکی تەواوەتی هەبوو، بارگرانییەکە تاڕادەیەکی زۆر کەوتە سەر ئەڵمانیا.
ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا کە لە ساڵی ١٩١٧ دوای شۆڕشی ئۆکتۆبەر لە شەڕەکە کشابووەوە، بەشێکی زۆری سنووری ڕۆژاوای خۆی لەدەستدا، چونکە گەلانی تازە سەربەخۆی ئیستۆنیا و فینلاند و لاتڤیا و لیتوانیا و پۆڵەندا لێوەی دروست بوون. ڕۆمانیا لە نیسانی ساڵی ١٩١٨ دەستی بەسەر بێسارابیادا گرت.
