ناوه‌ڕۆك
ناساندن
کەمالیزم (بە ئینگلیزی: Kemalism، بە عەرەبی: فكر كمالي)، کە بە ئەتاتورکیزم، یان شەش تیر (بە تورکی: Altı Ok) ناسراوە، ئایدۆلۆژیای فەرمی دامەزرێنەری کۆماری تورکیایە. کەمالیزم، وەک چۆن لەلایەن موستەفا کەمال ئەتاتورکەوە جێبەجێکرا، بە چاکسازییە سیاسی، کۆمەڵایەتی، کولتووری و ئایینییە فراوانەکان پێناسە کرا کە بۆ جیاکردنەوەی دەوڵەتی نوێی تورکیا لە عوسمانییەکەی پێش خۆی و تورکیای نوێ شێوازێکی ژیانی مۆدێرنکراوی ڕۆژاوایی وەرگرت، لەوانە دامەزراندنی عەلمانیەت/لایسیزم، پشتیوانی دەوڵەت لە زانستەکان، پەروەردەی ئازاد و چەندانی تر. زۆربەی ئەوانە بۆ یەکەمجار لە سەردەمی سەرۆکایەتی ئەتاتورک لە ڕێگەی چاکسازییەکانییەوە بە تورکیا ناسێنران و جێبەجێ کران.
زۆرێک لە بیرۆکە بنەڕەتییەکانی کەمالیزم لە سەردەمی کۆتاییەکانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا لە ژێر چاکسازییە جۆراوجۆرەکاندا دەستیپێکرد بۆ ئەوەی لە داڕمانی نزیک لە ئیمپراتۆریەتەکە دوور بکەوێتەوە، کە بە شێوەیەکی سەرەکی لە چاکسازییەکانی تەنزیمات لە سەرەتای سەدەی نۆزدەهەمەوە دەستیپێکرد. گەنجانی عوسمانی ناوەڕاستی سەدە هەوڵیان دا ئایدۆلۆژیای ناسیۆنالیزمی عوسمانی، یان عوسمانیزم دروست بکەن، بۆ دامرکاندنەوەی ناسیۆنالیزم لە ئیمپراتۆریەتدا کە لە هەڵکشاندایە و بۆ یەکەمجار دیموکراسی سنووردار بناسێنن و لە هەمان کاتدا کاریگەرییە ئیسلامییەکان بپارێزن. لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا، تورکە گەنجەکان وازیان لە ناسیۆنالیزمی عوسمانی هێنا بە قازانجی ناسیۆنالیزمی سەرەتایی تورکیا، دوای لەناوچوونی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، ئەتاتورک لەژێر کاریگەری هەردوو گەنجی عوسمانی و تورکی گەنج، و هەروەها سەرکەوتن و شکستەکانیان، سەرکردایەتی ڕاگەیاندنی کۆماری تورکیای کرد لە ساڵی ١٩٢٣، کە تێیدا بیرۆکەکانی عەلمانیەت و ناسیۆنالیزمی تورکی، لە هەمان کاتدا و بۆ یەکەمجار پەروەردەی ئازاد و چاکسازییەکانی دیکەی هێنایە ئاراوە، کە لەلایەن سەرکردەکانی دواترەوە لە بەڕێوەبردنی تورکیادا چەسپێنراون.
فەلسەفە
کەمالیزم فەلسەفەیەکی مۆدێرنیزاسیۆنە کە ڕێنمایی گواستنەوەی نێوان ئیمپراتۆریەتی عوسمانی فرە ئایینی و فرە نەتەوەیی بۆ کۆماری عەلمانی و دیموکراسی و یەکگرتووی تورکیا دەکات. کەمالیزم سنووری پرۆسەی کۆمەڵایەتی لە چاکسازی تورکیادا دادەنێت. ئەتاتورک دامەزرێنەری کەمالیزم بوو، و باوەڕەکەی وەک ئایدیۆلۆژیای دەوڵەت جێبەجێ کرا، بەڵام ئەتاتورک خۆی لە دۆگماتیک بوون بەدوور گرت و ڕێبەریی خۆی و میراتگرانی ڕۆحی خۆی بە زانست و مێشک وەسف کرد: "من هیچ دۆگمایەک، هیچ یاسایەک کە لە کاتدا بەستوو بێت وەک میراتێکی ڕۆحی بەجێناهێڵم. میراتی ڕۆحیی من زانست و مێشکە."
بنەما
شەش بنەما (ilke) لە ئایدۆلۆژیاکەدا هەیە: کۆماریخوازی (بە تورکی: cumhuriyetçilik)، پۆپۆلیزم (بە تورکی: halkçılık)، ناسیۆنالیزم (بە تورکی: milliyetçilik)، لایکیزم (بە تورکی: laiklik)، ئامارخوازی (بە تورکی: devletçilik) و ڕیفۆرمخوازی (بە تورکی: inkılapçılık). پێکەوە، نوێنەرایەتی جۆرێک لە جاکۆبینیزم (بزووتنەوەیەکی سیاسی شۆڕشگێڕانە کە بەناوبانگترین یانەی سیاسی بووە لە سەردەمی شۆڕشی فەرەنسا (١٧٨٩-١٧٩٩)) دەکەن، کە بەم پێناسە دەکرێت خودی ئەتاتورک وەک میتۆدێک بۆ بەکارهێنانی دیسپۆتیزمی سیاسی بۆ تێکدانی ئەو دیسپۆتیزمە کۆمەڵایەتییەی کە لەنێو دانیشتوانی تورک-موسڵمانی بیرمەندی نەریتیدا باو بووە بەکاری هێنابێت، کە بە بڕوای ئەو بەهۆی خۆپەرستیی زانایانەوە بووە.
کۆماریخوازی
کۆماریخوازی (بە تورکی: cumhuriyetçilik) لە چوارچێوەی کەمالیستیدا، دەسەڵاتی پاشایەتی ڕەهای شانشینی عوسمانی بە سەروەری یاسا و سەروەری جەماوەری و فەزیلەتی مەدەنی گۆڕی، لەوانەش جەختکردنەوە لەسەر ئازادی کە لەلایەن هاوڵاتیانەوە پراکتیزە دەکرێت. کۆماریخوازیی کەمالیستی پێناسەی جۆرێک لە کۆماری دەستووری دەکات، کە تێیدا نوێنەرانی خەڵک هەڵدەبژێردرێن، و دەبێت بەگوێرەی یاسای دەستووری کە دەسەڵاتی حکوومەت بەسەر هاووڵاتییاندا سنووردار دەکات، حوکمڕانی بکات. سەرۆکی دەوڵەت و بەرپرسانی دیکە بە هەڵبژاردن هەڵدەبژێردرێن نەک میراتگری پۆستەکانیان و بڕیارەکانیان کەوتۆتە ژێر پێداچوونەوەی دادوەرییەوە. کەمالیزم لە بەرگریکردن لە گۆڕانکاری لە دەوڵەتی عوسمانیدا جەخت لەوە دەکاتەوە کە هەموو یاساکانی کۆماری تورکیا دەبێت ئیلهام لە پێداویستییە ڕاستەقینەکانی سەر زەوی وەک بنەمایەکی بنەڕەتی ژیانی نەتەوەیی وەربگرن. کەمالیزم بانگەشە بۆ سیستەمی کۆماری دەکات وەک باشترین نوێنەرایەتی خواستی خەڵک.
لە نێوان جۆرە زۆرەکانی کۆماردا، کۆماری کەمالیست دیموکراسییەکی نوێنەری، لیبڕاڵ-پەرلەمانییە لەگەڵ پەرلەمانێک کە لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا هەڵدەبژێردرێت، سەرۆکێک وەک سەرۆکی دەوڵەت لەلایەن پەرلەمانەوە هەڵدەبژێردرێت و بۆ ماوەیەکی سنووردار خزمەت دەکات، سەرۆکوەزیرانێک کە لەلایەن سەرۆکەوە دیاری دەکرێت، و وەزیرەکانی دیکە کە لەلایەن پەرلەمانەوە دەستنیشان دەکرێن. سەرۆکی کەمالیستی دەسەڵاتی جێبەجێکردنی ڕاستەوخۆی نییە، بەڵکوو دەسەڵاتی ڤیتۆی سنووردارە، هەروەها مافی کێبەرکێی لەگەڵ ڕیفراندۆم هەیە. کارکردنی ڕۆژانەی حکوومەت لە ئەستۆی ئەنجوومەنی وەزیرانە کە لەلایەن سەرۆک وەزیران و وەزیرەکانی دیکەوە پێکهێنراوە.
کۆماری کەمالیستی دەوڵەتێکی یەکگرتووە کە سێ ئۆرگانی دەوڵەت وەک یەک یەکە نەتەوە بەڕێوەدەبەن، لەگەڵ یەک دەسەڵاتی یاسادانان کە لە ڕووی دەستوورییەوە دروستکراوە. لە هەندێک پرسدا دەسەڵاتی سیاسی حکوومەت دەگوازرێتەوە بۆ ئاستەکانی خوارەوە، بۆ ئەنجوومەنی هەڵبژێردراوی ناوخۆیی کە سەرۆک شارەوانییەکان نوێنەرایەتیان دەکەن، بەڵام حکوومەتی ناوەندی ڕۆڵی سەرەکی حوکمڕانی دەهێڵێتەوە.
پۆپۆلیزم
پۆپۆلیزم (بە تورکی: halkçılık) بە شۆڕشێکی کۆمەڵایەتی پێناسە دەکرێت کە ئامانجی گواستنەوەی دەسەڵاتی سیاسییە بۆ هاووڵاتیبوون. پۆپۆلیزمی کەمالیستی نەک تەنها مەبەستی دامەزراندنی سەروەری جەماوەرییە بەڵکوو گواستنەوەی گۆڕانی کۆمەڵایەتی-ئابووری بۆ بەدیهێنانی دەوڵەتێکی پۆپۆلیستی ڕاستەقینەیە. بەڵام کەمالییەکان ململانێی چینایەتی و بەکۆمەڵگەرایی ڕەتدەکەنەوە. پۆپۆلیزمی کەمالیستی پێی وایە ناسنامەی نەتەوەیی لە سەرووی هەموو شتێکەوەیە. هەروەها پۆپۆلیزم لە تورکیا بۆ دروستکردنی هێزێکی یەکگرتووە کە هەستکردن بە دەوڵەتی تورکیا و دەسەڵاتی گەل بۆ هێنانە ناوەوەی ئەو یەکێتییە نوێیە بهێنێت.
پۆپۆلیزمی کەمالیستی درێژکراوەی بزووتنەوەی مۆدێرنیزاسیۆنی کەمالیستییە، ئامانجی ئەوەیە ئیسلام لەگەڵ دەوڵەتی نەتەوەیی مۆدێرن بگونجێت. ئەمەش چاودێری دەوڵەتی لە قوتابخانە و ڕێکخراوە ئاینییەکاندا گرتەوە. موستەفا کەمال خۆی وتی "هەموو کەسێک پێویستی بە شوێنێکە بۆ فێربوونی ئایین و باوەڕ؛ ئەو شوێنەش قوتابخانەیە نەک مەدرەسە". ئەمەش بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵیی ئیسلام بوو لەلایەن زانایانەوە. کەمال پێی وابوو لە سەردەمی عوسمانیدا زانایان هاتوون دەسەڵاتی ئۆفیسەکەیان بقۆزنەوە و دەستکاری پراکتیزە ئایینییەکان بکەن بۆ بەرژەوەندی خۆیان. هەروەها ترسی ئەوەی هەبوو کە ئەگەر پەروەردە نەخرێتە ژێر کۆنترۆڵی دەوڵەتەوە، مەدرەسە بێ چاودێریەکان دەتوانن ببنە هەڕەشە بۆ تێکدانی یەکێتیی دەوڵەتی تورکی.
لایکیزم
لایکیزم (تورکی: laiklik) لە ئایدۆلۆژیای کەمالیدا ئامانجی دوورخستنەوەی دەستوەردانی ئایینییە لە کاروباری حکوومەتدا و بە پێچەوانەشەوە. جیاوازە لە چەمکی پاسیڤی ئینگلیز-ئەمریکی عەلمانیەت، بەڵام هاوشێوەی چەمکی laïcité لە فەرەنسادایە.
ڕەگ و ڕیشەی عەلمانیەتی کەمالیستی لە هەوڵەکانی چاکسازیدایە لە کۆتاییەکانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا، بە تایبەت سەردەمی تەنزیمات و دواتر سەردەمی دەستووری دووەم. دەوڵەتی عوسمانی دەوڵەتێکی ئیسلامی بوو کە سەرۆکی دەوڵەتی عوسمانی پێگەی خەلیفەی بەدەستەوە بوو. سیستەمی کۆمەڵایەتی بەپێی سیستەمی جۆراوجۆر ڕێکخرابوو، لەوانە سیستەمی میللەت و یاسای شەرعی کە بە شێوەیەکی ئایینی ڕێکخراو بوو، ڕێگەی دەدا ئایدۆلۆژیای ئایینی بخرێتە ناو سیستەمی کارگێڕی و ئابووری و سیاسی عوسمانییەوە. ئەم شێوازە ژیانە بە ئیسلامیزم (ئیسلامی سیاسی) پێناسە دەکرێت: "ئەو باوەڕەی کە ئیسلام دەبێت ڕێنمایی ژیانی کۆمەڵایەتی و سیاسی و هەروەها ژیانی کەسی بکات". لە سەردەمی دەستووری دووەمدا پەرلەمانی عوسمانی تاڕادەیەکی زۆر سیاسەتی عەلمانی پەیڕەو دەکرد، هەرچەندە تەکنیکەکانی پۆپۆلیزمی ئایینی و هێرشکردنە سەر باوەڕی کاندیدەکانی دیکە هێشتا لە نێوان پارتە سیاسییەکانی عوسمانیدا لە کاتی هەڵبژاردنەکاندا ڕوویدەدا. ئەم سیاسەتانە وەک هۆکاری دژە کودەتاکەی ساڵی ١٩٠٩ لەلایەن ئیسلامییەکان و پاشایەتییە ڕەهاکانەوە ڕاگەیەندرا. هەروەها سیاسەتە عەلمانییەکانی پەرلەمانی عوسمانی فاکتەری ڕاپەڕینی عەرەب بوون لە کاتی جەنگی جیهانیی یەکەمدا.
کاتێک عەلمانیەت لە دەوڵەتی تازە تازەپێگەیشتووی تورکیادا جێبەجێکرا، بە هەڵوەشاندنەوەی خەلافەتێکی سەد ساڵە لە مانگی ئازاری ساڵی ١٩٢٤ دەستیپێکرد، نووسینگەی شێخی ئیسلام کرا بە سەرۆکایەتی کاروباری ئایینی. لە ساڵی ١٩٢٦دا یاسای مەجەل ئەحکام و شەریعەت وازیان لێهێنرا لە بەرژەوەندی یاسای مەدەنی سویسری گونجێنراو و یاسای سزادان کە مۆدێلی یاسای ئەڵمانی و ئیتاڵی بوو. پراکتیزە ئاینییەکانی دیکەش لەناوچوون، لە ئەنجامدا فەرمانە سۆفیگەرییەکان هەڵوەشێنرانەوە و سزای لەبەرکردنی فێز (کڵاو) درا، کە لەلایەن ئەتاتورکەوە وەک پەیوەندییەک بە ڕابردووی عوسمانییەوە سەیر دەکرا.
بەپێی تێڕوانینی کەمالیستەکان، دەوڵەتی تورک بۆ ئەوەی لە دوورییەکی یەکسان لە هەموو ئایینێک بوەستێت، دەبێت نە پەرە بە هیچ کۆمەڵە بیروباوەڕی ئایینی بدات و نە ئیدانە بکات. بەڵام کەمالیستەکان نەک تەنها داوای جیاکردنەوەی کڵێسا و دەوڵەتیان دەکرد، بەڵکوو داوای کۆنترۆڵکردنی دەوڵەتی دامەزراوە ئایینی موسڵمانەکانی تورکیایان دەکرد. کۆنەپەرستانی ئایینی بە دەنگێکی بەرزەوە ئەم بیرۆکەیەیان ڕەتکردەوە و دەیانگوت بۆ ئەوەی دەوڵەتێکی عەلمانی هەبێت، دەوڵەت ناتوانێت کۆنترۆڵی چالاکییەکانی دامەزراوە ئاینییەکان بکات. سەرەڕای ناڕەزایەتییەکانیان، ئەم سیاسەتە بە فەرمی لە دەستووری ساڵی ١٩٦١ پەسەند کرا.
ڕیفۆرمخوازی
ڕیفۆرمخوازی (بە تورکی: inkılapçılık) بنەمایەکە کە داوا دەکات وڵات دامەزراوە و چەمکە نەریتییەکان بە دامەزراوە و چەمکە مۆدێرنەکان بگۆڕێت. ئەم پرەنسیپە بانگەشەی پێویستیی گۆڕانکاری بنەڕەتی کۆمەڵایەتی لە ڕێگەی چاکسازییەوە وەک ستراتیژییەک بۆ گەیشتن بە کۆمەڵگایەکی مۆدێرن دەکرد. ناوەکی چاکسازی، بە واتای کەمالیستی، هیچ ئەگەرێکی گەڕانەوە بۆ سیستەمە کۆنەکان نییە، چونکە بە دواکەوتوو هەژمار دەکران.
چاکسازییەکانی ئەتاتورک لە کایەی کۆمەڵایەتی و سیاسیدا بە نەگەڕاوە وەرگیراون. ئەتاتورک هەرگیز لە ڕەوتی پەرەسەندنی پێشکەوتنخوازانە یان جێبەجێکردنی چاکسازییەکەدا، ئەگەری قۆناغی وەستان یان گواستنەوەی نەبینیوە. تێگەیشتنی ئێستا لەم چەمکە دەتوانرێت بە "دەستکاریکردنی چالاک" ناو ببرێت.
ناسیۆنالیزم
ناسیۆنالیزم (بە تورکی: milliyetçilik): شۆڕشی کەمالیستی ئامانجی دروستکردنی دەوڵەتێکی نەتەوەیی بوو لە پاشماوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی فرە ئایینی و فرە نەتەوەیی. ناسیۆنالیزمی ئەتاتورک لە تیۆرییەکانی گرێبەستی کۆمەڵایەتییەوە سەرچاوە دەگرێت، بە تایبەت لە بنەما ناسیۆنالیستییە مەدەنییەکان کە ژان جاک ڕۆسۆ و گرێبەستە کۆمەڵایەتییەکەی بانگەشەیان بۆ کردووە. تێڕوانینی کەمالیستەکان بۆ گرێبەستی کۆمەڵایەتی بەهۆی هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیەوە ئاسانکاری بۆ کرا، کە وەک بەرهەمی شکستی سیستەمی "هەرزە"ی عوسمانی و عوسمانیزمی بێکاریگەر هەستی پێدەکرا. ناسیۆنالیزمی ئەتاتورک، دوای ئەوەی ئەزموونی تێکچوونی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیی کرد، گرێبەستی کۆمەڵایەتی وەک "بەرزترین ئایدیالی" پێناسە کرد.
ئایدۆلۆژیای کەمالیستی پێناسەی "نەتەوەی تورک" بە نەتەوەیەکی گەلی تورک دەکات کە هەمیشە خۆشیان دەوێت و هەوڵی بەرزکردنەوەی بنەماڵە و نیشتمان و نەتەوەی خۆیان دەدەن، کە ئەرک و بەرپرسیارێتی خۆیان دەزانن بەرانبەر بەو دەوڵەتە دیموکراسی و عەلمانی و کۆمەڵایەتییەی کە لەلایەن سەروەری یاسا، و مافەکانی مرۆڤ دامەزراوە، لەسەر ئەو بنەمایانەی کە لە پێشەکی دەستووری کۆماری تورکیادا هاتووە.
پێوەرەکانی کەمالیستی بۆ ناسنامەی نەتەوەیی یان تەنیا تورک بوون ئاماژەیە بۆ زمانێکی هاوبەش، و/یان بەها هاوبەشەکان کە وەک مێژوویەکی هاوبەش پێناسە کراون، و ئیرادەی هاوبەشکردنی داهاتوویەک. چەمکی کەمالیستی نەتەوەیی لە ماددەی ٦٦ ی دەستووری کۆماری تورکیادا یەکخراوە. هەموو هاووڵاتییەک وەک تورک ناسێنراوە، بەبێ گوێدانە نەتەوە و باوەڕ و ڕەگەز.
کەمالیستەکان ناموسڵمانانیان تەنها وەک هاووڵاتی ناوەکی دەبینی و زۆرجاریش وەک هاوڵاتی پلە دوو لە کۆماری تورکیا مامەڵەیان لەگەڵ کراوە. ناسنامەی کورد لە تورکیا بۆ دەیان ساڵ ڕەتکرایەوە و بە تورکی چیایی دەناسران. کەمال ئەتاتورک لە ساڵی ١٩٣٠دا ڕایگەیاند:
لەناو یەکێتی سیاسی و کۆمەڵایەتی نەتەوەی تورکی ئەمڕۆدا، هاوڵاتی و هاونەتەوەیی هەن کە هاندراون بۆ ئەوەی خۆیان وەک کورد، چەرکەس، لاز یان بۆسنە بناسێنن. بەڵام ئەم ناوە هەڵانە جگە لە خەم و پەژارە بۆ ئەندامانی گەل هیچ ناهێنێت، تەنیا بۆ چەند کۆنەپەرستێکی بێ مێشک نەبێت، کە بوونەتە ئامرازی دوژمن.
لە ساڵی ٢٠٠٥ ماددەی ٣٠١ ی یاسای سزادانی تورکیا سووکایەتیکردن بە تورکیبوون کرد بە تاوان، بەڵام لەژێر فشاری یەکێتیی ئەورووپادا، ئەمە لە ساڵی ٢٠٠٨دا گۆڕدرا بۆ پاراستنی "نەتەوەی تورک".
پان تورکیزم
پان تورکیزم ئایدۆلۆژیایەکی ئیتنۆسەنتەری بوو بۆ یەکخستنی هەموو نەتەوە تورکییەکان، کەمالیزم دەیەوێت لە نێو شارستانییەتە سەرەکییەکانی جیهاندا پێگەیەکی یەکسان هەبێت. پان تورکییەکان بەردەوام جەختیان لەسەر تایبەتمەندییە تایبەتەکانی گەلانی تورک کردووەتەوە، و دەیانویست هەموو گەلانی تورک یەکبخەن. کەمالیزم پێگەیەکی یەکسانی دەویست (لەسەر بنەمای ڕێزگرتن) و ئامانجی یەکخستنی گەلی تورکیا نەبوو لەگەڵ هەموو گەلانی تری تورک. زۆربەی کەمالییەکان حەزیان لە پان تورکیزم نەبوو و لە ساڵی ١٩٢٣ تا ١٩٥٠ (سەردەمی تاکە دەوڵەت) بە توندییەکی تایبەتەوە کاردانەوەیان هەبوو بەرانبەر بەو پرسە. لەوەش زیاتر، ئەتاتورک لە کتێبی (نوتوک)دا دژایەتی پان تورکیزم دەکات.
بەڵام ئەتاتورک خاوەنی بیرۆکەی وەرگرتنی تورکییەت وەک یەکێک لە ناسنامەکانی نەتەوەی تورک بوو. تێزی مێژووی تورکیا لە ژێر فەرمان و کارگێڕیی ئەتاتورک دەستی پێکرد، کە بیرۆکەی ئێتنۆ-ڕەگەزی لەخۆگرتبوو کە لەسەر بنەمای ڕەچەڵەک تورکەکان لە ئاسیای ناوەڕاستەوە هاتبوون. هەروەها کتێبەکانی ئامادەیی سەردەمی ئەتاتورک پەروەردەی ئەلفوبێی ئۆرخۆن و یەکەیەکی لە ژێر ناوی "مێژوو و شارستانیەتی گەورەی تورکی" لەخۆگرتبوو. هەروەها کتێبەکە زانیاری وردی سەبارەت بەو ئیمپراتۆریەتانە دابوو کە تورکین، وەک گۆکتورک، هەروەها ئەوانەی خۆیان بە تورک دەناسن، سکیتیەکان، شیۆنگنو.
تورانیزم
ناوەندی ڕوانگەی کەمالیستی سەرنجی لەسەر گەلی تورکیا بوو، لەناو هەردوو کولتوورە زیندوو و مێژووییەکان و گەلانی ئەنادۆڵ، بە تایبەت هیتیەکان، و کولتوور و شارستانیەتی گەلانی تورک.
تورانیزم نەتەوەی وەک یەکێتیی هەموو گەلانی توران ناسیوە (تونگوس و هەنگاری و فینلەندی و مەغۆل و ئیستۆنی و کۆری) کە لە چیای ئاڵتایەوە لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا تا بۆسفۆر درێژ دەبێتەوە. کەمالیزم پێناسەیەکی تەسکتری بۆ زمان هەبوو، کە هەوڵی دەدا وشەکانی فارسی، عەرەبی، یۆنانی، لاتینی لە زمانی تورکی لاببات و یان وشەی سەرچاوەی تورکی یان وشەی نوێ وەربگیرێت کە ڕەگ و ڕیشەی تورکی بێت. سەرکردە تورانیستەکان، وەک ئەنوەر پاشا، زمانێکی پەرەسەندوویان دەویست کە هاوبەش بێت لەگەڵ هەموو گەلانی تورانی، کەمترین جیاوازی و زۆرترین لێکچوون لە نێوانیاندا هەبێت.
کەمالیزم و هیتیەکان
کەمالیزم بۆ بنیاتنانی شوناس و نەتەوەیی تورک، شوێنێکی گرنگی بە هیتیەکان و هێماسازیی هیتی بەخشی. توێژەرانی کەمالیستی، وەک ئەحمەد ئاغائۆغڵو (کە ڕاوێژکاری ئەتاتورک بوو و سیاسەتمەدارێک بوو کە ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە دروستکردنی دەستووری تورکیا لە ساڵی ١٩٢٤)، پێیان وابوو کە میللەت دەبێت هیتییەکان وەک ڕەگەزێکی تورکی باڵادەستی جیهانی نیشان بدات کە ڕەگ و ڕیشەی پتەوی لە ئەنادۆڵ هەبووە. لێکۆڵینەوە بۆهێڵییەکانی مۆدێرن لەسەر نموونەکانی تورکیا نیشانی دەدەن کە تورکە ئەنادۆڵییەکان تێکەڵەیەک لە هۆزەکانی تورک و خەڵکی ڕەسەنی ئەنادۆڵن، بەڵام بە پێچەوانەی بیرکردنەوە کەمالییەکان، ئەم دوو تێکەڵە لە هەمان نەتەوە، ڕەگەز یان ناسنامە سەرچاوەیان نەگرتووە.
ئامار
ئامار (بە تورکی: devletçilik): ئەتاتورک لە لێدوان و سیاسەتەکانیدا بە ڕوونی باسی لەوە کردووە کە مۆدێرنیزاسیۆنی تەواوەتی تورکیا زۆر وابەستەی گەشەسەندنی ئابووری و تەکنەلۆجی بووە. بنەمای ئاماری کەمالیستی بە گشتی بەو واتایە لێکدەدرێتەوە کە دەوڵەت دەبوو چالاکییە ئابوورییە گشتییەکانی وڵات ڕێکبخات و بەشداری لەو بوارانەدا بکات کە کارگە تایبەتەکان ئامادە نین ئەو کارە بکەن. ئەمەش دەرئەنجامی ئەوە بوو کە تورکیای دوای شۆڕش پێویستی بە پێناسەکردنەوەی پەیوەندی نێوان سەرمایەداری کۆمەڵایەتی و نێودەوڵەتی بوو. شۆڕش تورکیای بە وێرانە هێشتەوە، بەو پێیەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی سەرنجی لەسەر کەرەستەی خاو بوو و بازاڕێکی کراوە بوو لە سیستەمی سەرمایەداری نێودەوڵەتیدا. تورکیای دوای شۆڕش تا ڕادەیەکی زۆر لەلایەن کۆمەڵگە کشتوکاڵییەکەیەوە پێناسە کراوە، کە خاوەن زەوی و بازرگانێکی زۆر لەخۆدەگرێت. کۆنترۆڵی خەڵک لە ئابووریی تورکیادا لە ساڵانی ١٩٢٣ تا ١٩٣٠ تەواو دیارە، دوای خەمۆکی ساڵانی ١٩٣٠، گۆڕانکارییەک ڕوویدا بۆ ستراتیجییەکانی گەشەپێدان کە زیاتر سەیری ناوەوەیان دەکرد لە سەردەمێکدا کە بە گشتی بە "ئیتاتیزم" ناودەبرێت. لەم سەردەمەدا دەوڵەت بەشدارییەکی چالاکانەی هەبووە لە هەردوو کەڵەکەکردنی سەرمایە و وەبەرهێنان و هەروەها لە لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندییەکانی بازرگانیی تایبەت. زۆرجار دەوڵەت هەنگاوی دەنایە ناو ئەو بوارە ئابوورییانەی کە کەرتی تایبەت نەیاندەگرتەوە، یان بەهۆی بەهێز نەبوون یان بە سادەیی شکستیان دەهێنا لەو کارەدا.
کەمالیزم و یاسای دەستووری تورکیا
شەش پرەنسیپەکە لە ٥ی شوباتی ١٩٣٧، واتە ١٤ ساڵ دوای دامەزراندنی کۆماری تورکیا، چەسپێندرا. لە یاسای دەستووری ساڵی ١٩٢٤ دا ماددەی دووەم، بڕگەی یەکەم دەڵێت: تورکیا کۆماریخوازە، ناسیۆنالیستە، وابەستە بە گەلەوە، دەستێوەردانخوازە، عەلمانی و شۆڕشگێڕە.
هەردوو کودەتای سەربازی ساڵی ١٩٦٠ و کودەتای سەربازی ساڵی ١٩٨٠ بەدواداچوونێکی بنەڕەتی لە دەستووری تورکیادا کرا. دەقی دەستوورە نوێیەکان لە هەر حاڵەتێکدا بە ڕیفراندۆمی جەماوەری پەسەند کران. لە ماددەی یەکەمی یاسای دەستووری ساڵی ١٩٦١دا، بڕگەی یەکەم دەڵێت "دەوڵەتی تورکیا کۆمارێکە". ماددەی دووەم بڕگەی یەکەم: کۆماری تورکیا دەوڵەتێکی ناسیۆنالیستی، دیموکراسی، عەلمانی و کۆمەڵایەتییە، بە سەروەری یاسا بەڕێوەدەبرێت، لەسەر بنەمای مافەکانی مرۆڤ و بنەما بنەڕەتییەکان کە لە پێشەکیدا هاتووە. لە ماددەی یەکەمی یاسای دەستووری ساڵی ١٩٨٢ دا، بڕگەی یەکەم دەڵێت "دەوڵەتی تورکیا کۆمارێکە". ماددەی دووەم بڕگەی یەکەم: کۆماری تورکیا دەوڵەتێکی دیموکراسی و عەلمانی و کۆمەڵایەتییە و بە سەروەری یاسا بەڕێوەدەبرێت؛ بە لەبەرچاوگرتنی چەمکەکانی ئاشتیی گشتی، هاودەنگیی نیشتمانی و دادپەروەری؛ ڕێزگرتن لە مافەکانی مرۆڤ؛ دڵسۆز بۆ ناسیۆنالیزمی ئەتاتورک، و لەسەر بنەمای ئەو بنەما بنەڕەتیانەی کە لە پێشەکیدا هاتووە.
لە هەر گۆڕانکارییەک لە دەستووردا تەنیا بنەماکانی عەلمانیەت و ناسیۆنالیزم و دیموکراسی پارێزراو بوون. دەستووری ساڵی ١٩٦١ لە دەستووری بنەڕەتی ساڵی ١٩٢٤ بە توندتر جەختی لەسەر مافەکانی مرۆڤ و سەروەری یاسا و دەوڵەتی خۆشگوزەرانی کردەوە، لە کاتێکدا دەستووری ساڵی ١٩٨٢ تیشکی خستە سەر ئاشتیی کۆمەڵگا و هاوپشتی نەتەوەیی، لەگەڵ ئەوەشدا بە ئاشکرا ئاماژەی بە هەندێک لە بنەماکانی ئەتاتورک کردووە و ئەوانی لەخۆ گرتووە.
