ناوه‌ڕۆك
ناساندن
سەدەی نۆزدەهەم یان سەدەی نۆزدەیەم (بە ئینگلیزی: 19th century، بە عەرەبی: القرن التاسع عشر) لە ١ی کانوونی دووەمی ١٨٠١ دەستی پێکرد و لە ٣١ی کانوونی دووەمی ١٩٠٠ کۆتایی هات. سەدەی نۆزدەهەم سەدەی نۆیەمی هەزارەی دووەم بوو.
سەدەی نۆزدەهەم بە هەڵچوونی کۆمەڵایەتی بەرفراوان تایبەتمەند بوو. هەروەها کۆیلایەتی لە بەشێکی زۆری ئەورووپا و ئەمریکادا هەڵوەشایەوە. شۆڕشی پیشەسازیی یەکەم، هەرچەندە لە کۆتایی سەدەی ١٨ دەستی پێکرد، بەڵام بۆ یەکەمجار لەم سەدەیەدا لە دەرەوەی وڵاتی بەریتانیا فراوانتر بوو، بە تایبەتی ڕێکخستنەوەی ئابووری و کۆمەڵگاکانی وڵاتانی ئاست نزم، ڕاینلاند، باکووری ئیتاڵیا و باکووری ڕۆژهەڵاتی ئەمریکا. چەند دەیەیەک دواتر شۆڕشی پیشەسازیی دووەم بووە هۆی شارنشینییەکی بەرفراوانتر و ئاستی بەرهەمهێنان و قازانج و خۆشگوزەرانی زۆر بەرزتر، کە ئەمەیان تا سەدەی بیستەم بەردەوام بوو.
ئیمپراتۆریەتەکانی ئیسلامی کەوتنە پاشەکشە و ئیمپریالیزمی ئەورووپی بەشێکی زۆری باشووری ئاسیا و باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و نزیکەی هەموو ئەفریقای خستە ژێر دەسەڵاتی کۆلۆنیالیزمەوە. ئیمپراتۆریەتی گەورەی ئیسپانیا و مەغۆلی هیند داڕمان. ئەمەش ڕێگەی خۆشکرد بۆ پەرەسەندنی ئیمپراتۆریەتەکانی بەریتانیا، فەرەنسا، ئەڵمانیا، ڕووسیا، ئیتاڵیا و ژاپۆن هاوشانی ئەمریکا. لەم سەدەیەدا ئینگلیزەکان شانازییان بە باڵادەستی جیهانی لە دوای ساڵی ١٨١٥ـەوە دەکرد.
دوای شکستی فەرەنسا لە شەڕەکانی ناپلیۆن، ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا و ڕووسیا زۆر فراوانتر بوو و بوونە دوو لە زلهێزی پێشەنگی جیهان. ڕووسیا خاکی خۆی فراوانتر کرد بۆ ئاسیای ناوەڕاست و قەفقاز. عوسمانییەکان قۆناغێکی ئاوابوون و چاکسازییان تێپەڕاند کە بە تەنزیمات ناسرابوو، بەمەش کۆنترۆڵی خۆیان بەسەر ناوچە ناوەکییەکانی خۆیان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەشێوەیەکی بەرفراوان زیاد کرد. بەڵام هەر لە پاشەکشە مایەوە و بە پیاوە نەخۆشەکەی ئەورووپا ناسرا و خاکی لە باڵکان و باکووری ئەفریقا لەدەستدا. ئەو زلهێزانەی کە لە هیندستان مابوونەوە، وەک ئیمپراتۆریەتی ماراتا و سیخەکان تووشی پاشەکشەی گەورە بوون و ناڕازیبوونیان لە دەسەڵاتی کۆمپانیای هیندستانی ڕۆژهەڵاتی بەریتانیا بووە هۆی یاخیبوونی هیندستان لە ساڵی ١٨٥٧، کە بووە هۆی هەڵوەشاندنەوەی کۆمپانیاکە. دواتر هیندستان لە ڕێگەی دامەزراندنی ڕاجی بەریتانیاوە ڕاستەوخۆ لەلایەن تاجی بەریتانیاوە حوکمڕانی کرا.
موڵک و ماڵی بەریتانیا لە دەرەوەی وڵات لە نیوەی یەکەمی سەدەدا بە خێرایی گەشەی کرد، بەتایبەتی لەگەڵ فراوانبوونی خاکە فراوانەکان لە کەنەدا، ئوسترالیا، باشووری ئەفریقا، هیندستان و لە دوو دەیەی کۆتایی سەدەدا لە ئەفریقا. تا کۆتایی سەدە ئینگلیزەکان یەک لەسەر پێنجی خاکی جیهان و چارەکێکی دانیشتووانی جیهانیان کۆنترۆڵ کرد. لە سەردەمی دوای ناپلیۆن، بەریتانیا ئەو شتەی جێبەجێ کرد کە بە پاکس بریتانیکا ناسرا و جیهانگیری بێ وێنەی بە قەبارەیەکی بەرفراوان هێنایە ئاراوە.
بەشەکان
- جەنگەکانی سەدەی نۆزدەهەم
- ئایین لە سەدەی نۆزدەهەم
- زانست و تەکنەلۆجیا لە سەدەی نۆزدەهەم
- ئەدەب و هونەری سەدەی نۆزدەهەم
ڕووداوەکان
- ١٨٠١: یەکگرتنی شانشینی بەریتانیا و شانشینی ئێرلەندا و پێکهێنانی شانشینی یەکگرتوو.
- ١٨٠٢: وەهابییەکانی یەکەمین دەوڵەتی سعوودیە هێرشیان کردە سەر کەربەلا.
- ١٨٠٣: ویلیام سیمینگتۆن شارلۆت دونداسی خۆی نمایش کرد، کە "یەکەم بەلەمی هەڵمی پراکتیکی" بوو.
- ١٨٠٣: وەهابییەکان یەکەمین دەوڵەتی سعوودیە، مەککە و مەدینەیان داگیرکرد.
- ١٨٠٤: ئیمپراتۆریەتی نەمسا لەلایەن فرانسیسی یەکەمەوە دامەزرا.
- ١٨٠٤: ژمارەی دانیشتووانی جیهان گەیشتە یەک ملیار.
- ١٨٠٥: شەڕی ترافالگار بەلەمی دەریایی فەرەنسی و ئیسپانیای نەهێشت و ڕێگەی بە هەژموونی بەریتانیا لە دەریاکان دا، ئەمەش هۆکارێکی سەرەکی بوو بۆ سەرکەوتنی ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا لە کۆتایی سەدەدا.
- ١٨٠٥-١٨٤٨: محەمەد عەلی دەستی کرد بە پڕۆسەی مۆدێرنکردنی میسر.
- ١٨١٠: دامەزراندنی زانکۆی بەرلین. کە هەریەک لە هیگڵ و مارکس و بیسمارک لەوێ بوون. چاکسازییەکانی زانکۆکانی ئەڵمانیا ئەوەندە سەرکەوتوو بوو مۆدێلەکەی لە سەرانسەری جیهاندا لەبەر گیرایەوە.
- ١٨١٤: ئەلیشا کۆلیێر چەکی فلینتلۆکی داهێنا.
- ١٨١٤ : لە ١ی شوبات تەقینەوەی گڕکانی مایۆن ڕوویدا.
- ١٨١٥: لە مانگی نیسان، تەقینەوەی چیای تامبۆرا لە دوورگەی سومباوا، بووە گەورەترین تەقینەوەی گڕکان لە مێژووی تۆمارکراودا، تامبۆرای لەناوبرد و لانیکەم ٧١ هەزار کەسی کوشت. تەقینەوەکە ناتەواوی کەشوهەوای جیهانی دروستکرد کە بە "زستانی گڕکان" ناسراوە.
- ١٨١٦: ساڵێکی بێ هاوین: بارودۆخی ساردی نائاسایی وێرانکاری لە سەرانسەری نیوەگۆی باکووردا دروستکرد، کە پێدەچێت کاریگەریی تەقینەوەی چیای تامبۆرا بووبێت.
- ١٨١٦-١٨٢٨: شانشینی زولو لەلایەن شاکا بووە گەورەترین شانشینی باشووری ئەفریقا.
- ١٨١٩: کۆماری کۆڵۆمبیا سەربەخۆیی بەدەستهێنا دوای سەرکەوتنی سیمۆن بۆلیڤار لە شەڕی بۆیاکا.
- ١٨١٩: دامەزراندنی شاری مۆدێرنی سەنگاپوورە لەلایەن کۆمپانیای بەریتانی ڕۆژهەڵاتی هیندستانەوە.
- ١٨٢٠: دۆزینەوەی ئەنتارکتیکا.
- ١٨٢٠: لیبریا لەلایەن کۆمەڵەی کۆلۆنیالیزەکردنی ئەمریکاوە بۆ کۆیلە ئازادکراوەکانی ئەمریکی دامەزرا.
- ١٨٢٠: هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی ماراتا.
- ١٨٢١-١٨٢٣: یەکەم ئیمپراتۆریەتی مەکسیک، وەک یەکەم حکوومەتی مەکسیک دوای سەربەخۆیی، لەلایەن ئیمپراتۆر ئاگوستینی یەکەمی مەکسیکەوە فەرمانڕەوایی دەکرا.
- ١٨٢٢: پێدرۆی یەکەمی بەڕازیل لە ٧ی ئەیلوول سەربەخۆیی بەڕازیلی لە پورتوگال ڕاگەیاند.
- ١٨٢٣: ڕاگەیاندنی بیروباوەڕی مۆنرۆ لەلایەن جەیمس مۆنرۆی سەرۆکی ئەمریکاوە.
- ١٨٢٥: ڕاپەڕینی کانوونی دووەم لە ڕووسیا.
- ١٨٢٩: سێر ڕۆبەرت پیل خزمەتگوزاری پۆلیسی شارە گەورەکانی دامەزراند، کە یەکەم هێزی پۆلیسی مۆدێرن بوو.
- ١٨٣٠: ڕکابەریی ئینگلیز و ڕووسیا لەسەر ئەفغانستان، یارییە گەورەکە، دەستیپێکرد و لە ساڵی ١٨٩٥ کۆتایی هات.
- ١٨٣١: ڕاپەڕینی تشرینی دووەم بە دۆڕانێکی چەقێنەر بۆ پۆڵەندا لە شەڕی وارشۆ کۆتایی هات.
- ١٨٣٢: پەرلەمانی بەریتانیا یاسای چاکسازی گەورەی دەرکرد.
- ١٨٣٤ – ١٨٥٩: یاخیبوونی ئیمام شامیل لە قەفقاز کە لەلایەن ڕووسیا داگیرکرابوو دەستی پێکرد.
- ١٨٣٥-١٨٣٦: شۆڕشی تەکساس لە مەکسیک بووە هۆی دروستبوونی کۆماری تەکساس (کاتی بوو و ڕووخا).
- ١٨٣٦: ساموێل کۆڵت چەکی ئاگرینی بەناوبانگ کرد و کۆمپانیایەکی چەکی ئاگرینی دامەزراند بۆ دروستکردنی داهێنانی خۆی لە چەکی کۆڵت پاتەرسۆن، کە چەکێکی ئاگرینی شەش فیشەکی بوو و یەک یەک دەتەقێنرا بەبێ ئەوەی بە دەستی بارگاوی بکرێتەوە.
- ١٨٣٧-١٨٣٨: یاخیبوونەکانی ساڵی ١٨٣٧ لە کەنەدا.
- ١٨٣٨: تا ئەم ساڵە ژمارەی ئەمریکییە ڕەسەنەکان کە لە ڕێڕەوی فرمێسکەکاندا گواسترانەوە گەیشتە ٤٦ هەزار کەس.
- ١٨٣٩-١٨٦٠: دوای جەنگی یەکەم و دووەمی تریاک، فەرەنسا، بەریتانیا، ئەمریکا و ڕووسیا چەندین ئیمتیازاتی بازرگانی و پەیوەندیداریان لە چینەوە بەدەستهێنا کە لە ئەنجامدا بووە هۆی دەستپێکردنی دابەزینی شانشینی چینگ.
- ١٨٣٩-١٩١٩: شەڕەکانی ئینگلیز و ئەفغانستان بووە هۆی چەقبەستوویی و دامەزراندنی هێڵی دوراند.
- ١٨٤٢: پەیماننامەی نانکینگ، هۆنگ کۆنگی بە ئینگلیز بەخشی.
- ١٨٤٣: یەکەم شەمەندەفەری عەرەبانە (wagon train) لە میزۆریەوە ڕۆیشت.
- ١٨٤٤: کۆمەڵەی پێشەنگانی یەکسانی ڕۆچدەیل، دامەزراوەیەکی دامەزراند کە بە یەکەم هاوکاری دادەنرێت لە جیهاندا.
- ١٨٤٥-١٨٤٩: برسێتی گەورەی ئێرلەندا بووە هۆی ڕەوەندی ئێرلەندی.
- ١٨٤٨: بڵاوبوونەوەی مانیفێستی کۆمۆنیستەکان.
- ١٨٤٨: ڕێککەوتننامەی سێنێکا فۆڵس یەکەمین ڕێککەوتننامەی مافی ژنانە لە ئەمریکا و بووە هۆی شەڕی مافی دەنگدانی ژنان.
- ١٨٤٨-١٨٥٥: تای زێڕی کالیفۆرنیا (California Gold Rush).
- ١٨٤٩: سەرەتاییترین هێرشی ئاسمانی تۆمارکراو ڕوویدا، لەم ساڵە نەمسا ٢٠٠ باڵۆن بەکاردەهێنێت بۆ گەیاندنی تەقەمەنی دژی ڤێنیز.
- ١٨٥٠: کۆتاییهاتنی سەردەمی سەهۆڵبەندانی بچووک.
- ١٨٥٠: فرانز هێرمان شولز-دێلیتش یەکەم دامەزراوەی دارایی هاوبەشی دامەزراند.
- ١٨٥١: پێشانگای گەورە لە لەندەن یەکەم پێشانگای نێودەوڵەتی یان پێشانگای جیهانی بوو.
- ١٨٥٢: فرێدریک دۆگلاس وتارەکەی "مانای چوارەمی تەممووز بۆ ڕەشپێستەکان" لە شاری ڕۆچێستەر لە نیویۆرک پێشکەش کرد.
- ١٨٥٧: سێر جۆزێف ویتۆرس یەکەم تفەنگی نیشانەشکێنی مەودای دووری دیزاین کرد.
- ١٨٥٧-١٨٥٨: یاخیبوونی هیندستان لە ساڵی ١٨٥٧. ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا کۆنترۆڵی هیندستانی لە کۆمپانیای ڕۆژهەڵاتی هیندستان وەرگرت.
- ١٨٥٨: تەواوبوونی دروستکردنی بیگ بێن.
- ١٨٥٩-١٨٦٩: کەناڵی سوێز دروستکرا.
- ١٨٦٠: جوزێپی گاریبالدی دەستپێکردنی گەشتی هەزارانی ڕاگەیاند.
- ١٨٦١: ڕوسیا کۆیلایەتی هەڵوەشاندەوە.
- ١٨٦٢-١٨٧٧: یاخیبوونی موسڵمانان لە باکووری ڕۆژاوای چین.
- ١٨٦٣: پێکهێنانی خاچی سووری نێودەوڵەتی دوای پەسەندکردنی یەکەمین ڕێککەوتننامەی جنێڤ لە ساڵی ١٨٦٤.
- ١٨٦٥-١٨٧٧: ئاوەدانکردنەوە لە ئەمریکا؛ کۆیلایەتی لە ئەمریکا بە هەمواری سێزدەهەمی دەستووری ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا قەدەغە کرا.
- ١٨٦٨: مایکل بارێت دوا کەسە کە بە ئاشکرا لە ئینگلتەرا لەسێدارە درا.
- ١٨٦٩: کردنەوەی کەناڵی سوێس کە دەریای ناوەڕاست بە دەریای سوورەوە دەبەستێتەوە.
- ١٨٧٠: هەڵوەشاندنەوەی فەرمی سیستەمی چاندن و دەستپێکردنی 'سیاسەتی ئازادی' بۆ ئیستغلالکردنی ڕێکنەخراو لە هیندستانی ڕۆژهەڵاتی هۆڵەندا.
- ١٨٧٠-١٨٩٠: خەمۆکیی درێژخایەن (Long Depression) لە ئەورووپای ڕۆژاوا و ئەمریکای باکوور.
- ١٨٧١- ١٨٧٢: برسێتی لە وڵاتی فارس بووە هۆی گیانلەدەستدانی ٢ ملیۆن کەس.
- ١٨٧١: کۆمۆنەی پاریس بۆ ماوەیەکی کورت حوکمڕانی پایتەختی فەرەنسای کرد.
- ١٨٧٢: دروستکردنی پارکە نەتەوەییەکەی یێڵۆوستۆن کە یەکەم پارکی نەتەوەییە.
- ١٨٧٤: دامەزراندنی بزووتنەوەی حوکمڕانیی ناوخۆ لە ئیرلەندا.
- ١٨٧٥: کەشتی HMS Challenger لە قووڵترین خاڵی زەریاکانی زەویدا ڕووپێوی کرد، کە ناوی Challenger Deep بوو.
- ١٨٧٦: شەڕی بیگهۆرنی بچووک بووە هۆی مردنی جەنەڕاڵ کاستەر و سەرکەوتن بۆ هاوپەیمانی لاکۆتا و شاین و ئاراپاهۆ.
- ١٨٧٦-١٩١٤: فراوانبوونی بەرفراوانی دانیشتووان، خاک، پیشەسازی و سامان لە ئەمریکا کە بە سەردەمی زێڕین ناودەبرێت.
- ١٨٧٧: مانگرتنی گەورەی هێڵی ئاسنین لە ئەمریکا، کە ڕەنگە یەکەم مانگرتنی کرێکاری لەسەر ئاستی جیهان بووبێت.
- ١٨٨١: شەپۆلی پۆگرۆمەکان لە ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا دەستی پێکرد.
- ١٨٨١-١٨٨٢: یاساکانی ژول فێری لە فەرەنسا پەسەند کران کە پەروەردەی بێبەرامبەر و عەلمانی دامەزراندووە.
- ١٨٨٣: تەقینەوەی گڕکانی کراکاتۆا، یەکێک لە گەورەترین تەقینەوەکانی مێژووی مۆدێرن.
- ١٨٨٣: لەناوچوونی کواگا.
- ١٨٨٦: دروستکردنی پەیکەری ئازادی و کۆکاکۆلا.
- ١٨٨٨: دامەزراندنی هێڵی کەشتیوانی Koninklijke Paketvaart-Maatschappij (KPM) کە پشتگیری لە یەکگرتن و پەرەپێدانی ئابووری کۆلۆنیالیزم دەکرد.
- ١٨٨٨: یاسای زێڕین کۆیلایەتی لە بەرازیل هەڵوەشاندەوە.
- ١٨٨٩: کرانەوەی تاوەری ئیڤڵ لە پاریس.
- ١٨٨٩: کودەتایەکی سەربازی یەکەم کۆماری بەڕازیلی دادەمەزرێنێت و دەسەڵاتی پاشایەتی دەستووری پەرلەمانی هەڵدەوەشێتەوە.
- ١٨٨٩-١٨٩٠: پەتای ١٨٨٩-١٨٩٠ یەک ملیۆن کەسی کوشت.
- ١٨٩٠: یەکەم بەکارهێنانی کورسی کارەبایی وەک شێوازێکی جێبەجێکردنی کوشتن.
- ١٨٩٢: بۆ یەکەمجار بە فەرمی پەنجەمۆر وەرگیرا.
- ١٨٩٣: نیوزلەندا بووە یەکەم وڵات کە مافی دەنگدانی ژنانی دەرکرد.
- ١٨٩٣: دەرکردنی یاسای کۆرمانس دی ڤریندت لە بەلجیکا، کە یەکسانی یاسایی بۆ زمانی فەرەنسی و هۆڵەندی دروستکرد.
- ١٨٩٤: دەستێوەردانی هۆڵەندییەکان لە لۆمبۆک و کارانگاسم، بووە هۆی تاڵانکردن و وێرانکردنی کۆشکی کاکرانێگارا لە شاری ماتارام.
- ١٨٩٦: شۆڕشی فلیپین کۆتایی هات بە ڕاگەیاندنی فلیپین وەک وڵاتێکی ئازاد لە دەسەڵاتی ئیسپانیا.
- ١٨٩٨: ئەمریکا دوای جەنگی ئیسپانیا و ئەمریکا کۆنترۆڵی کوبا و پورتوگال و فلیپینی بەدەستهێنا.
- ١٩٠٠: پێشانگای یونێڤێرسێل لە پاریس بەڕێوەچوو، کە بە شێوەیەکی بەرچاو ڕەوتی هونەری ئارت نۆڤۆی گەشەسەندووی تێدابوو.
- ١٩٠٠-١٩٠١: هەشت نەتەوە لە یەک کاتدا چینیان داگیرکرد و شاری قەدەغەکراویان تاڵان کرد.
