ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ململانێی کورد و تورک یان شەڕی پەکەکە و تورکیا (بە ئینگلیزی: Kurdish–Turkish conflict، بە عەرەبی: الصراع الکُردي التُرکي) ململانێیەکی چەکدارییە لە نێوان کۆماری تورکیا و گرووپە یاخیبووە جۆراوجۆرەکانی کورد کە یان داوای جیابوونەوەیان لە تورکیا کردووە بۆ دروستکردنی کوردستانێکی سەربەخۆ، یان هەوڵی دەستەبەرکردنی ئۆتۆنۆمی و مافی سیاسی و کولتووری زیاتریان داوە بۆ کورد لە ناوخۆی کۆماری تورکیادا. گرووپی سەرەکی یاخیبووان بریتییە لە پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە). هەرچەندە ململانێی کورد و تورکیا لە زۆر ناوچەدا تەشەنەی کردووە، بەڵام زۆربەی ئەو ململانێیە لە باکووری کوردستان ڕووی داوە کە هاوتایە لەگەڵ باشووری ڕۆژهەڵاتی تورکیا.
بوونی پەکەکە لە باشووری کوردستان وایکردووە هێزە چەکدارەکانی تورکیا بەردەوام هێرشی زەمینی و هێرشی ئاسمانی و تۆپخانە لە ناوچەکەدا ئەنجام بدەن و کاریگەرییەکانی لە ڕۆژاوای کوردستانیش بووەتە هۆی چالاکی هاوشێوە لەوێ. ئەم ململانێیە زیانی زیاتر لە ٣٠٠ بۆ ٤٥٠ ملیار دۆلاری لە ئابووریی تورکیا گەیاندووە کە زۆربەیان تێچووی سەربازییە. هەروەها کاریگەری لەسەر گەشت و گوزاری وڵاتەکە هەبووە. لەگەڵیشیدا چەندین ناوچەی باکووری کوردستان و باشووری کوردستان بوونەتە ناوچەی وێرانە و شوێنی جەنگ و سەربازی.
پەکەکە گرووپێکی شۆڕشگێڕە، لە ساڵی ١٩٧٨ لە گوندی فیس لیجە لەلایەن کۆمەڵێک خوێندکاری کوردەوە بە سەرۆکایەتی عەبدوڵڵا ئۆجەلان دامەزراوە. لەو کاتەدا لە ناوچەکانی کوردنشین، بەکارهێنانی زمانی کوردی، جل و بەرگ، فۆلکلۆر، ناوی کوردی قەدەغە کرابوو. حکوومەتی تورکیا لە هەوڵێکدابوو بۆ نکۆڵیکردن لە بوونیان، لە ماوەی ساڵانی ١٩٣٠ و چلەکاندا کوردەکانی بە "تورکی شاخاوی" پۆلێن کرد. وشەی "کورد"، "کوردستان"، یان "کورد" لەلایەن حکوومەتی تورکیاوە بە فەرمی قەدەغە کرا. دوای کودەتای سەربازی ساڵی ١٩٨٠، زمانی کوردی تا ساڵی ١٩٩١ بە فەرمی لە ژیانی گشتی و تایبەتدا قەدەغە کرا، زۆرێک لەوانەی بە زمانی کوردی قسەیان دەکرد و بڵاویان دەکردەوە، یان گۆرانییان دەوت، دەگیران و زیندانی کران.
پەکەکە لە هەوڵێکدا بۆ دامەزراندنی مافی زمانەوانی و فەرهەنگی و سیاسی بۆ کەمینەی کوردی تورکیا پێکهێنرا. بەڵام یاخیبوونی تەواو تا ١٥ی ئابی ١٩٨٤ دەستی پێنەکرد کە پەکەکە ڕاپەڕینی کوردی ڕاگەیاند. لەو کاتەوەی کە شەڕەکە دەستی پێکردووە، زیاتر لە ٤٠ هەزار کەس گیانیان لەدەستداوە کە زۆرینەی ڕەهایان خەڵکی مەدەنی کورد بوون. لایەنەکان لە کاتی شەڕەکەدا بە چەندین پێشێلکاری مافی مرۆڤ تۆمەتبار دەکرێن. دادگای مافی مرۆڤی ئەورووپا بە هەزاران پێشێلکاری مافی مرۆڤی تورکیای شەرمەزار کرد. زۆرێک لە حووکمەکان پەیوەندییان بە لەسێدارەدانی سیستماتیکی خەڵکی مەدەنی کورد، ئەشکەنجەدان، ئاوارەکردنی زۆرەملێ، وێرانکردنی گوندەکان، دەستگیرکردنی ئارەزوومەندانە و بێسەروشوێنکردن یان کوشتنی زۆرەملێی ڕۆژنامەنووسان و چالاکوانان و سیاسەتمەدارانی کورد هەیە.
ئەو مامۆستایانەی وانەی کوردییان دەوتەوە و ئەو خوێندکارانەی داوای خوێندنیان بە زمانی کوردی کردبوو، بە تۆمەتی پشتیوانیکردن لە تیرۆری پەکەکە، دادگایی کران و سزایان بەسەردا سەپێندرا. لە لایەکی دیکەوە پەکەکە بە هۆی بەکارهێنانی تاکتیکی تیرۆریستی، کە بریتین لە کۆمەڵکوژی مەدەنی، لە سێدارەدانی پوختە، خۆکوژ و سەربازانی منداڵان، و تێوەگلان لە بازرگانیکردن بە ماددە هۆشبەرەکان، ڕووبەڕووی ئیدانەکردنی نێودەوڵەتی بۆتەوە و لەلایەن چەندین وڵاتی زلهێزەوە لە لیستی تیرۆردا تۆمار کراوە.
ڕێکخراوەکە لە ڕووی مێژووییەوە تاوانبارە بە سووتاندنی قوتابخانەکان و کوشتنی ئەو مامۆستایانەی کە تۆمەتباریان کردووە بە "تێکدانی ناسنامەی کورد"، هێرشکردنە سەر نەخۆشخانەکان کە بووە هۆی کوژرانی پزیشک و پەرستاران، هەروەها ڕفاندنی گەشتیارانی بیانی بۆ وەرگرتنی پارە.
لە شوباتی ساڵی ١٩٩٩ عەبدوڵڵا ئۆجەلان ڕێبەری پەکەکە لە شاری نایرۆبی پایتەختی کینیا لەلایەن دەستەیەکی کۆماندۆی تورکەوە دەستگیرکرا و گەیەندرایە تورکیا و لە دوورگەیەکی دەریای مەرمەرەدا زیندانی هەتاهەتایی بەسەردا سەپێنرا. یەکەم یاخیبوون تا مانگی ئازاری ١٩٩٣ بەردەوام بوو کە پەکەکە ئاگربەستی تاکلایەنەی ڕاگەیاند. هەر لەو ساڵەدا شەڕ و پێکدادان دەستی پێکردەوە. لە ساڵی ٢٠١٣ جارێکی تر حکوومەتی تورکیا لەگەڵ ئۆجەلان دەستی بە دانوستان کرد. دوابەدوای دانوستانە نهێنییەکان بە شێوەیەکی سەرەکی، ئاگربەستێکی تاڕادەیەکی زۆر سەرکەوتوو لەلایەن هەردوو دەوڵەتی تورک و پەکەکەوە خرایە بواری جێبەجێکردنەوە. ئۆجەلان لە ٢١ی ئازاری ٢٠١٣دا "کۆتایی بە خەباتی چەکداری" و ئاگربەستی بە دانوستانەکانی ئاشتی ڕاگەیاند.
لە ٢٥ی تەممووزی ٢٠١٥دا، ململانێکە دەستیپێکردەوە کاتێک هێزی ئاسمانی تورکیا پێگەکانی پەکەکەیان لە عێراق بۆردمان کرد، بەهۆی تێوەگلانی پەکەکە لە ململانێی کوردەکانی ڕۆژاوا و ئیسلامییەکانی سووریا و سوپای تورکیا.
یەکەم یاخیبوون
پەکەکە لە ١٥ی ئابی ١٩٨٤ بە هێرشی چەکداری بۆ سەر ئێروح و سێمدینلی دەستی بە یاخیبوون کرد. لەم هێرشانەدا سەربازێکی جەندرمەی تورکیا کوژرا و حەوت سەرباز و دوو پۆلیس و سێ هاوڵاتی مەدەنی برینداربوون. دوای دوو ڕۆژ پەکەکە هەڵی کوتایە سەر بنکەیەکی پۆلیسی سیرت.
لە سەرەتای نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوودا سەرکۆماری تورکیا تورگوت ئۆزال ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر دانوستان لەگەڵ پەکەکە، دوای ئەوەی جەنگی کەنداو لە ساڵی ١٩٩١ جیۆپۆلەتیکی ناوچەکەی گۆڕی. جگە لە ئۆزال کە خۆی نیوە کورد بوو، کەم سیاسەتمەداری تورک ئارەزووی پڕۆسەی ئاشتییان دەکرد. لە شوباتی ١٩٩١ و لە سەردەمی سەرۆکایەتی ئۆزالدا کۆتایی بە قەدەغەکردنی مۆسیقای کوردی هێنرا.
بەڵام لە ساڵی ١٩٩٢ تورکیا بە پاڵپشتی ئەمریکا و پێشمەرگەی حکوومەتی هەرێمی کوردستان ئۆپەراسیۆنی باکووری عێراقی دەستپێکرد، کە لە نێوان ٩ی تشرینی یەکەم تا ١ی تشرینی دووەم ئۆپەراسیۆنێکی دەست پێکرد و سنووری کوردستانی بەزاند دژی پەکەکە و زیاتر لە ٣٠٠ هەزار سەربازی بەکارهێنا. هەزاران پێشمەرگەی ناوخۆ بە پاڵپشتی زیاتر لە ٢٠ هەزار سەربازی تورکیا کە سنووری عێراقیان بەزاندبوو، هێرشیان کردە سەر ١٠ هەزار گەریلای پەکەکە.
سەرەڕای زیانی زۆر، پەکەکە توانی بوونی خۆی لە کوردستانی عێراق بپارێزێت، هەروەها ڕێککەوتنی ئاگربەست لەنێوان پەکەکە و حکوومەتی هەرێمی کوردستان کرا. ئۆزال لە ساڵی ١٩٩٣ لەگەڵ عەدنان قەهوەچی وەزیری پێشووی دارایی و ئەشرەف بیتلیس فەرماندەی گشتی جەندرمەی تورکیا گەڕایەوە بۆ کارکردن لەسەر پلانی ئاشتی.
ئاگربەستی تاکلایەنە (١٩٩٣)
پەکەکە لە ١٧ی ئازاری ١٩٩٣ ئاگربەستی تاکلایەنەی ڕاگەیاند. ئۆجەلان بە یاوەری جەلال تاڵەبانی لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا لە بارێلیاسی لوبنان رایگەیاند کە چیتر پەکەکە بەدوای دەوڵەتێکی جیادا ناگەڕێت، بەڵکو بەدوای ئاشتی و گفتوگۆ و کردەوەی سیاسی ئازاددا دەگەڕێت بۆ کورد لە تورکیا لە چوارچێوەی دەوڵەتێکی دیموکراسیدا. سولەیمان دەمیرێل سەروەزیرانی ئەوکاتی تورکیا ئامادە نەبوو دانوستان لەگەڵ پەکەکە بکات، بەڵام ئەوەشی خستەڕوو کە تورککردنی زۆرەملێ ڕێبازێکی هەڵەیە بەرامبەر بە کورد. لە کۆنگرە رۆژنامەوانییەکەدا چەند سیاسەتمەدارێکی کورد پشتیوانیان لە ئاگربەستەکە کرد و کەمال بورکەی و ئەحمەد تورک لە پارتی کرێکارانی گەلیش ئامادەی ئەو ئاگربەستە بوون.
ئۆزال بە ڕاگەیاندنی ئاگربەستی پەکەکە، بەنیاز بوو لە کۆبوونەوەی داهاتووی ئەنجوومەنی ئاسایشی نیشتمانیدا پلانێکی گەورەی چاکسازی بۆ لایەنگریی کورد پێشنیار بکات. مردنی ئۆزالی سەرکۆمار لە ١٧ی نیسان بووە هۆی دواخستنی ئەو کۆبوونەوەیە و هەرگیز پلانەکان نەخرانەڕوو. دواتر هێرشێکی سوپای تورکیا بۆ سەر پەکەکە لە ١٩ی ئایاری ١٩٩٣ لە شاری کولپ کۆتایی بە ئاگربەستەکە هێنا و دوای پێنج ڕۆژ، پەکەکە کۆمەڵکوژی چەولیکی ئەنجامدا. شەمدین ساکیک، فەرماندەی پێشووی پەکەکە، ڕایگەیاند کە کۆمەڵکوژییەکە لەلایەن سوپای تورکیاوە ڕێگەی پێدرا و بەشێک بوو لە پلانەکانی کودەتاکەی دۆغو چالیشما گروبو.
ئۆجەلان لە ٨ی حوزەیرانی ١٩٩٣ کۆتاییهاتنی ئاگربەستی پەکەکە ڕاگەیاند.
یاخیبوون (١٩٩٣-١٩٩٥)
لە سەردەمی سەرۆکایەتی نوێی سولەیمان دەمیرێل و سەرۆکایەتی تانسو چیلەر، پلانی قەڵا (بەکارهێنانی هەر ڕێگەیەکی توندوتیژی بۆ چارەسەرکردنی پرسی کورد) کە ئۆزال دژایەتی کردبوو، دەرکرا و پڕۆسەی ئاشتی وازی لێ هێنرا. هەندێک لە ڕۆژنامەنووسان و سیاسەتمەداران پێیان وایە کوژرانی ئۆزال (گوایە بە ژەهر کوژراوە)، لەگەڵ تیرۆرکردنی ژمارەیەک کەسایەتی سیاسی و سەربازی کە پشتیوانییان لە هەوڵەکانی ئاشتی دەکرد، بەشێک بووە لە کودەتایەکی سەربازی نهێنی لە ساڵی ١٩٩٣.
بۆ بەرەنگاربوونەوەی پەکەکە، سوپای تورکیا لە نێوان ساڵانی ١٩٩٢ بۆ ١٩٩٥ ستراتیجی نوێی بەرەنگاربوونەوەی یاخیبوون دەستی پێکرد، بۆ بێبەشکردنی یاخیبووان لە بنکەیەکی لۆجستی لە ئۆپەراسیۆنەکان و سزادانی خەڵکی خۆجێیی کە پاڵپشتی پەکەکە دەکەن، سوپای تورکیا دەستی کرد بە بڕینی دارستانەکانی دەوروبەری گوندەکان و زیاتر لە ٣ هەزار کوردی وێران کرد، بەوەش دوو ملیۆن کەس ئاوارە بوون.
زۆربەی ئەو گوندانە چۆڵکران، بەڵام گوندەکانی دیکە لەلایەن هێزەکانی حکوومەتەوە سووتێنران، بۆردمان کران، یان تۆپباران کران و چەند گوندێکیش لە ئاسمانەوە سڕدرانەوە. ئەو گوندانەش کە مانەوە قبووڵیان کرد بچنە بەرەی حکوومەتەوە.
دەوڵەت مووچەی پێشکەش بە جووتیاران و شوانەکانی ناوچەکە کرد بۆ ئەوەی بچنە پاڵ پاسەوانی گوندەکان، بۆ ئەوەی پەکەکە لەم گوندانەدا چالاکی نەکات. ئەو گوندانەی کە ڕەتیان کردەوە هاوکاری بکەن لەلایەن سوپاوە چۆڵکران. ئەم تاکتیکانە توانیان یاخیبووان لە شار و گوندەکانەوە بەرەو شاخەکان ڕابکەن، بەڵام دواتر پەکەکە دەستی کرد بە هێرشکردنە سەر ئەو گوندانەی کە لایەنگری حکوومەت بوون و پاسەوانیان هەبوو، ئەمەش زیاتر هێرشکردنەسەر خەڵکی مەدەنی لەخۆدەگرت.
لە نەورۆزدا لە ئازاری ١٩٩٥دا، سوپای تورکیا گەورەترین ئۆپەراسیۆنی سەربازیی خۆی لە دژی پەکەکە لە باشووری کوردستان دەستپێکرد. هێزێکی ٣٥ هه‌زار سه‌رباز هێرشیان کرده سه‌ر باشوور، به هاوکاری تانک و فڕۆکه‌ی ئێف ١٦. سوپای تورکیا چەند شارۆچکەیەکی داگیرکرد کە تێیدا بەدوای یاخیبووانی کورددا گەڕا و دەستی بەسەردا گرتن.
ئاگربەستی تاکلایەنە (١٩٩٥-١٩٩٦)
لە کانوونی دووەمی ١٩٩٥دا، پێش هەڵبژاردنە گشتییەکانی ٢٤ی کانوونی دووەمی ١٩٩٥ پەکەکە دووەم ئاگربەستی تاکلایەنەی ڕاگەیاند. ئەمەش بە مەبەستی پێدانی کات بوو بە حکوومەتی نوێی تورکیا بۆ ئەوەی ڕێگەیەک بۆ چارەسەرکردنی ململانێکان بخاتەڕوو. لە ماوەی ئاگربەستەکەدا گرووپەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی چەندین دەستپێشخەری ئاشتییان ڕێکخست بۆ پشتیوانیکردن لە چارەسەرکردنی کێشەکە. بەڵام لە مانگی ئایاری ١٩٩٦ هەوڵێک بۆ تیرۆرکردنی عەبدوڵڵا ئۆجەلان لە دیمەشق هەبوو و لە مانگی حوزەیرانی هەمان ساڵدا سوپای تورکیا دەستی کرد بە ڕاوەدوونانی پەکەکە بۆ ناو باشووری کوردستان. پەکەکە لە ١٦ی ئابی ١٩٩٦ کۆتاییهاتنی ئاگربەستی تاکلایەنەی ڕاگەیاند و ڕایگەیاند کە هێشتا ئامادەیە بۆ دانوستانەکانی ئاشتی وەک چارەسەرێکی سیاسی.
یاخیبوون (١٩٩٦-١٩٩٩)
خاڵی وەرچەرخان لە ململانێکاندا لە ساڵی ١٩٩٨دا هات، کاتێک دوای گوشارە سیاسییەکان و هەڕەشە سەربازییەکانی حکوومەتی تورکیا بۆ سەر سووریا، عەبدوڵڵا ئۆجەلان ڕێبەری پەکەکە، ناچار بوو سووریا بەجێبهێڵێت، کە لە ئەیلوولی ١٩٨٠ەوە لەوێ بوو. سەرەتا چووە ڕووسیا، پاشان چووە ئیتاڵیا و یۆنان. دواجار هێنرایە باڵیۆزخانەی یۆنان لە نایرۆبی لە کینیا. دوای ئەوەی لە ١٥ی شوباتی ١٩٩٩دا باڵیۆزخانەکەی بەجێهێشت و بەرەو فڕۆکەخانە، لە ئۆپەراسیۆنێکی هاوبەشی (دەزگای هەواڵگریی ناوەندیی ئەمریکا) و (ڕێکخراوی هەواڵگریی نیشتمانیی تورکیا) ڕفێندرا و هێنرایە تورکیا و لە ئەنجامدا ناڕەزایی گەورەی کوردی لە سەرانسەری جیهاندا لێکەوتەوە.
هەرچەندە گرتنی ئۆجەلان کۆتایی بە ئاگربەستی سێیەم هێنا کە ئۆجەلان لە ١ی ئابی ١٩٩٨دا ڕایگەیاندبوو، بەڵام لە ١ی ئەیلوولی ١٩٩٩ پەکەکە ئاگربەستێکی تاکلایەنەی ڕاگەیاند کە تا ساڵی ٢٠٠٤ بەردەوام دەبێت.
ئاگربەستی تاکلایەنە (١٩٩٩-٢٠٠٣)
دوای ئەو ئاگربەستە تاکلایەنەی کە پەکەکە لە ئەیلوولی ١٩٩٩ ڕایگەیاند، هێزەکانیان بە تەواوی لە باکووری کوردستان کشانەوە، بنکەی نوێیان لە چیای قەندیل لە باشووری کوردستان دامەزراند و لە شوباتی ٢٠٠٠ بە فەرمی کۆتایی شەڕەکەیان ڕاگەیاند. دوای ئه‌مه‌ش په‌که‌که ڕایگه‌یاند، ستراتیجه‌که‌ی ده‌گۆڕێت بۆ به‌کارهێنانی شێوازی ئاشتیانه بۆ گه‌یشتن به ئامانجه‌کانیان.
پەکەکە لە نیسانی ٢٠٠٢ ناوی خۆی گۆڕی بۆ کادێک (کۆنگرەی ئازادی و دیموکراسی کوردستان)، ڕایگەیاند کە پەکەکە ئەرکی خۆی بەجێ هێناوە و ئێستا وەک ڕێکخراوێکی تەنیا سیاسی بەرەو پێشەوە دەڕوات. کادێک لە تشرینی یەکەمی ٢٠٠٣ هەڵوەشاندنەوەی خۆی ڕاگەیاند و ڕێکخراوێکی نوێی ڕاگەیاند: کۆنگرا گەل (کۆنگرەی گەلی کوردستان). پێشنیارەکانی پەکەکە بۆ دانوستان لەلایەن حکوومەتی تورکیاوە پشتگوێ خران، چونکە تورکیا دەیوت کۆنگرا گەل لە نێوان ١٩٩٩ بۆ ٢٠٠٤ بەردەوام بووە لە ئەنجامدانی هێرشی چەکداری، هەرچەندە بە هەمان قەبارەی پێش ئەیلوولی ١٩٩٩ نەبوو.
پەکەکە ئاماژە بەوە دەکات کە هەموو چالاکییە سەربازییەکانی لەم ماوەیەدا بەرگریکارانە بووە، چونکە سوپای تورکیا نزیکەی ٧٠٠ هێرشی کردووەتە سەر بنکەکانیان، لەنێویاندا لە باشووری کوردستان. سەرەڕای ئاگربەستی کۆنگرا گەل، گرووپەکانی تر بەردەوام بوون لە چالاکییە چەکدارییەکانیان. بۆ نموونە پارتی شۆڕشگێڕی کوردستان (پەشەکە) هەوڵیدا ئاگربەستەکە بەکاربهێنێت بۆ ڕاکێشانی چەکدارانی پەکەکە بۆ ئەوەی بچنە ناو ڕێکخراوەکەیانەوە.
ماوەی دوای دەستبەسەرداگرتنی ئۆجەلان لەلایەن حکوومەتی تورکیاوە بەکارهێنرا بۆ دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنی سەرکوتکردنی گەورە لە دژی حیزبوڵڵای تورکیا، لە ساڵی ٢٠٠٠دا ٣٣٠٠ ئەندامی حیزبوڵڵا دەستگیر کران، لە کاتێکدا لە ساڵی ١٩٩٨دا ١٣٠ ئەندام بوو، لە ١٣ی کانوونی دووەمی ساڵی ٢٠٠٠ حوسەین ڤێلیئۆغڵو سەرۆکی گرووپەکە کوژرا. لەم قۆناغەی شەڕدا لانیکەم ١٤٥ کەس لە کاتی شەڕی نێوان پەکەکە و هێزە چەکدارەکانی تورکیا کوژران.
دوای هاتنە سەرکاری پارتی داد و گەشەپێدان لە ساڵی ٢٠٠٢، دەوڵەتی تورک دەستی کرد بە کەمکردنەوەی کۆت و بەندەکانی سەر زمان و کولتووری کوردی. لە ساڵی ٢٠٠٣ تا ٢٠٠٤ لەناو کۆنگرا گەل ململانێی دەسەڵات لە نێوان باڵێکی چاکسازیخوازدا هەبوو کە دەیانویست ڕێکخراوەکە بە تەواوی لە چەک دابماڵن و باڵێکی نەریتخواز هەبوون کە دەیانویست ڕێکخراوەکە جارێکی تر دەست بە یاخیبوونی چەکداری بکاتەوە. باڵی کۆنەپەرستی ڕێکخراوەکە ئەم ململانێیەی دەسەڵاتی بردەوە و سەرکردە ڕیفۆرمخوازەکانی وەک کانی یڵماز، نیزامەدین تاس، عوسمان ئۆجەلانی برا بچووکەکەی عەبدوڵڵا ئۆجەلان ناچار کران واز لە ڕێکخراوەکە بهێنن. هەر سێ سەرکردە سەرەکییە نەریتخوازەکە بە ناوەکانی موراد قەرەیلان و جەمیل بایک و باهۆز ئەردال کۆمیتەی نوێی سەرکردایەتی ئەو ڕێکخراوەیان پێکهێنا.
بەڕێوبەرایەتی نوێ بڕیاریدا یاخیبوونەکە دووبارە دەستپێبکاتەوە، چونکە پێیان وایە بەبێ گەریلا چالاکییە سیاسییەکانی پەکەکە بەبێ سەرکەوتوویی دەمێننەوە. ئەمەش لە کاتێکدا بوو کە پارتی دیموکراسی گەلی لایەنگری کورد لە ١٣ی ئازاری ٢٠٠٣ لەلایەن دادگای باڵای تورکیاوە قەدەغەکرا و موراد بۆزلاکی سەرکردەی زیندانی کرا.
یاخیبوون لە (٢٠٠٤–٢٠١٢)
لە ئەیلوولی ٢٠٠٣ کۆتاییی ئاگربەستەکەی ڕاگەیاند، بەڵام تا ناوەڕاستی ٢٠٠٤ چاوەڕێی کرد تا جارێکی دیکە دەست بە هێرش بکاتەوە. لە نیسانی ٢٠٠٥، جارێکی تر حیزبەکە ناوی خۆی گۆڕییەوە بۆ پارتی کرێکارانی کوردستان. پەکەکە لە حوزەیرانی ٢٠٠٤ دەستی بە چالاکییە چەکدارییەکانی کردەوە، چونکە بانگەشەی ئەوە دەکەن کە حکوومەتی تورکیا بانگەوازەکانیان بۆ دانوستان پشتگوێ دەخات و هێشتا هێرش دەکاتە سەر هێزەکانیان. حکوومەتیش بانگەشەی ئەوەی کرد کە هەر لەو مانگەدا نزیکەی دوو هەزار گەریلای کورد لە ڕێگای باشووری کوردستانەوە هاتوونەتە ناو تورکیا.
لەم ماوەیەدا پەکەکە تاکتیکی نوێی گرتە بەر. قەبارەی یەکە مەیدانییەکانی لە ١٥ بۆ ٢٠ شەڕکەر کەمکردەوە بۆ تیمی ٦-٨ کەسی و خۆی لە ڕووبەڕووبوونەوەی ڕاستەوخۆ بەدوور گرت، زیاتر پشتی بە بەکارهێنانی مین و نیشانەشکێن و بۆسە بچووکەکان بەست، بەمەش تاکتیکی لێدان و ڕاکردنی بەکاردەهێنا. گۆڕانکارییەکی دیکە لە تاکتیکەکانی پارتەکە ئەوەبوو کە ئەو ڕێکخراوە چیتر هەوڵی کۆنترۆڵکردنی هیچ خاکێکی نەدا، تەنانەت لە شەویشدا. توندوتیژییەکان بە درێژایی ساڵانی ٢٠٠٤ و ٢٠٠٥ زیادی کرد کە لەو ماوەیەدا پەکەکە بە دەیان بۆردمان لە ڕۆژئاوای تورکیا ٢٠٠٥ تۆمەتبار کرا، لەنێویاندا بۆردومانی مینی پاسی ٢٠٠٥ـی کوشاداسی (کە بووە هۆی کوژرانی پێنج کەس)، هەرچەندە پەکەکە بەرپرسیارێتییەکەی ڕەتکردەوە.
٢٠٠٦
لە مانگی ئازاری ٢٠٠٦ شەڕی قورس لە دەوروبەری دیاربەکر لە نێوان پەکەکە و هێزە چەکدارەکانی تورکیا ڕوویدا، هەروەها ئاژاوەی گەورە بەهۆی "تووڕەیی ناوخۆیی لە بەرزیی ڕێژەی بێکاری، هەژاری و دوودڵی ئەنقەرە لە پێدانی ئۆتۆنۆمی زیاتر بەو ناوچەیەی کە بە شێوەیەکی سەرەکی کوردە" دروست بوو. سوپا ڕێگاکانی فڕۆکەخانەی دیاربەکر و زۆرێک لە قوتابخانە و کاروبارەکانی داخست. لە مانگی ئابدا، هەڵۆکانی ئازادیی کوردستان کە سوێندی خواردبوو "تورکیا بکاتە دۆزەخ"، هەڵمەتێکی گەورەی بۆردمانی دەستپێکرد. لە ٢٥ی ئاب دوو تەقینەوەی هەماهەنگی ئاست نزم بانکێکیان لە ئەدەنە کردە ئامانج، لە ٢٧ی ئاب قوتابخانەیەک لە ئیستەنبووڵ بە بۆردمانێک کرایە ئامانج، لە ٢٨ی ئاب سێ هێرشی هەماهەنگ لە مەرمەریس و یەکێک لە ئەنتاڵیا ئەنجامدرا کە کەرتی گەشتیاری کردە ئامانج و لە ٣٠ی ئابدا لە مێرسین بۆردمانێک دژی سوپا ڕوویدا.
ئەم بۆردومانانە لەلایەن پەکەکەوە ئیدانە کران، کە لە ١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٦دا پێنجەمین ئاگربەستی خۆی ڕاگەیاند، ئەمەش توندی ململانێکانی کەمکردەوە. بەهۆی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیاوە پێکدادانی بچووک بەردەوام بوو. بەگشتی ئەم ململانێیە لە ساڵی ٢٠٠٦دا زیاتر لە ٥٠٠ کەسی کوشت. هەروەها لە ساڵی ٢٠٠٦دا پەکەکە یەکێک لە فەرماندەکانی پێشووی خۆی بە ناوی کانی یەڵماز لە مانگی شوباتدا لە عێراق تیرۆر کرد.
٢٠٠٧
لە مانگی ئایاری ٢٠٠٧دا لە ئەنقەرە بۆردمانێک ڕوویدا کە بووە هۆی کوژرانی ٦ کەس و برینداربوونی ١٢١ کەس. حکوومەتی تورکیا ڕایگەیاند کە پەکەکە بەرپرسی بۆردومانەکە بووە. لە ٤ی حوزەیران، تەقینەوەیەکی خۆکوژی پەکەکە لە تونجێلی لە بنکەیەکی سەربازیدا حەوت سەرباز کوژران و شەش سەربازیش بریندار بوون. لە ٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧دا، ٤٠ بۆ ٥٠ چەکداری پەکەکە لە چیای گابار بۆسەیان بۆ یەکەیەکی کۆماندۆی تورکی ١٨ کەسی دانا و ١٥ کۆماندۆ کوژران و سێ کۆماندۆش بریندار بوون، ئەمەش وایکرد کە کوشندەترین هێرشی پەکەکە بێت لە دوای ساڵانی نەوەدەکانەوە. لە بەرامبەردا یاسایەک دەرکرا کە ڕێگە بە سوپای تورکیا دەدات لەناو خاکی عێراقدا هەنگاو بنێت.
لە ٢١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧، ١٥٠ بۆ ٢٠٠ چەکدار هێرشیان کردە سەر بنکەیەکی سەربازی، لە داغلیجا، یوکسێکۆڤا، کە لەلایەن بەتالیۆنێکی پیادەوە بەڕێوە دەبرا. ئەو بنکەیە دەستی بەسەردا گیرا و پەکەکە ١٢ کەسی کوشت و ١٧ کەسی بریندار کرد و ٨ سەربازی تورکیای بەدیل گرت. پاشان کشانەوە بۆ ناو باشووری کوردستان، ٨ سەربازە دیلەکەیان لەگەڵ خۆیان برد. سوپای تورکیا بانگەشەی ئەوەی کرد کە لە ئۆپەراسیۆنەکانی بەدواداچوونی ڕاستەوخۆدا ٣٢ چەکداری پەکەکەیان لەدوای هێرشەکە کوشتووە، بەڵام لەلایەن پەکەکەوە ڕەتکرایەوە و هیچ تەرمێکیش لەلایەن تورکیاوە پێشان نەدرا.
٢٠٠٨
ئۆپەراسیۆنی خۆر له ٢١ی شوباتی ٢٠٠٨ دژی پەکەکە دەستی پێکرد. لە نێوان ٣ بۆ ١٠ هەزار هێزی تورکیا بەشدارییان لە هێرشەکەدا کرد. بەپێی ئامارەکانی سوپای تورکیا لە هێرشی زەمینی نزیکەی ٢٣٠ چەکداری پەکەکە کوژراون و ٢٧ هێزی تورکیاش کوژراون. بەپێی ئامارەکانی پەکەکە، زیاتر لە ١٢٥ هێزی تورکیا کوژراون، زیانەکانی پەکەکەش لە دەیان کەس بووە. دوای ئەوە ئۆپەراسیۆنە بچووکەکانی تورکیا بۆ سەر بنکەکانی پەکەکە لە باشووری کورستان بەردەوام بوو.
لە ٤ی تشرینی یەکەمدا، توندوتیژترین پێکدادان لە دوای پێکدادانەکانی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧ لە هەکاری سەریهەڵدا، لە کاتێکدا پەکەکە لە شەودا هێرشی کردە سەر بنکەی سنووری ئاکتوتون لە شەمدینلی سەر بە پارێزگای هەکاری. لە ئەنجامی شەڕەکەدا ١٥ سەربازی تورکیا کوژران و ٢٠ سەربازیش برینداربوون، بەپێی وتەکان لەگەڵیشیاندا ٢٣ گەریلای پەکەکە کوژراون.
٢٠٠٩
لە سەرەتای ساڵی ٢٠٠٩ تورکیا یەکەم کەناڵی تەلەفزیۆنی خۆی بە زمانی کوردی بە ناوی TRT ٦ کردەوە و لە ١٩ی ئازاری ٢٠٠٩دا هەڵبژاردنی ناوخۆیی لە تورکیا بەڕێوەچوو کە تیایدا پارتی کۆمەڵگەی دیموکراتیکی لایەنگری کورد (دەتەپە) زۆرینەی دەنگەکانی لە باشووری ڕۆژهەڵات بەدەست هێنا. هەر زوو دوای ئەوە و لە ١٣ی نیسانی ٢٠٠٩، پەکەکە شەشەمین ئاگربەستی خۆی ڕاگەیاند، دوای ئەوەی عەبدوڵڵا ئۆجەلان داوای لێکردن کۆتایی بە ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان بهێنن و خۆیان بۆ ئاشتی ئامادە بکەن. ڕۆژی دواتر دەسەڵاتدارانی تورکیا ٥٣ سیاسەتمەداری کوردی پارتی کۆمەڵگەی دیموکراتی (دەتەپە)یان دەستبەسەر کرد.
لە مانگی ئەیلوولدا حکوومەتەکەی ئەردۆغان دەستپێشخەری کوردی دەستپێکرد، کە بریتی بوو لە پلانی گۆڕینی ناوی ئەو گوندە کوردانەی کە ناوی تورکییان پێدرابوو بۆ کوردی و ناوی بنەڕەتی خۆیان، لەگەڵ فراوانکردنی بازنەی ئازادیی ڕادەربڕین، گەڕاندنەوەی ڕەگەزنامەی تورکیا بۆ پەنابەرانی کورد، بەهێزکردنی حکوومەتە خۆجێییەکان و درێژکردنەوەی لێبوردنی بەشەکی بۆ چەکدارانی پەکەکە.
بەڵام پلانەکانی دەستپێشخەریی کوردەکان زیانێکی زۆریان بەرکەوت دوای ئەوەی لە ١١ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٩دا دەتەپە لەلایەن دادگای دەستوری تورکیاوە قەدەغەکرا و دواتر سەرکردەکانی بە تۆمەتی تیرۆر دادگایی کران. لە سەرکوتکردنی حکوومەت بۆ سەر ئەو پارتە ١٤٠٠ ئەندامی دەتەپە دەستگیرکران و ٩٠٠ کەسیش دەستبەسەر کران. ئەمەش بووە هۆی دروستبوونی ئاژاوەی گەورە لەلایەن کوردەکانەوە لە سەرتاسەری تورکیا و لە ئەنجامدا پێکدادانی توندوتیژی لەنێوان لایەنگرانی کورد و هێزە چەکدارەکان و لایەنگری خۆپیشاندەرانی تورکیا ڕوویدا، کە لە ئەنجامدا چەندین بریندار و کوژراوی لێکەوتەوە. لە ٧ی کانوونی دووەمدا پەکەکە بۆسەیەکی لە ڕەشادیە دەستپێکرد کە بووە هۆی کوژرانی حەوت سەربازی تورکیا و برینداربوونی سێ سەربازی تر، کە بووە کوشندەترین هێرشی پەکەکە لەو ناوچەیە لە دوای ساڵانی نەوەدەکانەوە.
٢٠١٠
لە ١ی ئایاری ٢٠١٠ پەکەکە کۆتایی هێنا بە ئاگربەستەکەی و هێرشێکی لە تونجێلی دەستپێکرد کە بووە هۆی کوژرانی چوار سەرباز و برینداربوونی حەوت سەرباز. عەبدوڵڵا ئۆجەلان لە ٣١ی ئایاردا کۆتایی بە هەوڵەکانی بۆ لێکنزیکبوونەوە و دامەزراندنی گفتوگۆ لەگەڵ حکوومەتی تورکیا ڕاگەیاند و فەرماندە باڵاکانی پەکەکەی لە دۆخی ململانێدا هێشتەوە. دواتر پەکەکە چالاکییە چەکدارییەکانی زیاتر کرد، سەرەتا بە هێرشێکی مووشەکی بۆ سەر بنکەیەکی هێزی دەریایی لە ئیسکەندرون دەستی پێکرد و ٧ سەرباز کوژران و ٦ سەربازیش بریندار بوون. لە ١٨ و ١٩ی حوزەیران شەڕی قورس ڕوویدا و لە ئەنجامدا ١٢ چەکداری پەکەکە کوژران و ١٢ سەربازی تورکیا و برینداربوونی ١٧ سەربازی تورکیا بوون، لەکاتێکدا پەکەکە سێ هێرشی جیاوازی لە پارێزگاکانی هەکاری و ئێلازیگ دەستپێکرد.
هێرشێکی دیکەی گەورە لە هەکاری لە ٢٠ی تەممووزی ٢٠١٠ ڕوویدا و بەهۆیەوە شەش سەربازی تورکیا کوژران و حەڤدە سەربازیش برینداربوون، شەڕڤانێکی پەکەکە کوژرا. رۆژی دواتر موراد قەرەیلان، سەرۆکی پارتەکە ڕایگەیاند، ئەگەر پرسی کورد لە ڕێگەی دیالۆگەوە چارەسەر بکرێت، پەکەکە چەک دادەنێت، ئەگەریش جێبەجێ نەکرێت هەڕەشەی ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی دەکات.
لە ١٢ی ئابدا ئاگربەستی ڕەمەزان لەلایەن پەکەکەوە ڕاگەیەندرا. لە مانگی تشرینی دووەم ئاگربەستەکە تا هەڵبژاردنی گشتیی تورکیا لە ١٢ی حوزەیرانی ٢٠١١ درێژکرایەوە، سەرەڕای ئەوەی کە تورکیا لەم ماوەیەدا زیاتر لە ٨٠ ئۆپەراسیۆنی سەربازیی لە دژی ئەوان ئەنجام دا. سەرەڕای ئاگربەست، پەکەکە وەڵامی ئەم ئۆپەراسیۆنە سەربازییانە دایەوە و هێرشی تۆڵەسەندنەوەی لە پارێزگاکانی سیرت و هەکاری کرد و بەهۆیەوە ١٢ سەربازی تورکیا کوژران.
٢٠١١
ئاگربەستەکە زوو هەڵوەشایەوە، لە ٢٨ی شوباتی ٢٠١١. دوای ماوەیەکی کەم سێ چەکداری پەکەکە لەکاتی هەوڵدان بۆ چوونە ناو تورکیا لەڕێگەی باکووری عێراقەوە کوژران. لە مانگی ئایاردا لە ئۆپەراسیۆنەکانی بەرەنگاربوونەوەی یاخیبوونەکان ١٢ چەکداری پەکەکە و ٥ سەرباز کوژران. دواتر ئەمە ناڕەزایی گەورەی کورد لە سەرانسەری تورکیای لێکەوتەوە لە چوارچێوەی هەڵمەتێکی نافەرمانی مەدەنی کە لەلایەن پارتی ئاشتی و دیموکراسی لایەنگری کورد (بەدەپە) دەستی پێکرد، لەم ناڕەزایەتیانەدا ٢ کەس کوژران، ٣٠٨ بریندار و دوو هەزار و ٥٠٦ کەسیش لەلایەن دەسەڵاتدارانی تورکیاوە دەستگیرکران. لە هەڵبژاردنەکانی ١٢ی حوزەیران نمایشێکی مێژوویی بەخۆیەوە بینی بۆ پارتی ئاشتی و دیموکراسی لایەنگری کورد (بەدەپە) کە ٣٦ کورسی لە باشووری ڕۆژهەڵات بەدەستهێنا، کە زیاتر بوو لە پارتی داد و گەشەپێدانی دەسەڵاتدار کە تەنیا ٣٠ کورسی لە باشووری ڕۆژهەڵات بەدەستهێنا لە ناوچە کوردنشینەکان.
بەڵام تا مانگی حوزەیرانی ٢٠١١ لە کۆی ٣٦ نوێنەری هەڵبژێردراوی بەدەپە، شەشیان لە زیندانەکانی تورکیادا مانەوە، دواتر یەکێک لە شەش نوێنەری زیندانیکراو بە ناوی (هاتیپ دیکلە) لەلایەن دادگای دەستوورییەوە پۆستەکەی لێسەندرایەوە، دوای ئەو بڕیارەیش ٣٠ پەرلەمانتارەکەی تر بایکۆتی پەرلەمانی تورکیایان کرد.
پەکەکە جارێکی دیکە هەڵمەتەکەی چڕکردەوە، لە مانگی تەممووزدا لە ماوەی دوو هەفتەدا ٢٠ سەربازی تورکیای کوشت، لەو ماوەیەدا لانیکەم ١٠ چەکداری پەکەکە کوژران.
٢٠١٢
لە هاوینی ٢٠١٢، هاوتەریب لەگەڵ شەڕی ناوخۆی سووریا لە کاتێکدا بەشار ئەسەد سەرکۆماری سووریا چەند ناوچەیەکی کوردی ڕۆژاوای لەدەستدا بۆ پەیەدە. بەپێی ڕاپۆرتە جیهانییەکان تورکیا داعش و گرووپە ئیسلامیەکانی تری لە دژی کورد چەکدار کرد. دواتریش وەزیری دەرەوەی تورکیا، حکوومەتی ئەسەدی بە پڕچەککردنی ئەو گرووپە تۆمەتبار کرد. لە مانگەکانی حوزەیران و ئابدا شەڕ و پێکدادانی قورس لە پارێزگای هەکاری ڕوویدا، کە بە توندوتیژترین شەڕ لە ساڵانی ڕابردوودا وەسف دەکرێت. لە کاتێکدا پەکەکە هەوڵیدا دەست بەسەر شەمدینلیدا بگرێت و سوپای تورکیا بخاتە "شەڕێکی بەرە"دا بە داخستنی ئەو ڕێگایانەی کە لە ئێران و عێراقەوە بەرەو شارۆچکەکە دەڕۆن و دانانی دۆشکەی قورس و موشەکی DShK لەسەر زەوییە بەرزەکان بۆ بۆسەدانان بۆ یەکە ماتۆڕییەکانی تورکیا کە دەنێردرا بۆ ئەوەی شارۆچکەکە دووبارە وەربگرێتەوە. بەڵام سوپای تورکیا بە لەناوبردنی چەکە قورسەکان لە ئاسمانەوە و بەکارهێنانی تۆپخانەی دوور مەودا بۆ ڕەگ و ڕیشەی پەکەکە، خۆی لەو تەڵەیە بەدوور گرت.
ئۆپەراسیۆنەکەی سوپای تورکیا لە ١١ی ئابدا بە سەرکەوتوویی کۆتایی پێهات و ڕایگەیاند کە ١١٥ گەریلایان کوشتووە و تەنیا شەش سەرباز و دوو پاسەوانی گوندی لەدەستداوە. لە ٢٠ی ئابدا لە ئەنجامی بۆردمانێکی کوشندە لە غازی عەنتاب هەشت کەس کوژران و ٦٦ کەسیش بریندار بوون. بەپێی ئامارەکانی کەجەکە ٤٠٠ ڕووداوی تۆپباران و بۆردومانی ئاسمانی و پێکدادانی چەکداری لە مانگی ئابدا ڕوویانداوە. لە ٢٤ی ئەیلوولدا، جەنەراڵ نەجدەت ئۆزێلی تورکیا وتی کە لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٢ـەوە ١١٠ سەربازی تورکیا و ٤٧٥ چەکداری پەکەکە کوژراون.
پڕۆسەی ئاشتی ٢٠١٢–٢٠١٥
ئەردۆغان لە ٢٨ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢ لە چاوپێکەوتنێکی تەلەڤزیۆنیدا لەسەر پرسیارێک کە ئایا حکوومەت پڕۆژەیەکی هەیە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکە، وتی کە حکوومەت دانوستان لەگەڵ ئۆجەلان ڕێکدەخات. دانوستانەکان سەرەتا بە ئاشکرا ناوی پڕۆسەی چارەسەر بوون. لە کاتێکدا دانوستانەکان بەردەوام بوون، چەندین ڕووداو هەبوون کە وەک تێکدەرانە سەیر دەکران بۆ لەناوبردنی دانوستانەکان، وەک: تیرۆرکردنی کارگێڕانی پەکەکە ساکینە جانسیز، فیدان دۆغان و لەیلا سۆیلەمێز لە پاریس، ئاشکراکردنی گفتوگۆکانی ئۆجەلان لەگەڵ پارتی دیموکراتی گەلانی گەلان (هەدەپە) بۆ ڕای گشتی لە ڕێگای ڕۆژنامەی میللیەت و دواجاریش بۆردمانەکانی وەزارەتی دادی تورکیا و نووسینگەی ئەردۆغان لە بارەگای ئاک پارتی لە ئەنقەرە.
بەڵام هەردوو لایەن بە توندی ئیدانەی هەر سێ ڕووداوەکەیان کرد وەک ئەوەی ڕوویانداوە و ڕایانگەیاند کە بە هەر شێوەیەک بێت بەردەوام دەبن. دواجار لە ٢١ی ئازاری ٢٠١٣، دوای چەند مانگ لە دانوستان لەگەڵ حکوومەتی تورکیا، نامەکەی عەبدوڵڵا ئۆجەلان بۆ خەڵک لە کاتی ئاهەنگەکانی نەورۆزدا لە دیاربەکر هەم بە زمانی تورکی و هەم بە زمانی کوردی خوێندرایەوە. لە نامەکەدا ئاگربەست ناوزەد کراوە کە بریتی بووە لە داماڵینی چەک و کشانەوە لە خاکی تورکیا و بانگەوازی کۆتایی هێنان بە خەباتی چەکداری.
پەکەکە ڕایگه‌یاند که گوێڕایه‌ڵی ده‌بن و ڕایانگه‌یاند که ساڵی ٢٠١٣ ساڵی چاره‌سه‌ره چ بە شەڕ بێت یان ئاشتی، هەروەها ئەردۆغانیش وەک لایەنی دووەم پێشوازی لە ڕێککەوتنەکە کرد. لە ٢٥ی نیسانی ٢٠١٣، پەکەکە ڕایگەیاند کە سەرجەم هێزەکانی لەناو تورکیا دەکشێنێتەوە بۆ باشووری کوردستان. بە گوێرەی قسەکانی حکوومەتی تورکیا و کوردەکان و زۆربەی ڕۆژنامەکان، ئەم هەنگاوە کۆتایی بوو بە ململانێی ٣٠ ساڵە. قۆناغی دووەم کە گۆڕانکاری دەستوری و یاسایی لەخۆدەگرێت بەرەو داننان بە مافەکانی مرۆڤی کورد هاوکات لەگەڵ کشانەوە دەست پێدەکات.
گرژی
لە ٦ و ٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ لە شارە جۆربەجۆرەکانی تورکیا بەهۆی ناڕەزایەتی دەربڕین بەرامبەر بە گەمارۆی کۆبانێ ئاژاوە دروست بوو. کوردەکان حکوومەتی تورکیایان بەوە تۆمەتبار کرد کە پاڵپشتی لە داعش دەکات و ڕێگە نادات خەڵک پاڵپشتی بۆ کوردانی کۆبانێ بنێرن. خۆپیشاندەران بە گازی فرمێسکڕێژ و تۆپی ئاو بەرپەرچیان درایەوە. لە خۆپیشاندانەکاندا ٣٧ کەس کوژران.
لەم ناڕەزایەتیانەدا پێکدادانی کوشندە لەنێوان پەکەکە و هاوسۆزانی حیزبوڵڵادا ڕوویدا. ٣ سەرباز لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠١٥ لەلایەن پەکەکە کوژران، ئەمەش وەک نیشانەیەک بوو بۆ بەرزبوونەوەی گرژییەکانی ئەو وڵاتە.
٢٠١٥–ئێستا
لە حوزەیرانی ٢٠١٥، میلیشیای سەرەکی کوردی سووریا، یەپەگە و پارتی سەرەکی لایەنگری کوردی تورکیا، هەدەپە، تورکیایان تۆمەتبار کرد بەوەی رێگە بە سەربازانی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) دەدات سنوورەکانی ببەزێنن و هێرش بکەنە سەر شاری کوردی کۆبانی لە سووریا. لە میانی ئۆپەراسیۆنی شەهید یاڵچین لە ٢٤-٢٥ی تەممووزی ٢٠١٥، تورکیا بنکەکانی گومانلێکراوی پەکەکەی لە عێراق و بنکەکانی پەیەدەی لە ناوچەی کوردانی ڕۆژاوای کوردستان بۆردومان کرد، گوایە تۆڵەی کوشتنی دوو پۆلیسی لە شارۆچکەی جەیلانپینار دەکاتەوە (کە پەکەکە ڕەتیکردەوە ئەنجامیدابێت) و بە شێوەیەکی کاریگەر کۆتایی بە ئاگربەستەکە دەهێنێت (دوای چەندین مانگ لە زیادبوونی گرژییەکان). هەروەها فڕۆکە جەنگییەکانی تورکیا بنکەکانی یەپەگەیان لە سووریا بۆردومان کرد.
هەر زوو توندوتیژی لە سەرانسەری تورکیادا بڵاوبووەوە و هێرش کرایە سەر بارەگا و لقەکانی پارتی دیموکراتی گەلانی لایەنگری هەدەپە. هەواڵی کوژرانی خەڵکی مەدەنی لە چەند شارۆچکە و گوندێکی دانیشتووی کورد بڵاوکرایەوە. یەکێتیی ئەورووپا نیگەرانی خۆی دەربارەی گرژییەکانی ناو شارەکانی باکووری کوردستان ڕاگەیاند. ئەردۆغان لە ڕاگەیاندنێک وتی کە لە نێوان ٢٣ی تەممووز تا کۆتایی مانگی ئەیلوول ١٥٠ ئەفسەری تورکیا و دوو هەزار یاخیبووی کورد کوژراون. لە مانگی کانوونی دووەمی ساڵی ٢٠١٥دا ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا لە ناوچە کوردنشینەکانی باکووری کوردستان بوونە هۆی کوژرانی سەدان کەسی مەدەنی و سەدان هەزار کەس ئاوارەبوون و وێرانکارییەکی بەرفراوانی ناوچەکانی نیشتەجێبوونی لێ کەوتەوە.
بەهاری ساڵی ٢٠١٦ چالاکیی شەڕکردن بە شێوەیەکی وەرزی بەرزبووەوە. لە مانگی ئایاردا، هێلیکۆپتەرێکی تورکی Bell AH-١ SuperCobra لەلایەن پەکەکەوە بە مووشەکێکی ڕووسی خرایە خوارەوە.
رۆژی ٦ی ئایاری ٢٠١٦، رێکخراوی HBDH کە رێکخراوێکی چەترە و لە دەوری پەکەکە دروستکراوە، هێرشی کردە سەر بنکەیەکی فەرماندەیی گشتی جەندرمە لە پارێزگای گیرێسون لە باکووری ڕۆژهەڵاتی تورکیا. بە گوێرەی هەواڵەکان، بۆمبێکی تەنیشت ڕێگاکە تەقیوەتەوە و ئۆتۆمبێلێکی جەندرمە کراوەتە ئامانج. HDBH بەرپرسیارێتی هێرشەکەی لە ٨ی ئایاردا گرتە ئەستۆ و ڕایگەیاند کە سێ جەندرمە لە هێرشەکەدا گیانیان لەدەستداوە، هەروەها فەرماندەی بنکەکەش کە مەبەستی هێرشەکە بووە بە ئامانج گیراوە.
فەرماندەیی هاوبەشی HBDH بەرپرسیارێتی چەندین هێرشی تری لە ناوچەکە گرتە ئەستۆ، کە بە پلەی یەکەم سەربازان یان جەندرمەکانی تورکیا کراوەتە ئامانج. دیارترین هێرش لە ١٩ی تەممووزی ٢٠١٦ ڕوویدا، کە تەنها ٤ ڕۆژ دوای هەوڵی کودەتاکەی تورکیا لە ساڵی ٢٠١٦ دا ڕوویدا. دواتر ڕایگه‌یاند که له کاتژمێر ٠٨:٣٠ی به‌یانی له پارێزگای ترابزۆن ١١ پۆلیسی ئاژاوه‌ی تورکیایان کوشتووه.
لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠١٨دا، سوپای تورکیا و هاوپەیمانەکانی لە سوپای ئازادی سووریا و فەیلەقی شام ئۆپەراسیۆنێکی سنووربەزێنیان لە کانتۆنی عەفرین لە دژی پارتی یەکێتی دیموکراتیک لە سووریا (پەیەدە) دەستپێکرد. لە مانگی ئازاری ٢٠١٨ تورکیا ئۆپەراسیۆنی سەربازی بۆ لەناوبردنی چەکدارە کوردەکانی پەکەکە لە باشووری کوردستان دەست پێکرد. بەڵام ئەمە شکستی هێنا، چونکە پەکەکە ئۆپەراسیۆنەکانی لە عێراق فراوانتر کردبوو. لە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی ٢٠١٩ هێزەکەی تورکیا ئۆپەراسیۆنێکی بۆ سەر کوردانی ڕۆژاوا لە باکووری سووریا دەستپێکرد کە بە ئۆپەراسیۆنی بەهاری ئاشتی ناوزەد کراوە.
لە ١٤ی شوباتی ٢٠٢١، خولوسی ئاکار وەزیری بەرگری تورکیا ڕایگەیاند کە ١٣ سەرباز و ئەفسەری پۆلیس، کە لە ساڵانی ٢٠١٥ و ٢٠١٦ـەوە لەلایەن پەکەکەوە بە بارمتە گیراون، لە میانی هەوڵی ڕزگارکردنیاندا لە سێدارە دراون. ئه‌ردۆغان ئه‌مریکا و سیاسه‌تمه‌دارانی کوردی به‌هۆی ئه‌و ئۆپه‌راسیۆنه شکستخواردوه‌یه‌وه تاوانبار کرد و قلیچدارئۆغڵو سه‌رۆکی جه‌هه‌په‌ش ئه‌ردۆغانی به به‌رپرسیاری کوژراوه‌کان تۆمه‌تبار کرد. پەکەکە ڕایگەیاند کە بارمتە گیراوەکان لە میانی ئۆپەراسیۆنەکەدا بە هۆی هێرشە ئاسمانییەکانی تورکیاوە کوژراون.
لە ١٧ی نیسانی ٢٠٢٢، ئۆپەراسیۆنی چنگ-قفڵ دەستی بە تێوەگلانی ئۆپەراسیۆنی هێرشی سنووربەزاندن بۆ سەر باشووری کوردستان دەستی پێکرد لە دژی پەکەکە بە یارمەتی حدکا. ئۆپەراسیۆنەکە لەسەر کۆمەڵێک ناوچەی وەک مەتینا، زاپ و ئاڤاشین دەستی پێکرد.
قوربانییەکان
بەپێی ئەو ئامارانەی کە ئاژانسی ئەنادۆڵ بە پشتبەستن بە سەرچاوەیەکی ئاسایشی تورکیا بڵاویکردووەتەوە، لە ساڵی ١٩٨٤ تاوەکوو ئابی ٢٠١٥ لەو جەنگە درێژخایەنەدا ٣٦ هەزار و ٣٤٥ کەس گیانیان لەدەستداوە. ئەمەش ٦ هەزار و ٧٤١ هاوڵاتی مەدەنی و حەوت هەزار و ٢٣٠ هێزی ئاسایش (٥ هەزار و ٣٤٧ سەرباز و ١ هەزار و ٤٦٦ پاسەوانی گوند و ٢٨٣ پۆلیس) و ٢٢ هەزار و ٣٧٤ چەکداری پەکەکە تا مانگی ئابی ٢٠١٥ تەنها لە تورکیا دەگرێتەوە.
لەنێو قوربانیانی مەدەنیدا، تا ساڵی ٢٠١٢، ١٥٧ کەسیان مامۆستا بوون. دەوترێت لە ئابی ١٩٨٤ تا حوزەیرانی ٢٠٠٧ بە گشتی ١٣ هەزار و ٣٢٧ سەرباز و ٧ هەزار و ٦٢٠ هاوڵاتی مەدەنی بریندار بوون.
لە نێوان ساڵانی ١٩٨٤ بۆ ١٩٩١ نزیکەی ٢٥٠٠ کەس کوژراون، لە کاتێکدا زیاتر لە ١٧ هەزار و ٥٠٠ کەس لە نێوان ساڵانی ١٩٩١ بۆ ١٩٩٥ کوژراون، ژمارەی ئەو کوشتنانەی کە لەلایەن پاسەوانانی گوندەوە لە ساڵی ١٩٨٥ تا ١٩٩٦ ئەنجامدراون بەپێی خەمڵاندنە فەرمییەکان بە ٢٩٦ کەس دانراوە.
زیانەکانی ململانێکان لە نێوان ساڵانی ١٩٨٤ بۆ ئازاری ٢٠٠٩ بەپێی دەستەی ئەرکانی گشتیی کۆماری تورکیا، جەندرمەی تورکیا، بەڕێوەبەرایەتی گشتی ئاسایش و لەو کاتەوە تا مانگی حوزەیرانی ٢٠١٠ بەپێی شیکارییەکانی میللیەت بۆ داتاکانی ئەرکانی گشتیی کۆماری تورکیا بەم شێوەیە بوون:
| ساڵ | چەکداری ئاسایش | مەدەنی | پەکەکە | کۆی گشتی |
|---|---|---|---|---|
| ١٩٨٤ | ٢٦ | ٤٣ | ٢٨ | ٩٧ |
| ١٩٨٥ | ٥٨ | ١٤١ | ٢٠١ | ٤٠٠ |
| ١٩٨٦ | ٥١ | ١٣٣ | ٧٤ | ٢٥٨ |
| ١٩٨٧ | ٧١ | ٢٣٧ | ٩٥ | ٤٠٣ |
| ١٩٨٨ | ٥٤ | ١٠٩ | ١٢٣ | ٢٨٦ |
| ١٩٨٩ | ١٥٣ | ١٧٨ | ١٧٩ | ٥١٠ |
| ١٩٩٠ | ١٦١ | ٢٠٤ | ٣٦٨ | ٧٣٣ |
| ١٩٩١ | ٢٤٤ | ٢٣٣ | ٣٧٦ | ٨٥٣ |
| ١٩٩٢ | ٦٢٩ | ٨٣٢ | ١,١٢٩ | ٢,٥٩٠ |
| ١٩٩٣ | ٧١٥ | ١,٤٧٩ | ٣,٠٥٠ | ٥,٢٤٤ |
| ١٩٩٤ | ١,١٤٥ | ٩٩٢ | ٢,٥١٠ | ٤,٦٤٧ |
| ١٩٩٥ | ٧٧٢ | ٣١٣ | ٤,١٦٣ | ٥,٢٤٨ |
| ١٩٩٦ | ٦٠٨ | ١٧٠ | ٣,٧٨٩ | ٤,٥٦٧ |
| ١٩٩٧ | ٥١٨ | ١٥٨ | ٧,٥٥٨ | ٨,٢٣٤ |
| ١٩٩٨ | ٣٨٣ | ٨٥ | ٢,٥٥٦ | ٣,٠٢٤ |
| ١٩٩٩ | ٢٣٦ | ٨٣ | ١,٤٥٨ | ١,٧٨٧ |
| ٢٠٠٠ | ٢٩ | ١٧ | ٣١٩ | ٣٦٥ |
| ٢٠٠١ | ٢٠ | ٨ | ١٠٤ | ١٣٢ |
| ٢٠٠٢ | ٧ | ٧ | ١٩ | ٣٣ |
| ٢٠٠٣ | ٣١ | ٦٣ | ٨٧ | ١٨١ |
| ٢٠٠٤ | ٧٥ | ٢٨ | ١٢٢ | ٢٢٥ |
| ٢٠٠٥ | ١٠٥ | ٣٠ | ١٨٨ | ٣٢٣ |
| ٢٠٠٦ | ١١١ | ٣٨ | ١٣٢ | ٢٨١ |
| ٢٠٠٧ | ١٤٦ | ٣٧ | ٣١٥ | ٤٩٨ |
| ٢٠٠٨ | ١٧١ | ٥١ | ٦٩٦ | ٩١٨ |
| ٢٠٠٩ | ٦٢ | ١٨ | ٦٥ | ١٤٥ |
| ٢٠١٠ | ٧٢ | - | - | - |
| کۆی گشتی: | ٦,٦٥٣ | ٥,٦٨٧ | ٢٩,٧٠٤ | ٤٢,٠٤٤ |
ئۆپەراسیۆنەکان
تورکیا سەرکردایەتی هێرش و چەندین ئۆپەراسیۆنی زەمینی لە سووریا و عێراق کردووە، بە مەبەستی هێرشکردنە سەر ئەو گرووپانەی تورکیا بە پەیوەندیدار بە پەکەکە پۆلێنی دەکات.
| ڕێکەوت | شوێن | جۆر | ئۆپەراسیۆن | کوژراوانی تورکیا | کوژراوانی کورد |
|---|---|---|---|---|---|
| ٥ تشرینی یەکەمی – ١٥ تشرینی دووەم ١٩٩٢ | عێراق | ئۆپەراسیۆنی باکووری عێراق | ٢٨ (١٢٥) | ١,٥٥١ (١,٢٣٢) | |
| ٢٠ ئازاری – ٤ ئایاری ١٩٩٥ | عێراق | ئۆپەراسیۆنی پۆڵا | ٦٤ (١٨٥) | ٥٥٥ (١٣) | |
| ١٢ ئایاری – ٧ تەمووزی ١٩٩٧ | عێراق | ئۆپەراسیۆنی چەکووش | ١١٤ (٣٣٨) | ٢,٧٣٠ (٤١٥) | |
| ٢٥ ئەیلوولی – ١٥ تشرینی یەکەمی ١٩٩٧ | عێراق | ئۆپەراسیۆنی بەرەبەیان | ٣١ (٩١) | ٨٦٥ (٣٧) | |
| ٢١–٢٩ شوباتی ٢٠٠٨ | عێراق | ئۆپەراسیۆنی خۆر | ٢٧ | ٢٤٠ | |
| ٢٤–٢٥ تەمووزی ٢٠١٥ | عێراق | بۆردمانی فڕۆکە | ئۆپەراسیۆنی شەهید یاڵچین | – | ١٦٠ |
| ٢٤ ئابی ٢٠١٦ – ٢٩ ئازاری ٢٠١٧ | سووریا | زەمینی و ئاسمانی | ئۆپەراسیۆنی قەڵغانی فورات | ٧١ | ١٣١ (٣٧) |
| ٢٥ نیسانی ٢٠١٧ | سووریا, عێراق | بۆردمانی فڕۆکە | ٢٠١٧ هێرشی ئاسمانی تورکیا بۆ سەر سووریا و عێراق | ٠ | ٧٠ |
| ٢٠ کانوونی دووەمی – ٢٤ ئازاری ٢٠١٨ | سووریا | زەمینی و ئاسمانی | ئۆپەراسیۆنی لقی زەیتوون | ٥٥ | ٨٢٠ (وتەی کوردان) ٤,٥٥٨ (وتەی تورکیا) |
| ١٩ ئازاری ٢٠١٨ – ٢٧ ئایاری ٢٠١٩ | عێراق | زەمینی و ئاسمانی | ئۆپەراسیۆنی قەڵغانی دیجلە | ١٢٠ (١٧) | ٢٣٤ یان ٣٧٩ |
| ١٥ ئابی ٢٠١٨ | شنگال, عێراق | بۆردمانی فڕۆکە | هێرشەکانی تورکیا بۆ سەر شنگال (٢٠١٨) | — | ٥ |
| ٢٨ ئایاری ٢٠١٩ – ١٤ June ٢٠٢٠ | عێراق | بۆردمانی فڕۆکە | ئۆپەراسیۆنی چنگ (٢٠١٩–٢٠٢٠) | ١٧ | ٤١٧ |
| ٩ تشرینی یەکەمی ٢٠١٩ – ٢٥ تشرینی دووەم ٢٠١٩ | سووریا | زەمینی و ئاسمانی | ئۆپەراسیۆنی بەهاری ئاشتی | ١٦ | ٥٠٨ (٧٣) |
| ١٥ June ٢٠٢٠ – ٥ ئەیلوولی ٢٠٢٠ | عێراق | بۆردمانی فڕۆکە | ئۆپەراسیۆنەکانی چنگ-هەڵۆ و پڵنگ | ٥ | ٥١ |
| ١٠–١٤ شوباتی ٢٠٢١ | عێراق | ڕزگارکردن | ئۆپەراسیۆنی چنگ-هەڵۆ ٢ | ٣ یان ٣٧ | ١٥ یان ٥١ |
| ٢٣ نیسانی ٢٠٢١ – ئێستا | عێراق | زەمینی و ئاسمانی | ئۆپەراسیۆنی چنگ-بروسکە و ڕەشەبا | ١١+ (بەردەوام) | ١٤٢+ (بەردەوام) |
| کۆی گشتی: | ٥٠٢ (٧٥٦) | ٧,٥٧٥–١١,٦٠٧ (١,٧٣٧) | |||
