ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ڕەجەب تەیب ئەردۆغان (بە ئینگلیزی: Recep Tayyip Erdoğan، بە عەرەبی: رَجَب طيّب أردُوغان)، سیاسەتمەدارێکی تورکیایە لە ٢٦ـی شوباتی ١٩٥٤ لەدایکبووە. ساڵی ٢٠١٤ بووە بە سەرکۆماری تورکیا. پێشتر لە ساڵی ٢٠٠٣ تا ٢٠١٤ سەروەزیرانی تورکیا بووە و لە ساڵی ١٩٩٤ تا ١٩٩٨ وەک سەرۆکی شارەوانیی ئیستەنبووڵ کاری کردووە. ساڵی ٢٠١١ پارتی داد و گەشەپێدان (ئاکەپە)ـی دامەزراندووە و لە ٢٠٠٢ و ٢٠٠٧ دوو سەرکەوتنی گەورەی بەخۆیەوە بینی لە هەڵبژاردنەکاندا. بەهۆی هەڵبژاردنەوە لە ٢٠١٤ وازی لە پارتەکە هێنا و دواتر لە ساڵی 2017 دوای ڕیفراندۆمی دەستوری لەو ساڵەدا گەڕایەوە سەرکردایەتی ئاکەپە. لە پاشخانێکی سیاسی ئیسلامییەوە هاتووە و خۆی وەک دیموکراتێکی کۆنەپەرستانە وەسف دەکات، لە سەردەمی دەسەڵاتیدا سیاسەتی کۆنەپەرستیی کۆمەڵایەتی و پۆپۆلیستی بەرەوپێش بردووە.
دوای هەڵبژاردنە ناوخۆییەکانی ساڵی ١٩٩٤، ئەردۆغان وەک کاندیدی پارتی ڕەفای ئیسلامی بە سەرۆکی شارەوانی ئیستەنبووڵ هەڵبژێردرا. دواتر بەهۆی خوێندنەوەی شیعرێکی زیا گۆکاڵپ لە پۆستەکەی لێسەندرایەوە و لە پۆستی سیاسی قەدەغەکرا و بۆ ماوەی چوار مانگ زیندانی کرا. دواتر ئەردۆغان وازی لە سیاسەتی ئیسلامی بە ئاشکرا هێنا، لە ساڵی ٢٠٠١دا ئاکەپەی کۆنەپەرستی میانڕەوی دامەزراند، کە لە ٢٠٠٢دا سەرکەوتنێکی گەورەی بەدەستهێنا، لەگەڵ ئەوەی هێشتا لە ڕووی تەکنیکییەوە ئەردۆغان قەدەغە کرابوو لە پۆستەکەیدا، عەبدوڵڵا گول، هاودامەزرێنەری ئاکەپە، لەبری ئەوە بوو بە سەروەزیران و قەدەغەکردنی سیاسیی ئەردۆغانی هەڵوەشاندەوە. ئەردۆغان دوای ئەوەی لە ساڵی 2003 لە هەڵبژاردنی لاوەکی لە سیرت سەرکەوتنی بەدەستهێنا، لە شوێنی گولی وەک سەروەزیران گرتەوە و لە جیاتی ئەوە گول بوو بە کاندیدی ئاکەپە بۆ پۆستی سەرکۆماریەتی کۆماری تورکیا. ئەردۆغان سەرکردایەتی ئاکەپەی کرد بۆ دوو سەرکەوتنی دیکەی هەڵبژاردنەکانی ساڵانی ٢٠٠٧ و ٢٠١١.
ئەو چاکسازییانەی لە ساڵانی سەرەتای سەرۆکایەتی ئەردۆغان وەک سەرۆک وەزیرانی تورکیا ئەنجامدرا، توانی بە تورکیا دەست بە دانوستانەکانی ئەندامێتی یەکێتی ئەورووپا بکات. جگە لەوەش تورکیا بوژانەوەی ئابووری لە قەیرانی ئابووری ساڵی ٢٠٠١ بەخۆیەوە بینی و وەبەرهێنانی ژێرخانیی کرد، لەوانە ڕێگاوبان و فڕۆکەخانە و تۆڕێکی شەمەندەفەری خێرا. هەروەها لە ساڵانی ٢٠٠٧ و ٢٠١٠ دوو ڕیفراندۆمی دەستووری سەرکەوتووی بردەوە، بەڵام حکوومەتەکەی بەهۆی پەیوەندییە نزیکەکانی لەگەڵ فەتحوڵڵا گولەن و بزووتنەوەی گولەن (کە ئەوکات لەلایەن دەوڵەتی تورکیاوە وەک ڕێکخراوێکی تیرۆریستی دەستنیشانکرا) کەوتە بەر ڕەخنەی زۆر.
لە کۆتایی ساڵی ٢٠١٢دا حکوومەتەکەی دەستی بە دانوستانەکانی ئاشتی لەگەڵ پارتی کرێکارانی کوردستان کرد بۆ کۆتایی هێنان بە ململانێی کورد و تورکیا کە لە ساڵی ١٩٧٨ـەوە دەستی پێکردبوو، ئاگربەستەکە لە ساڵی ٢٠١٥دا تێکچوو و بووە هۆی ئەوەی کە ململانێکان دووبارە زیاتر ببنەوە. سیاسەتی دەرەوەی ئەردۆغان بە عوسمانیی نوێ وەسف کراوە و بووەتە هۆی تێوەگلانی تورکیا لە شەڕی ناوخۆی سووریا، بە گرنگیدان بە ڕێگریکردن لە گەورەتربوونی هێزەکانی سووریای دیموکرات لە داگیرکردنی ناوچەکانی سووریا.
لە ساڵانی دوایی دەسەڵاتی ئەردۆغان، تورکیا پاشەکشەی دیموکراسی و گەندەڵیی بەخۆیەوە بینیوە. لە ناڕەزایەتییەکانی دژە حکوومەتەوە لە ساڵی ٢٠١٣ دەستی پێکرد، حکوومەتەکەی سانسۆری پەرەسەندنی بەسەر ڕۆژنامەکان و سۆشیال میدیادا سەپاند، بە شێوەیەکی کاتی دەستڕاگەیشتن بە سایتەکانی وەک یوتیوب، تویتەر و ویکیپیدیا سنووردار کرد. ئەمەش بووە هۆی وەستانی دانوستانەکانی پەیوەست بە ئەندامێتی تورکیا لە یەکێتی ئەورووپا. دوای 11 ساڵ وەک سەرۆکی حکوومەت، ئەردۆغان لە ساڵی 2014 بڕیاریدا خۆی بۆ سەرکۆماری کاندید بکات، لەو کاتەدا پۆستی سەرۆکایەتی تاڕادەیەک ئاهەنگێکی رێوڕەسمی بوو. دوای هەڵبژاردنەکانی ساڵی ٢٠١٤، ئەردۆغان بووە یەکەم سەرکۆماری تورکیا کە بە جەماوەری هەڵبژێردرا. دوای ئەوەش خراپتربوونی پەیوەندییەکانی لەگەڵ گولەن بەردەوام بوو، لە کاتێکدا حکوومەت بەردەوام بوو لە پاککردنەوەی لایەنگرانی لە پۆستە دادوەری و بیرۆکراسی و سەربازییەکان. هەوڵێکی شکستخواردووی کودەتای سەربازی لە تەمموزی ٢٠١٦دا بووە هۆی پاکتاوکردنی زیاتر و باری نائاسایی کاتی دژی کۆمەڵەکەی گولەن. حکوومەت بانگەشەی ئەوەی کردبوو کە سەرکردەکانی کودەتاکە پەیوەندییان بە گولەنەوە هەبووە، بەڵام ناوبراو ڕەتیکردووەتەوە هیچ ڕۆڵێکی لەو کارەدا هەبێت.
ئەردۆغان پشتگیری لە ڕیفراندۆمی ساڵی 2017 کرد کە سیستمی پەرلەمانی تورکیای گۆڕی بۆ سیستمی سەرۆکایەتی، بەمەش بۆ یەکەمجار لە مێژووی تورکیادا سنوورێکی بۆ سەرۆکی حکوومەت دیاریکرد. ئەم سیستمە نوێیەی حکوومەت بە فەرمی دوای هەڵبژاردنی گشتی ٢٠١٨ هاتە بواری جێبەجێکردنەوە، کە ئەردۆغان بوو بە سەرۆکی جێبەجێکار. بەڵام پارتەکەی زۆرینەی پەرلەمانی لەدەستدا و پارتەکەی بووە هاوپەیمانی پارتی مەهەپە.
ناوەکەی
لە زمانی تورکیی مۆدێرندا پیتی (غ) نییە، پیتی ğـیش دەنووسرێت بەڵام بێژە ناکرێت، بۆیە بێژەکردنی ئەرۆدوان ڕاستترە. بەڵام لە نێو کوردەکاندا بە هەریەک لە ئەردۆغان و ئەردۆگانیش دەناسرێت.
ژیانی سەرەتا
لە ٢٦ی شوباتی ١٩٥٤ لە شاری ئیستەنبووڵ لەدایکبووە. بنەچەی دەگەڕێتەوە بۆ شاری ترابزۆن لە باکووری ڕۆژهەڵاتی تورکیا، سەرەتای منداڵی لە پارێزگای ریزە لەسەر دەریای ڕەش بەسەر بردووە و دواتر لە تەمەنی ١٣ ساڵیدا جارێکی دیکە گەڕاوەتەوە ئیستەنبووڵ. ئەردۆغان لە بنەماڵەیەکی هەژاردا گەورە بووە، لە دیبەیتێکی تەلەفزیۆنیدا لەگەڵ دەنیز بایکاڵ، سەرۆکی پارتی کۆماری، وتی: هیچ بژاردەیەکم نەبوو جگە لە فرۆشتنی شووتی و سومۆلە لە ئاستی سەرەتایی و ناوەندیدا، بۆ ئەوەی بتوانم یارمەتی باوکم بدەم و بەشێک لە خەرجییەکانی خوێندنم دابین بکەم، چونکە باوکم هەژار بوو." لە قوتابخانە ئاینییە ئیسلامییەکانی "ئیمام خەتیب" خوێندوویەتی، پاشان لە فاکەڵتی ئابووری و زانستە کارگێڕییەکان لە زانکۆی مەڕمەڕە خوێندنی تەواو کردووە.
ژیانی سیاسی
ئەردۆغان لە کۆتایی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا پەیوەندی بە پارتی ڕزگاری نیشتمانی کرد بە سەرۆکایەتی نەجمەدین ئەرباکان، بەڵام لەگەڵ ئەو کودەتایە سەربازییەی کە لە ساڵی ١٩٨٠ بە سەرۆکایەتی جەنەڕاڵ کەنعان ئێڤرێن ڕوویدا، هەموو پارتە سیاسییەکان هەڵوەشێنرانەوە. ساڵی ١٩٨٣ ژیانی حیزبی گەڕایەوە تورکیا و چالاکییەکانی ئەردۆغان لە ڕێگەی حیزبی خۆشگوزەرانی ئیسلامیەوە گەڕایەوە، بە تایبەت لە ئیستەنبووڵ. ساڵی 1989 حیزبی خۆشگوزەرانی ئیسلامی چووە ناو هەڵبژاردنی شارەوانییەکانەوە، و دەستی کرد بە بەدەستهێنانی ئەنجامێکی باش، ئەردۆغان بۆ ماوەی ساڵێک لە شارەوانی بەیۆغڵو خۆی کاندید کرد، بەڵام لەو هەڵبژاردنانەدا دۆڕا، تا ساڵی ١٩٩٤، پارتی خۆشگوزەرانی ئیسلامی ئەردۆغانی بۆ پۆستی سەرۆکی شارەوانی ئیستەنبووڵ کاندید کرد، ئەویش توانی ئەم هەڵبژاردنانە سەربکەوێت، بە تایبەت بە بردنەوەی پارتی خۆشگوزەرانی ئیسلامی لەم هەڵبژاردنانەدا بە شێوەیەکی گەورە و بردنەوەی ژمارەیەکی زۆری کورسی.
دامەزراندنی پارتی داد و گەشەپێدان
ئەردۆغان لە ساڵی 1998 تۆمەتبار کرا بە هاندانی ڕق و کینە دژی ئایینەکان، کە بووە هۆی زیندانیکردن و ڕێگریکردن لە کارکردنی حکوومەتدا، لەنێویاندا خۆکاندیدکردن بۆ هەڵبژاردنە گشتییەکان، چونکە لە میانی وتارێکی گشتیدا شیعرێکی تورکی خوێندەوە کە تێیدا دەڵێت؛
مزگەوتەکانمان بنکەمانن
قوبەکانمان کڵاوەکانمان
منارەکانی ئێمە ڕمەکانی ئێمەن
نوێژخوێنانیش سەربازەکانی ئێمەن
ئەم سوپا پیرۆزە پاسەوانی دینەکەمان دەکات
دوای ڕاگرتنی لە کاری سیاسی، قەدەغەکردنی پارتی فەزیلەتی قۆستەوە و لەگەڵ کۆمەڵێک ئەندامی چالاک لە نێویاندا عەبدوڵڵا گول لە ساڵی ٢٠١١ پارتی داد و گەشەپێدانیان دامەزراند. ئەردۆغان هەر لەسەرەتاوە دەیویست بەرگری لە خۆی بکات لە هەر گومانێک لە بەردەوامبوونی پەیوەندییە حیزبی و ئایدیۆلۆژییەکان لەگەڵ ئەربەکان و بزووتنەوە ئیسلامیەکەی کە چەندین جار دامەزراوە عەلمانییەکانی توڕە کرد. بۆیە ڕایگەیاند، پارتی داد و گەشەپێدان پایەکانی سیستمی کۆماری دەپارێزێت و لەگەڵ هێزە چەکدارەکانی تورکیادا ناکۆکی دروست ناکات، هەروەها "سیاسەتێکی ڕوون و چالاک پەیڕەو دەکەین بۆ ئەوەی بگەینە ئەو ئامانجەی کە کەمال ئەتاتورک داینابوو. بۆ دامەزراندنی کۆمەڵگایەکی شارستانی و هاوچەرخ لە چوارچێوەی بەها ئیسلامییەکان کە ٩٩%ی هاوڵاتیانی تورکیا باوەڕیان پێی هەیە”.
وەرگرتنی پۆستی سەروەزیرانی
پارتی داد و گەشەپێدان لە ساڵی 2002 لە هەڵبژاردنی یاسادانان خۆی کاندید کرد و 363 نوێنەری بەدەستهێنا، بەمەش زۆرینەی ڕەهای بردەوە، بەڵام ئەردۆغان بەهۆی لێکەوتەکانی زیندانیکردنی نەیتوانی سەرۆکایەتی حکوومەتەکەی بکات و عەبدوڵا گول ئەو ئەرکەی ئەنجامدا. لە مانگی ئازاری ٢٠٠٣دا توانی پۆستی سەروەزیران وەربگرێت دوای ئەوەی عەبدوڵا گول پێش ئەو حووکمی ڕاگرتنەکەی لادا. دوای دەستبەکاربوونی وەک سەروەزیرانی تورکیا، کاری لەسەر سەقامگیری و ئاسایشی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی لە تورکیا کرد و دوای دوژمنایەتییەکی مێژوویی، لەگەڵ ئەرمەنەکان و یۆنان ئاشت بوویەوە، پردی لە نێوان خۆی و ئازەربایجان و زۆرێک لە کۆمارەکانی تری سۆڤیەتی پێشوو دروست کرد. هاوکاریی لەگەڵ عێراق و سووریا دامەزراند، سنووری لەگەڵ ژمارەیەک وڵاتی عەرەبی کردەوە، ڤیزای چوونە ژوورەوەی هەڵگرت، دەرگای ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی و کولتووری لەگەڵ ژمارەیەک وڵاتی نێودەوڵەتی کردەوە، ئیستەنبوڵ لە ساڵی 2009 بوو بە پایتەختی ڕووناکبیریی ئەورووپا.
ناوی شارە کوردییەکانی کردەوە بە کوردی کە پێشتر قەدەغە کرابوو و سزای قسەکردنی بە زمانی کوردی هەڵگرت.
ئەردۆغان و شەڕی غەززەی ٢٠٠٩
هەڵوێستی ئەردۆغان لە بەرامبەر پێشێلکردنی پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان و کوشتنی خەڵکی سڤیل لەلایەن ئیسرائیلەوە لە کاتی هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر غەززە (کانوونی دووەمی ٢٠١٠) زۆر قورس بوو، گەشتی کرد بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تیایدا لەسەر ئەم پرسە قسەی لەگەڵ سەرکردەکانی وڵاتان کرد، کارلێکەکەی ڕوون بوو، ئەمەش ئیسرائیلی نیگەران کرد و تورکیای خستە دۆخێکی ڕەخنەگرتن لە بەردەم ئیسرائیلدا، هەروەها گوتی "من لەگەڵ خەڵکی غەززە هاوسۆزم”.
لە 29ی کانوونی دووەم، ئەردۆغان کۆنگرەی داڤۆسی بەجێهێشت وەک ناڕەزایی دەربڕین بە پێنەدانی کاتێکی پێویست بۆ وەڵامدانەوەی شەمعوون پێرێزی سەرۆکی ئیسرائیل سەبارەت بە شەڕی غەززە. دوای ئەوەی سەرۆکی ئیسرائیل بەرگریی لە ئیسرائیل کرد و هێرشی کردە سەر حەماس و باسی لە پرسی تەقاندنی موشەکی قەسام کرد بۆ سەر شارۆچکەکان، ئەو بە دەنگی بەرز پرسیاری کرد و بە پەنجەی ئاماژەی پێدا، ئەگەر هەموو شەوێک موشەکەکان ئاڕاستەی ئیستەنبووڵ بکرایە ئەردۆغان چی دەکرد. هەروەها وتی: ئیسرائیل نایەوێت تەقە لە کەس بکات، بەڵام حەماس هیچ بژاردەیەکی بۆ نەهێشتووین. ئەردۆغان بە توندوتیژی وەڵامی لێدوانەکانی پێرێزی دایەوە و وتی: تۆ لە من گەورەتریت، بەڵام تۆ مافی ئەوەت نییە بەم تۆن و دەنگە بەرزە قسە بکەیت کە دەیسەلمێنێت تۆ تاوانباریت. لە درێژەی قسەکانیدا وتی: سوپای ئیسرائیل لە کەناراوەکانی غەززە منداڵان دەکوژێت، سەرۆک وەزیرەکانتان پێیان وتم کە زۆر دڵخۆشن کاتێک بە سواری تانکەکەیان دەچنە ناو غەززە. بەڕێوەبەری دانیشتنەکە دەرفەتی تەواوکردنی وەڵامەکەی بۆ ئەردۆغان نەهێشتەوە، بۆیە سەروەزیرانی تورکیا دوای قسەکردن لەگەڵ بەڕێوەبەرانی دانیشتنەکە کشایەوە و گوتی "سوپاس، دوای ئەمە ناگەڕێمەوە بۆ داڤۆس، ئێوە ڕێگەم پێ نادەن قسە بکەم، ڕێگەت بە سەرۆک پێرێس دا بۆ ماوەی ٢٥ خولەک قسە بکات و من تەنها نیوەی ئەو کاتەم قسەم کرد."
لە کۆنفرانسەکەدا کە دوای دانیشتنەکە بەڕێوەچوو، ئەردۆغان ئاماژەی بەوەشکرد، لە میانی کۆڕبەندەکەدا بۆ ماوەی 12 خولەک قسەی کردووە، هەروەها ئەمر موسا سکرتێری گشتیی کۆمکاری دەوڵەتانی عەرەبیش بۆ ماوەی 12 خولەک قسەی کردووە، بەڵام پێرێس بۆ ماوەی 25 خولەک قسەی کردووە. دوای چەند کاتژمێرێک دوای جێهێشتنی کۆنفرانسی داڤۆس، هەزاران کەس بۆ پێشوازیکردن لە ڕەجەب تەیب ئەردۆغان، لە شەودا گردبوونەوە، ئاڵای تورکیا و فەڵەستینیان هەڵگرتبوو و پاڵپشتییەکی گەورەی لێ کرا.
کۆمەڵکوژی دەرسیم
رۆژی 23ی تشرینی دووەمی 2011، لە میانی کۆبوونەوەی پارتی داد و گەشەپێدان لە ئەنقەرە، ئەردۆغان داوای لێبوردنێکی مێژوویی بەناوی دەوڵەتی تورکیاوە پێشکەش کرد بۆ ئەو ڕووداوە دڵتەزێنانەی لە نێوان ساڵانی (1936-1939) لە ناوچەی دێرسیم ڕوویاندا لە دژی ڕاپەڕینی دەرسیمی کوردەکان، کە حکوومەتی تورکیای ئەوکات لەو کاتەدا کە لەلایەن پارتی کۆمارییەوە نوێنەرایەتی دەکرا، ئه‌م داوایه لێبوردنه‌یه له‌لایه‌ن سه‌رۆکایه‌تی هه‌رێمی کوردستانه‌وه زۆر پێشوازی لێکرا، که پێشوازی له لێدوانه‌کانی ئه‌ردۆغان کرد و رایگه‌یاند که ئه‌م لێدوانه پڕۆسه‌ی کرانه‌وه‌ی دیموکراسی له تورکیا پاڵ ده‌نێته قۆناغێکی پێشکه‌وتووتر.
هەوڵی کودەتاکە لە ساڵی ٢٠١٦
ئێوارەی ڕۆژی هەینی 15ی تەمموزی 2016، گرووپێک لە سوپای تورکیا هەوڵی کودەتای سەربازییان دا و ویستیان دەسەڵاتی ئەردۆغان و پارتەکەی بەکۆتا بگەیەنن. بە شێوەیەکی کاتی یەکەم کەناڵی تەلەڤزیۆنی تی ئاڕ تییان کۆنتڕۆڵ کرد و ڕایگەیاند کە دەستیان بەسەر وڵاتدا گرتووە و باری نائاسایی و دەسەڵاتی سەربازییان ڕاگەیاند. بەڵام بە گشتی پشتگیری لە کودەتاکە نەکرا و هەموو هێزە سیاسییەکان بە ئۆپۆزیسیۆنی عەلمانیشەوە ڕەتکردنەوەی کودەتاکەیان ڕاگەیاند، دوای ئەوە ئەردۆغان لە پەخشێکی ڕاستەوخۆدا لە ڕێگەی ئەپڵیکەیشنی مۆبایلی "فەیس تایم"ـەوە دەرکەوت. بانگهێشتی خەڵکی کرد بۆ خۆپێشاندان دژی کودەتاکە، بۆیە خەڵک بە خۆپیشاندانی بەرفراوان چوونە دەرەوە، و ئەوانیش کۆمەڵێک سەرکردەی کودەتایان دەستگیرکرد، و لە کەمتر لە هەشت کاتژمێردا کودەتاکە شکستی هێنا و بەشداربووان دەستگیرکران. پاشان ئەردۆغان لە وتارێکدا قسەی کرد کە تیایدا بە ڕوونی ئەوەی خستەڕوو کە ئەو وڵاتە چیتر بەو شێوەیە نییە کە پێشتر بووە، کە تێیدا وتی:
“ئێمە بۆ بەرگریکردن لە خاکەکەمان چەکمان کڕی، نەک بۆ ئەوەی لە دژی یەکتر هەڵیبگرین، وەک ئەوەی کودەتاچییەکان کردیان”.
هەروەها زۆرێک لە دەوڵەتمەدارەکان ڕەتکردنەوەی خۆیان بۆ کودەتاکە دەربڕی، لەوانە وەزیری بەرگریی تورکیا و سەروەزیران و سەرجەم ئەندامانی پەرلەمان، سەرۆکی پەرلەمان شەو کۆبووەوە و داوای لە سەرجەم ئەندامان کرد لە دانیشتنی بەپەلەی سبەینێدا دژی هەموو جۆرە کودەتایەک بوەستنەوە.
ژیانی تایبەت
ڕەجەب تەیب ئەردۆغان ساڵی ١٩٧٨ لەگەڵ ئامینە گوڵباران هاوسەرگیری کردووە و خاوەنی چوار منداڵە.
