ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ویلایەتی نیوهامپشایەر (بە ئینگلیزی: New Hampshire، بە عەرەبی: نيوهامبشير)، ویلایەتێکە لە ناوچەی نیو ئینگلاند لە باکووری ڕۆژهەڵاتی ئەمریکا. لە باشوورەوە لەگەڵ ماسەشوستس، لە ڕۆژاواوە لەگەڵ ڤێرمۆنت، لە ڕۆژهەڵاتەوە لەگەڵ ویلایەتی ماین و کەنداوی ماینی و لە باکوورەوە لەگەڵ پارێزگای کەنەدیی کیوبیکدا هاوسنوورە. ئەم ویلایەتە لەڕووی ڕووبەرەوە پێنجەم بچووکترین ویلایەت و لەڕووی ژمارەی دانیشتووانەوە دەیەم کەم قەرەباڵغترین ویلایەتی نێو هەر پەنجا ویلایەتەکەی وڵاتە. ژمارەی دانیشتووانی نیو هامپشایەر کەمێک زیاتر لە یەک ملیۆن و ٣٠٠ هەزار کەسە. کۆنکۆرد پایتەختی ویلایەتەکەیە، بەڵام ماجستەر گەورەترین شارییەتی. دروشمی نیو هامپشایەر، "یان بە ئازادی بژی یان بمرە"، ئەمەش ڕەنگدانەوەی ڕۆڵی ویلایەتەکەیە لە شەڕی شۆڕشی ئەمریکا؛ نازناوی "دۆخی گرانیت"ـی ویلایەتەکە، ئاماژەیە بۆ پێکهاتە و کانە بەردییە زۆرەکانی گرانیت لە ناوچەکەدا.
ڕووبەر و چڕی دانیشتووان
ڕووبەری ویلایەتی نیو هامپشایەر ٢٤,٢١٤ کیلۆمەتر دووجایە و چڕی دانیشتووانەکەشی لە ساڵی ٢٠٢٠ـدا ٥٧ کەس و لە پلەی ٢١ـەیەمی وڵاتدا بوو.
مێژووی ویلایەتەکە
ماوەی هەزاران ساڵە مرۆڤەکان لە نیو هامپشایەر نیشتەجێبوون، ئەورووپییەکان لە سەرەتای سەدەی ١٧ـدا گەیشتنە ناوچەکە و لەگەڵ ئینگلیزەکاندا چەند جێگیرگەیەکیان دامەزراند. پارێزگای نیو هامپشایەر کە لە ساڵی ١٦٢٩ـدا دامەزرا بە ناوی ناوچەی هامپشایەری ئینگلیزی ناونراوە. لە ٢١ـی حوزەیرانی ساڵی ١٧٨٨ـدا وەکوو نۆیەم ویلایەتی ئەمریکا لەلایەن یەکێتییەکەوە دانیپێدانرا. پاشان و لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەمدا، ویلایەتی نیو هامپشایەر ناوەندێکی چالاکی نەهێشتنخوازانی کۆلەداری بوو و لە کاتی شەڕی ناوخۆی ئەمریکادا نزیکەی ٣٢ هەزار سەربازی ڕەوانەی مەیدانی جەنگ کرد. دوای جەنگ، پیشەسازی و ژمارەی دانیشتووانی ویلایەتەکە بەخێرایی گەشەی سەند و نیو هامپشایەر بوو بە ناوەندێکی بەرهەمهێنانی کوتاڵ، دروستکردنی پێڵاو و کاغەز.
زۆربەی کرێکارانی ئەو کارگە پیشەسازییانەی کە لەسەر ڕووبارەکانی مێریماک و کنکتیکوت بوون هاوڵاتی کەنەدی و ئەورووپی بوون؛ کەنەدییە فەڕەنسییەکان ژمارەیەکی زۆری کۆچبەرانیان پێکهێنا و لە ئێستادا نزیکەی چارەکێکی تەواوی دانیشتووانی ویلایەتەکە بە ڕەچەڵەک فەڕەنسی ئەمریکین، کە لە دوای ویلایەتی ماینەوە دووەم بەرزترین ڕێژەی وڵاتە. لە سەدەی بیست و یەکدا، ویلایەتی نیو هامپشایەر لەنێو دەوڵەمەندترین ویلایەتەکانی ئەمریکایە، لەگەڵ ئەوەشدا ڕێژەی هەژاری، بێکاری و تاوانی لەنێو نزمترین ڕێژەکانی وڵاتدایە. ئەم ویلایەتە یەکێکە لەو نۆ ویلایەتەی کە باجی داهاتیان نییە و نیو هامپشایەر لە ستانداردە پێوانەییەکانی وەک حکوومڕانی، چاودێری تەندروستی، دەرفەتی ئابووری کۆمەڵایەتی و سەقامگیری داراییدا لەنێو دە ویلایەتە گرنگەکانی وڵاتدایە.
لەڕووی دیمۆگرافییەوە
دانیشتووان
لە سەرژمێری ساڵی ٢٠٢٠ـدا، ژمارەی دانیشتووانی ویلایەتی نیو هامپشایەر ١,٣٧٧,٥٢٩ کەس بوو و ژمارەی دانیشتووانەکەی لە سەرژمێریی ساڵی ٢٠١٠ـی ئەمریکاوە بە ڕێژەی ٤.٦% زیادیکردووه. بەگشتی ئەو ناوچانەی کە خاوەنی زۆرترین دانیشتووانن ٨٠ کیلۆمەتر لە سنووری ماسەشوستسەوە دوورن و لە دوو ناوچەدا چڕکراونەتەوە، ئەوانیش دۆڵی ڕووباری مێریماک و ناوچەی کەنارییەکانن.
جگە لەو دوو ناوچەیە، تەنها یەک کۆمەڵگە کە ئەویش شاری کینیە و ژمارەی دانیشتووانەکەی زیاتر لە ٢٠ هەزار کەسە. ئەو چوار پارێزگایەی کە ئەم دوو ناوچەیە دەگرێتەوە ٧٢%ـی دانیشتووانی نیو هامپشایەر پێکدەهێنن، و هەروەها ماجستەر و ناشوا دوو کۆمەڵگەی قەرەباڵغی ویلایەتەکەن. لە کاتێکدا، دانیشتووانی بەشی باکووری ویلایەتەکە زۆر پچڕ پچڕە و گەورەترین پارێزگای لەڕووی ڕووبەرەوە، کووسە، کە یەک لەسەر چواری باکووری ویلایەتەکە دەگرێتەوە و تەنها نزیکەی ٣١ هەزار کەسی تێدا نیشتەجێیە. پێکهاتە نەتەوەییەکانی دانیشتووانی ویلایەتەکە لە ساڵی ٢٠١٠ـدا بریتی بوون لە:
- سپی پێست: ٩٣.٩%
- ڕەش پێست یان ئەفریقی ئەمریکی: ١.١%
- هیندییە ئەمریکییەکان و خەڵکی ڕەسەنی ئالاسکا: : ٠.٢%
- ئاسیایی: ٢.٢%
- هاوایی ڕەسەن و دوورگەنشینیەکانی تری زەریای هێمن: ٠.٠%
- ڕەگەزەکانی تر: ٠.٩%
- ئەوانەی دوو ڕەگەز یان زیاتریان هەیە: ١.٦%
لە ساڵی ٢٠١٠ـدا ڕێژەی دانیشتووانی هیسپانی یان لاتینی ٢.٨% بوو، لە ڕەگەزەکانی:
- مەکسیکی: ٠.٦%
- پۆرتۆ ڕیکۆ: ٠.٩%
- کوبایی:٠.١%
- هیسپانی یان لاتینییەکانی تر: ١.٢%
تا ساڵی ٢٠١٩، ٤.٠%ـی دانیشتووانی ویلایەتەکە بە هیسپانی یان لاتینی مەزەندەکرا. بەپێی ڕاپرسیی کۆمەڵگەی ئەمریکی ٢٠١٢ بۆ ٢٠١٧، گەورەترین گرووپی ڕەچەڵەکی لە ویلایەتەکەدا بریتی بوون لە:
- ئێرلەندی: ٢٠.٦%
- ئینگلیزی: ١٦.٥%
- فەڕەنسی: ١٤.٠%
- ئیتاڵی: ١٠.٤%
- ئەڵمانی: ٩.١%
- کەنەدی فەڕەنسی: ٨.٩%
- ئەمریکی: ٤.٨%
ئەو دانیشتووانانەی کە بە ڕەچەڵەک فەڕەنسی/فەڕەنسی-کەنەدین ٢٢.٩%ـی دانیشتووانی نیو هامپشایەر پێک دەهێنن و ئەمەش بەرزترین ڕێژەیە بە بەراورد بە هەر ویلایەتێکی ئەمریکی.
زمان
زمانی فەرمی دانیشتووانی ویلایەتی نیو هامپشایەر ئینگلیزییە و لەلایەن زۆرینەی دانیشتووانەوە بەکاردێت. بەپێی خەمڵاندنەکانی ساڵی ٢٠١٧، ٢.١%ـی دانیشتووانی تەمەن پێنج ساڵ و سەرووتری ویلایەتەکە لە ماڵەوە بە زمانی ئیسپانی قسە دەکەن، لە کاتێکدا ١.٨%ـی دانیشتووان بە زمانی فەڕەنسی دەدوێن. لە کووس کاونتی، ٩.٦%ـی دانیشتووان لە ماڵەوە بە زمانی فەڕەنسی قسە دەکەن، ئەم ڕێژەیەش بە بەراورد بە ساڵی ٢٠٠٠ کە ١٦% بوو دابەزیووە.
ئایین
ڕاپرسییەکی پیوو ئەوە دەردەخات کە خەڵکی نیو هامپشایەر و ڤێرمۆنت کەمتر لە ئەمریکییەکانی تر بەشداری لە بۆنە ئایینییە هەفتانەکاندا دەکەن و تەنها ٥٤%ـیان بەتەواوی لە بوونی خوا دڵنیان بە بەراورد بە ٧١%ـی وڵات. هەروەها ڕێژەی پەیڕەوکەرانی ئایین لە نیو هامپشایەر و ڤێرمۆنت لە نزمترین ئاستی وڵاتدایە. لە پرسنامەیەکی گالۆپدا کە لە ساڵی ٢٠١٢ـدا ئەنجامدرا ٢٣%ـی دانیشتووانی ویلایەتی نیو هامپشایەر زۆر ئاییندارن، لە کاتێکدا ٥٢% خۆیان بە بێ ئایین دا لە قەڵەم. لە ساڵی ٢٠٢٠ـدا، ئایینییە پەیڕەوکراوەکانی دانیشتووانی ئەم ویلایەتە بریتی بوون لە:
- پرۆتستانت: ٣٩%
- بێ ئایینەکان: ٢٥%
- كاسۆلیکی: ٢٤%
- جوولەکە: ٣%
- مەسیحییەکانی تر: ١%
- هیندۆس: ١%
- ئایینەکانی تر: ٠%
کەشوهەوا
ویلایەتی نیو هامپشایەر کەشوهەوایەکی کیشوەری شێداری هەیە، لەگەڵ ئەوەشدا هاوینی گەرم و شێدارە، زستانی درێژ و سارد و بەفراوییە. زەریای ئەتڵەسی کەشوهەوای بەشی باشووری ڕۆژهەڵات مامناوەند دەکات و زستانی ئەم ناوچەیە تاڕادەیەک مامناوەندترە، لە کاتێکدا زستانی بەشەکانی باکوور و ناوەوەی ویلایەتەکە ساردترە و ڕێژەی شێیان نزمترە. وەرزی زستان لە سەرانسەری ویلایەتەکەدا سارد و بەفراوییە و لە ناوچەکانی باکوور و ناوچە شاخاوییەکاندا توندترە. ساڵانە بەتێکڕای ١٥٠ سانتیمەتر تا زیاتر لە ٢٥٠ سانتیمەتر بەفر لە سەرانسەری ویلایەتەکەدا دەبارێت.
تێکڕای بەرزترین پلەی گەرمی ڕۆژانە لە سەرانسەری ویلایەتەکە و لە مانگی تەممووزدا لە نێوان ٢٤ بۆ ٢٨ پلەی سەدیدایە و پلەی گەرمی شەوانە نزیکەی ١٣ بۆ ١٥ پلەی سەدییە. پلەکانی گەرمی لە مانگی کانوونی دووەمدا لە نێوان یەک پلەی سەدی لە کەناراوەکان بۆ ١٨- پلەی سەدی لەو پەڕی باکوور و لە بەرزاییە بەرزەکاندا دەگۆڕێت. ساڵانە بەتێکڕای ١٠٠ سانتیمەتر باران لە سەرانسەری ویلایەتەکەدا دەبارێت و ڕێژەی دابارین لە زنجیرە شاخە سپییەکاندا بەهۆی جیاوازی بەرزی و بەفربارینی ساڵانەوە جیاوازە. بەرزترین پلەی گەرمی تۆمارکراو لە ویلایەتەکەدا ٤١ پلەی سەدییە کە لە چواری تەممووزی ١٩١١ـدا تۆمارکرا و نزمترین پلەی گەرمی تۆمارکراو ٤٤- پلەی سەدییە کە لە ٢٩ـی کانوونی دووەمی ١٩٣٤ـدا تۆمارکرا.
ئابووری نیو هامپشایەر
نووسینگەی شیکاری ئابووری تێکڕای بەرهەمی ویلایەتی نیو هامپشایەر لە ساڵی ٢٠١٨ـدا بە ٨٦ ملیار دۆلار مەزەندە دەکات، کە لە پلەی ٤٠ـی ئەمریکادایە. داهاتی ناوەندی خێزانەکانیشی لە ساڵی ٢٠١٧ـدا ٧٤,٨٠١ دۆلار بوو، کە چوارەم بەرزترینی وڵاتە بە واشنتن دی سییشەوە. گەشەی بەرهەمە کشتوکاڵییەکانی نیو هامپشایەر بریتین لە بەرهەمە شیرەمەنییەکان، نەمامی نەمامگە، ڕەشەوڵاغ، سێو و هێلکە. بەرهەمە پیشەسازییەکانی بریتین لە ئامێر، ئامێری کارەبایی، بەرهەمەکانی لاستیک و پلاستیک، لەگەڵ ئەوەشدا گەشتیاری پێکهاتەیەکی سەرەکی ئابووریی ویلایەتەکەیە.
ئابووری ویلایەتی نیو هامپشایەر لە ماوەی سەدەی بیستەمدا گۆڕانکارییەکی گەورەی بەسەرداهات. لەڕووی مێژووییەوە، ئابووری ویلایەتەکە پشتی بە کاری چنین و تەون، کەوش دووری و دوکانی چاککردنەوەی ئامێرە بچووکەکان بەستبوو. بەڵام لە ئێستادا ئەم کەرتانە بەشێکی کەمی ئابووری ویلایەتەکە پێکدەهێنن و ویلایەتەکە ئابوورییەکی فراوان و گەشەسەندووی هەیە. لە ساڵی ٢٠١٨ـدا ڕێژەی گەشەی تێکڕای بەرهەمی ناوخۆیی لە ویلایەتەکەدا ٢.٢% بوو، گەورەترین کەرتە ئابوورییەکانی ویلایەتەکە لە هەمان ساڵ و بە پشتبەستن بە بەشداریکردنیان لە GDPـدا، بریتی بوون لە: ١٥% خانووبەرە و کرێی خانوو و کرێ؛ ١٣% خزمەتگوزارییە پیشەییەکان؛ ١٢% بەرهەمهێنان؛ ١٠% خزمەتگوزارییەکانی حکوومەت و حکوومەت و ٩% چاودێری تەندروستی و خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکان. لە مانگی نیسانی ٢٠١٩ـدا ڕێژەی بێکاری (سەرەتایی) ٢.٤% بوو.
