ناوه‌ڕۆك
ناساندن
جەنگی جیهانیی دووەم (بە ئینگلیزی: Second World War، بە عەرەبی: الحرب العالمية الثانية) کە بە کورتکراوەی (WWII) دەناسرێت، جەنگێکی جیهانی بوو کە لە ساڵی ١٩٣٩ تا ١٩٤٥ بەردەوام بوو. زۆرینەی ڕەهای وڵاتانی جیهانی لەخۆگرتبوو بەتایبەت زلهێزەکان و دوو هاوپەیمانی سەربازی دژ بەیەکیان پێکهێنا: هاوپەیمانان و وڵاتانی تەوەر. لە جەنگێکی گشتیدا کە زیاتر لە ١٠٠ ملیۆن کەس لە ٣٠ وڵاتی جیاواز بەشدارییان تێدا کرد. فڕۆکەکان ڕۆڵێکی سەرەکییان لە ململانێکاندا گێڕا، ئەمەش بووە هۆی بۆردومانی ستراتیژی ناوەندەکانی دانیشتووان و بەکارهێنانی یەکەمجاری چەکی ئەتۆمی لە جەنگدا. لە ئەنجامی جەنگەکە ٧٠ بۆ ٨٥ ملیۆن کەس کوژران، کە زۆرینەیان خەڵکی مەدەنی بوون. دەیان ملیۆن کەس بەهۆی کۆمەڵکوژی (لەوانەش هۆلۆکۆست) و برسێتی و کۆمەڵکوژی و نەخۆشی گیانیان لەدەستدا. لە دوای شکستی وڵاتانی تەوەر، ئەڵمانیا و ژاپۆن داگیرکران و دادگای تاوانەکانی جەنگ لە دژی سەرکردەکانی ئەڵمانیا و ژاپۆن بەڕێوەچوو.
هۆکارە وردەکانی جەنگی جیهانی دووەم مشتومڕیان لەسەرە، بەڵام هۆکارە سەرەکی بریتی بوون لە جەنگی دووەمی ئیتاڵۆ و ئەسیوپیا، جەنگی ناوخۆی ئیسپانیا، جەنگی دووەمی چین و ژاپۆن، ململانێ سنوورییەکانی سۆڤیەت و ژاپۆن، سەرهەڵدانی فاشیزم لە ئەورووپا و بەرزبوونەوەی گرژییەکانی ئەورووپا لە جەنگی جیهانیی یەکەمەوە. بەگشتی جەنگی جیهانیی دووەم لە ١ی ئەیلوولی ١٩٣٩ دەستی پێکرد، کاتێک ئەڵمانیای نازی لە سەردەمی ئەدۆلف هیتلەردا هێرشی کردە سەر پۆڵەندا. دواتر شانشینی یەکگرتوو و فەرەنسا لە ٣ی ئەیلوولدا شەڕیان دژی ئەڵمانیا ڕاگەیاند. بەپێی پەیمانی مۆلۆتۆڤ-ریبنترۆپ لە ئابی ١٩٣٩، ئەڵمانیا و یەکێتیی سۆڤیەت پۆڵەندایان دابەشکردبوو و "کایەکانی کاریگەری خۆیان" لە سەرانسەری فینلەندا، ئیستۆنیا، لاتڤیا، لیتوانیا و ڕۆمانیادا دیاری کردبوو. لە کۆتاییەکانی ساڵی ١٩٣٩ تا سەرەتای ساڵی ١٩٤١، لە زنجیرەیەک هەڵمەت و پەیماننامەدا، ئەڵمانیا بەشێکی زۆری کیشوەری ئەورووپای داگیرکرد و هاوپەیمانی تەوەری لەگەڵ ئیتاڵیا و ژاپۆن پێکهێنا. دوای دەستپێکردنی هەڵمەتەکان لە باکووری ئەفریقا و ڕۆژهەڵاتی ئەفریقا، و ڕووخانی فەرەنسا لە ناوەڕاستی ساڵی ١٩٤٠، شەڕەکە بە پلەی یەکەم لە نێوان زلهێزەکانی تەوەری ئەورووپا و ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا بەردەوام بوو، لەگەڵ شەڕ لە باڵکان، شەڕی ئاسمانی بەریتانیا و شەڕی زەریای ئەتڵەسی. لە ٢٢ی حوزەیرانی ١٩٤١ ئەڵمانیا سەرکردایەتی زلهێزەکانی تەوەری ئەورووپای کرد بۆ لەشکرکێشییەک دژی یەکێتیی سۆڤیەت و بەرەی ڕۆژهەڵات کە گەورەترین شانۆی وشکانی جەنگ بوو لە مێژوودا.
ژاپۆن کە ئامانجی زاڵبوون بوو بەسەر ئاسیا و زەریای هێمن، تا ساڵی ١٩٣٧ لەگەڵ کۆماری چین لە شەڕدا بوو. لە کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٤١ ژاپۆن هێرشی کردە سەر خاکەکانی ئەمریکا و بەریتانیا بە هێرشێکی نزیک لە یەک کاتدا بۆ سەر باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و ناوەڕاستی زەریای هێمن، لەنێویاندا هێرشێک بۆ سەر کەشتییەکانی ئەمریکا لە پێرل هاربەر کە لە ئەنجامدا ئەمریکا شەڕی دژی ژاپۆن ڕاگەیاند. بۆیە زلهێزەکانی تەوەری ئەورووپا بە هاودەنگی شەڕیان لە دژی ئەمریکا ڕاگەیاند. هەر زوو ژاپۆن بەشێکی زۆری ڕۆژاوای زەریای هێمنی گرت، بەڵام پێشڕەوییەکانی لە ساڵی ١٩٤٢دا ڕاگیران دوای ئەوەی لە شەڕی میدوەی دۆڕا؛ دواتر ئەڵمانیا و ئیتاڵیا لە باکووری ئەفریقا و لە ستالینگراد لە یەکێتیی سۆڤیەت شکستیان هێنا. پاشەکشە سەرەکییەکان لە ساڵی ١٩٤٣- لەوانە زنجیرەیەک شکستەکانی ئەڵمانیا لە بەرەی ڕۆژهەڵات، داگیرکارییەکانی هاوپەیمانان بۆ سەر سیسیلیا و وشکانی ئیتاڵیا و هێرشەکانی هاوپەیمانان لە زەریای هێمن- زلهێزەکانی تەوەری لە دەستپێشخەرییەکانیان وەستاند ناچاری کردن لە هەموو بەرەکاندا پاشەکشەی ستراتیژی بکەن. لە ساڵی ١٩٤٤ هاوپەیمانانی ڕۆژاوا هێرشیان كردە سەر فەرەنسا كە لەلایەن ئەڵمانیاوە داگیركرابوو، هاوكات یەكێتیی سۆڤیەت زیانەكانی خاكی خۆی وەرگرتەوە و ڕووی لە ئەڵمانیا و هاوپەیمانەكانی كرد. لە ماوەی ساڵانی ١٩٤٤ و ١٩٤٥دا ژاپۆن لە وشکانی ئاسیا تووشی پێچەوانەبوونەوە بوو، لە کاتێکدا هاوپەیمانان هێزی دەریایی ژاپۆنیان پەكخست و دوورگە سەرەکییەکانی ڕۆژاوای زەریای هێمنیان گرت.
جەنگ لە ئەورووپا بە ئازادکردنی ئەو ناوچانەی کە لەلایەن ئەڵمانیاوە داگیرکرابوون، و لەشکرکێشی بۆ سەر ئەڵمانیا لەلایەن هاوپەیمانەکانی ڕۆژاوا و یەکێتیی سۆڤیەتەوە کۆتایی هات، کە بە کەوتنی بەرلین بە دەست سەربازانی سۆڤیەت و خۆکوشتنی هیتلەر و خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرجی ئەڵمانیا لە ٩ی ئایاری ١٩٤٥دا کۆتایی هات. دوای جاڕنامەی پۆتسدام لەلایەن هاوپەیمانانەوە لە ٢٦ی تەممووزی ١٩٤٥ و ڕەتکردنەوەی ژاپۆن بۆ خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرج، ئەمریکا یەکەم بۆمبی ئەتۆمی فڕێدایە سەر شارەکانی هێرۆشیمای ژاپۆن، لە ٦ی ئاب و ناگاساکی، لە ٩ی ئاب. لە بەرانبەر داگیرکارییەکی نزیک بۆ سەر دوورگەکانی ژاپۆن، ئەگەری بۆردومانی تری ئەتۆمی و چوونە ناوەوەی سۆڤیەت بۆ شەڕی دژی ژاپۆن لە سەروبەندی داگیرکردنی مەنچوریادا، ژاپۆن لە ١٥ی ئابدا نیازی خۆی بۆ خۆبەدەستەوەدان ڕاگەیاند، پاشان بەڵگەنامەی خۆبەدەستەوەدانی لە ٢ی ئەیلوولی ١٩٤٥، سەرکەوتنی تەواوی لە ئاسیا بۆ هاوپەیمانان چەسپاند.
جەنگی جیهانیی دووەم، ڕیزبەندی سیاسی و پێکهاتەی کۆمەڵایەتی گۆی زەوی گۆڕی. نەتەوە یەکگرتووەکان (UN) بۆ پەرەپێدانی هاوکاری نێودەوڵەتی و ڕێگریکردن لە ململانێکانی داهاتوو دامەزرا، زلهێزە سەرکەوتووەکان: چین، فەرەنسا، یەکێتیی سۆڤیەت، بەریتانیا و ئەمریکا بوونە ئەندامی هەمیشەیی ئەنجوومەنی ئاسایشی ئەو ڕێکخراوە. یەکێتیی سۆڤیەت و ئەمریکا وەک زلهێزێکی ڕکابەر سەریان هەڵدا و جەنگی سارد لەنێوانیان دروست بوو کە نزیکەی نیو سەدەی خایاند. لە دوای وێرانکارییەکانی ئەورووپا، کاریگەریی زلهێزەکانی کەم بووەوە و بووە هۆی بێکۆلۆنیزەکردنی ئەفریقا و ئاسیا. زۆربەی ئەو وڵاتانەی کە پیشەسازییەکانیان زیانیان بەرکەوتبوو، بەرەو بوژانەوەی ئابووری و فراوانبوون هەنگاویان نا. یەکگرتنی سیاسی و ئابووری، بە تایبەت لە ئەورووپا، وەک هەوڵێک بۆ پێشگرتن لە دوژمنایەتییەکانی داهاتوو و کۆتاییهێنان بە دوژمنایەتییەکانی پێش جەنگ و دروستکردنی هەستی ناسنامەی هاوبەش دەستی پێکرد.
بابەتی سەرەکی: جەنگی جیهانیی دووەم
نزیکبوونەوەی هاوپەیمانان (١٩٤٤)
D-Day، داگیرکردنی سنوورەکانی ئەڵمانیا، ئازادکردنی فەڕەنسا و یووگۆسلاڤیا، شەڕی کەنداوی لەیتدا
لە ٦ی حوزەیرانی ١٩٤٤ (کە بە D-Day ناسراوە)، دوای سێ ساڵ فشاری سۆڤیەت، هاوپەیمانانی ڕۆژاوا هێرشیان کردە سەر باکووری فەرەنسا. لەگەڵیشیدا هێرشیان کردە سەر باشووری فەرەنسا. ئەم نیشتنەوەیانە سەرکەوتوو بوون و بوونە هۆی شکستی یەکەکانی سوپای ئەڵمانیا لە فەرەنسا. پاریس لە ٢٥ی ئابدا بەهۆی بەرخۆدانی ناوخۆییەوە بە یارمەتی هێزە ئازادەکانی فەرەنسا ئازادکرا، کە هەردووکیان لەلایەن جەنەڕاڵ چارڵز دیگۆلەوە سەرکردایەتی دەکران و هاوپەیمانانی ڕۆژاوا لە ماوەی کۆتایی ساڵدا بەردەوام بوون لە پاڵنانی هێزەکانی ئەڵمانیا لە ڕۆژاوای ئەورووپا. دواتر هەوڵێک بۆ پێشڕەوی بۆ باکووری ئەڵمانیا بە سەرۆکایەتی ئۆپەراسیۆنێکی گەورەی ئاسمانی لە هۆڵەندا شکستی هێنا. دوای ئه‌وه هاوپه‌یمانانی ڕۆژاوا وردە وردە چوونە نێو ئەڵمانیا، به‌ڵام له هێرشێكی گه‌وره‌دا نه‌یانتوانی ڕووباری روور ببڕن. هەروەها لە ئیتاڵیا پێشڕەوی هاوپەیمانان بەهۆی دوا هێڵی بەرگری گەورەی ئەڵمانیاوە خاوبووەوە.
لە ٢٢ی حوزەیران، سۆڤیەتەکان هێرشێکی ستراتیژییان لە بیلاڕووس دەستپێکرد ("ئۆپەراسیۆنی باگرەیشن") کە نزیکەی تەواو ناوەندی گرووپی سوپای ئەڵمانیای لەناوبرد. هەر زوو دوای ئەوە، هێرشێکی ستراتیژی دیکەی سۆڤیەت، سەربازانی ئەڵمانیای لە ڕۆژاوای ئۆکرانیا و ڕۆژهەڵاتی پۆڵەندا ناچار کرد بکشێنەوە. سۆڤیەتەکان کۆمیتەی ڕزگاری نیشتمانی پۆڵەندایان پێکهێنا بۆ کۆنترۆڵکردنی خاک لە پۆڵەندا و بەرەنگاربوونەوەی سوپای پۆڵەندی کراجۆوا. هێرشە ستراتیژییەکانی سوپای سووری سۆڤیەت لە ڕۆژهەڵاتی ڕۆمانیا سەربازە بەرچاوەکانی ئەڵمانیای لەوێ لەناوبرد و کودەتایەکی سەرکەوتووی لە ڕۆمانیا و لە بولگاریای لێکەوتەوە، دواتر ئەو وڵاتانە هاتنە بەرەی هاوپەیمانان.
لە ئەیلوولی ١٩٤٤ سەربازانی سۆڤیەت پێشڕەوییان کرد بۆ ناو یووگۆسلاڤیا و یەکەکانی E و Fـی سوپای ئەڵمانیا لە یۆنان و ئەلبانیا و یووگۆسلاڤیا ناچار کران بکشێنەوە بۆ ئەوەی ڕزگاریان ببێت. تا ئەم خاڵە پارتیزانەکان بە سەرۆکایەتی کۆمۆنیستەکان لە ژێر سەرپەرشتی مارشال جۆسیپ برۆز تیتۆ کە لە ساڵی ١٩٤١ەوە سەرکردایەتی هەڵمەتێکی گەریلاکانی دەکرد دژی داگیرکاری، بەشێکی زۆری خاکی یووگۆسلاڤیایان کۆنترۆڵ کرد و سەرقاڵی دواخستنی هەوڵەکان بوون لە دژی هێزەکانی ئەڵمانیا لە باشوورەوە. لە باکووری سربیا، سوپای سووری سۆڤیەت بە پشتیوانییەکی سنوورداری هێزەکانی بولگاریا، لە ٢٠ی تشرینی یەکەمدا لە ئازادکردنی هاوبەشی بەلگرادی پایتەختدا یارمەتی پارتیزانەکانی دا.
دوای چەند ڕۆژێک، سۆڤیەت هێرشێکی بەرفراوانی بۆ سەر هەنگاریای داگیرکراوی ئەڵمانیا دەستپێکرد کە تا ڕووخانی بوداپێست لە شوباتی ١٩٤٥ بەردەوام بوو. بە پێچەوانەی سەرکەوتنە سەرنجڕاکێشەکانی سۆڤیەت لە باڵکان، بەرخۆدانی بەهێزی فینلەندا لە بەرانبەر هێرشی سۆڤیەت لە ئیستموسی کارێلی، داگیرکاری سۆڤیەتەکانی وەستاند و بووە هۆی ئاگربەستی سۆڤیەت و فینلەندا بە مەرجی وەستانەوەی فینلەندا دژی ئەڵمانیای هاوپەیمانی پێشووی خۆی.
تا سەرەتای مانگی تەممووزی ١٩٤٤، هێزەکانی کۆمۆنوێڵس لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا گەمارۆکانی ژاپۆنیان لە ئاسام بەرپەرچ دابووەوە، ژاپۆنییەکانیان پاڵنابووەوە بۆ ڕووباری چیندوین و چینییەکانیش میتکینایان گرت. لە ئەیلوولی ١٩٤٤ هێزەکانی چین چیای سۆنگیان گرت و ڕێگای بۆرمایان کردەوە.
لە چین ژاپۆنییەکان سەرکەوتنی زیاتریان بەدەستهێنا، دواجار لە ناوەڕاستی مانگی حوزەیران چانگشایان گرت و تا سەرەتای مانگی ئاب شاری هێنگیانگیان گرت. هەر زوو دوای ئەوە، هێرشیان کردە سەر پارێزگای گوانگشی و تا کۆتایی مانگی تشرینی دووەم لە شەڕی گەورە دژی هێزەکانی چین لە گویلین و لیۆژۆ سەرکەوتنیان بەدەستهێنا و تا ناوەڕاستی مانگی کانوونی دووەمیش بە سەرکەوتوویی هێزەکانیان لە چین و هیندۆچین بەیەکەوە گرێدا.
لە زەریای هێمن هێزەکانی ئەمریکا بەردەوام بوون لە فشارخستنە سەر ژاپۆن. لە ناوەڕاستی مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٤٤دا هێرشیان کردە سەر دوورگەکانی ماریانا و پالاو و لە شەڕی دەریای فلیپین بە شێوەیەکی یەکلاکەرەوە شکستیان بە هێزەکانی ژاپۆن هێنا. ئەم شکستانە بوونە هۆی دەستلەکارکێشانەوەی سەروەزیرانی ژاپۆن، هیدێکی تۆجۆ، هەروەها داگیرکارییەکانی دوورگەکانی دەوروبەری ژاپۆن بنکەی ئاسمانی بۆ ئەمریکا دابین کرد بۆ ئەوەی هێرشی چڕی بۆمبڕێژکەری قورس بۆ سەر دوورگەکانی ژاپۆن ئەنجام بدات. لە کۆتایی مانگی ئۆکتۆبەردا، هێزەکانی ئەمریکا هێرشیان کردە سەر دوورگەی لیتە لە فلیپین؛ هەر زوو دوای ئەوە، هێزە دەریاییەکانی هاوپەیمانان سەرکەوتنێکی دیکەی گەورەیان لە شەڕی کەنداوی لەیتدا بەدەستهێنا، کە یەکێک بوو لە گەورەترین شەڕە دەریاییەکان لە مێژوودا.
