ناوه‌ڕۆك
ناساندن
جەنگی جیهانیی دووەم (بە ئینگلیزی: Second World War، بە عەرەبی: الحرب العالمية الثانية) کە بە کورتکراوەی (WWII) دەناسرێت، جەنگێکی جیهانی بوو کە لە ساڵی ١٩٣٩ تا ١٩٤٥ بەردەوام بوو. زۆرینەی ڕەهای وڵاتانی جیهانی لەخۆگرتبوو بەتایبەت زلهێزەکان و دوو هاوپەیمانی سەربازی دژ بەیەکیان پێکهێنا: هاوپەیمانان و وڵاتانی تەوەر. لە جەنگێکی گشتیدا کە زیاتر لە ١٠٠ ملیۆن کەس لە ٣٠ وڵاتی جیاواز بەشدارییان تێدا کرد. فڕۆکەکان ڕۆڵێکی سەرەکییان لە ململانێکاندا گێڕا، ئەمەش بووە هۆی بۆردومانی ستراتیژی ناوەندەکانی دانیشتووان و بەکارهێنانی یەکەمجاری چەکی ئەتۆمی لە جەنگدا. لە ئەنجامی جەنگەکە ٧٠ بۆ ٨٥ ملیۆن کەس کوژران، کە زۆرینەیان خەڵکی مەدەنی بوون. دەیان ملیۆن کەس بەهۆی کۆمەڵکوژی (لەوانەش هۆلۆکۆست) و برسێتی و کۆمەڵکوژی و نەخۆشی گیانیان لەدەستدا. لە دوای شکستی وڵاتانی تەوەر، ئەڵمانیا و ژاپۆن داگیرکران و دادگای تاوانەکانی جەنگ لە دژی سەرکردەکانی ئەڵمانیا و ژاپۆن بەڕێوەچوو.
هۆکارە وردەکانی جەنگی جیهانی دووەم مشتومڕیان لەسەرە، بەڵام هۆکارە سەرەکی بریتی بوون لە جەنگی دووەمی ئیتاڵۆ و ئەسیوپیا، جەنگی ناوخۆی ئیسپانیا، جەنگی دووەمی چین و ژاپۆن، ململانێ سنوورییەکانی سۆڤیەت و ژاپۆن، سەرهەڵدانی فاشیزم لە ئەورووپا و بەرزبوونەوەی گرژییەکانی ئەورووپا لە جەنگی جیهانیی یەکەمەوە. بەگشتی جەنگی جیهانیی دووەم لە ١ی ئەیلوولی ١٩٣٩ دەستی پێکرد، کاتێک ئەڵمانیای نازی لە سەردەمی ئەدۆلف هیتلەردا هێرشی کردە سەر پۆڵەندا. دواتر شانشینی یەکگرتوو و فەرەنسا لە ٣ی ئەیلوولدا شەڕیان دژی ئەڵمانیا ڕاگەیاند. بەپێی پەیمانی مۆلۆتۆڤ-ریبنترۆپ لە ئابی ١٩٣٩، ئەڵمانیا و یەکێتیی سۆڤیەت پۆڵەندایان دابەشکردبوو و "کایەکانی کاریگەری خۆیان" لە سەرانسەری فینلەندا، ئیستۆنیا، لاتڤیا، لیتوانیا و ڕۆمانیادا دیاری کردبوو. لە کۆتاییەکانی ساڵی ١٩٣٩ تا سەرەتای ساڵی ١٩٤١، لە زنجیرەیەک هەڵمەت و پەیماننامەدا، ئەڵمانیا بەشێکی زۆری کیشوەری ئەورووپای داگیرکرد و هاوپەیمانی تەوەری لەگەڵ ئیتاڵیا و ژاپۆن پێکهێنا. دوای دەستپێکردنی هەڵمەتەکان لە باکووری ئەفریقا و ڕۆژهەڵاتی ئەفریقا، و ڕووخانی فەرەنسا لە ناوەڕاستی ساڵی ١٩٤٠، شەڕەکە بە پلەی یەکەم لە نێوان زلهێزەکانی تەوەری ئەورووپا و ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا بەردەوام بوو، لەگەڵ شەڕ لە باڵکان، شەڕی ئاسمانی بەریتانیا و شەڕی زەریای ئەتڵەسی. لە ٢٢ی حوزەیرانی ١٩٤١ ئەڵمانیا سەرکردایەتی زلهێزەکانی تەوەری ئەورووپای کرد بۆ لەشکرکێشییەک دژی یەکێتیی سۆڤیەت و بەرەی ڕۆژهەڵات کە گەورەترین شانۆی وشکانی جەنگ بوو لە مێژوودا.
ژاپۆن کە ئامانجی زاڵبوون بوو بەسەر ئاسیا و زەریای هێمن، تا ساڵی ١٩٣٧ لەگەڵ کۆماری چین لە شەڕدا بوو. لە کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٤١ ژاپۆن هێرشی کردە سەر خاکەکانی ئەمریکا و بەریتانیا بە هێرشێکی نزیک لە یەک کاتدا بۆ سەر باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و ناوەڕاستی زەریای هێمن، لەنێویاندا هێرشێک بۆ سەر کەشتییەکانی ئەمریکا لە پێرل هاربەر کە لە ئەنجامدا ئەمریکا شەڕی دژی ژاپۆن ڕاگەیاند. بۆیە زلهێزەکانی تەوەری ئەورووپا بە هاودەنگی شەڕیان لە دژی ئەمریکا ڕاگەیاند. هەر زوو ژاپۆن بەشێکی زۆری ڕۆژاوای زەریای هێمنی گرت، بەڵام پێشڕەوییەکانی لە ساڵی ١٩٤٢دا ڕاگیران دوای ئەوەی لە شەڕی میدوەی دۆڕا؛ دواتر ئەڵمانیا و ئیتاڵیا لە باکووری ئەفریقا و لە ستالینگراد لە یەکێتیی سۆڤیەت شکستیان هێنا. پاشەکشە سەرەکییەکان لە ساڵی ١٩٤٣- لەوانە زنجیرەیەک شکستەکانی ئەڵمانیا لە بەرەی ڕۆژهەڵات، داگیرکارییەکانی هاوپەیمانان بۆ سەر سیسیلیا و وشکانی ئیتاڵیا و هێرشەکانی هاوپەیمانان لە زەریای هێمن- زلهێزەکانی تەوەری لە دەستپێشخەرییەکانیان وەستاند ناچاری کردن لە هەموو بەرەکاندا پاشەکشەی ستراتیژی بکەن. لە ساڵی ١٩٤٤ هاوپەیمانانی ڕۆژاوا هێرشیان كردە سەر فەرەنسا كە لەلایەن ئەڵمانیاوە داگیركرابوو، هاوكات یەكێتیی سۆڤیەت زیانەكانی خاكی خۆی وەرگرتەوە و ڕووی لە ئەڵمانیا و هاوپەیمانەكانی كرد. لە ماوەی ساڵانی ١٩٤٤ و ١٩٤٥دا ژاپۆن لە وشکانی ئاسیا تووشی پێچەوانەبوونەوە بوو، لە کاتێکدا هاوپەیمانان هێزی دەریایی ژاپۆنیان پەكخست و دوورگە سەرەکییەکانی ڕۆژاوای زەریای هێمنیان گرت.
جەنگ لە ئەورووپا بە ئازادکردنی ئەو ناوچانەی کە لەلایەن ئەڵمانیاوە داگیرکرابوون، و لەشکرکێشی بۆ سەر ئەڵمانیا لەلایەن هاوپەیمانەکانی ڕۆژاوا و یەکێتیی سۆڤیەتەوە کۆتایی هات، کە بە کەوتنی بەرلین بە دەست سەربازانی سۆڤیەت و خۆکوشتنی هیتلەر و خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرجی ئەڵمانیا لە ٩ی ئایاری ١٩٤٥دا کۆتایی هات. دوای جاڕنامەی پۆتسدام لەلایەن هاوپەیمانانەوە لە ٢٦ی تەممووزی ١٩٤٥ و ڕەتکردنەوەی ژاپۆن بۆ خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرج، ئەمریکا یەکەم بۆمبی ئەتۆمی فڕێدایە سەر شارەکانی هێرۆشیمای ژاپۆن، لە ٦ی ئاب و ناگاساکی، لە ٩ی ئاب. لە بەرانبەر داگیرکارییەکی نزیک بۆ سەر دوورگەکانی ژاپۆن، ئەگەری بۆردومانی تری ئەتۆمی و چوونە ناوەوەی سۆڤیەت بۆ شەڕی دژی ژاپۆن لە سەروبەندی داگیرکردنی مەنچوریادا، ژاپۆن لە ١٥ی ئابدا نیازی خۆی بۆ خۆبەدەستەوەدان ڕاگەیاند، پاشان بەڵگەنامەی خۆبەدەستەوەدانی لە ٢ی ئەیلوولی ١٩٤٥، سەرکەوتنی تەواوی لە ئاسیا بۆ هاوپەیمانان چەسپاند.
جەنگی جیهانیی دووەم، ڕیزبەندی سیاسی و پێکهاتەی کۆمەڵایەتی گۆی زەوی گۆڕی. نەتەوە یەکگرتووەکان (UN) بۆ پەرەپێدانی هاوکاری نێودەوڵەتی و ڕێگریکردن لە ململانێکانی داهاتوو دامەزرا، زلهێزە سەرکەوتووەکان: چین، فەرەنسا، یەکێتیی سۆڤیەت، بەریتانیا و ئەمریکا بوونە ئەندامی هەمیشەیی ئەنجوومەنی ئاسایشی ئەو ڕێکخراوە. یەکێتیی سۆڤیەت و ئەمریکا وەک زلهێزێکی ڕکابەر سەریان هەڵدا و جەنگی سارد لەنێوانیان دروست بوو کە نزیکەی نیو سەدەی خایاند. لە دوای وێرانکارییەکانی ئەورووپا، کاریگەریی زلهێزەکانی کەم بووەوە و بووە هۆی بێکۆلۆنیزەکردنی ئەفریقا و ئاسیا. زۆربەی ئەو وڵاتانەی کە پیشەسازییەکانیان زیانیان بەرکەوتبوو، بەرەو بوژانەوەی ئابووری و فراوانبوون هەنگاویان نا. یەکگرتنی سیاسی و ئابووری، بە تایبەت لە ئەورووپا، وەک هەوڵێک بۆ پێشگرتن لە دوژمنایەتییەکانی داهاتوو و کۆتاییهێنان بە دوژمنایەتییەکانی پێش جەنگ و دروستکردنی هەستی ناسنامەی هاوبەش دەستی پێکرد.
بابەتی سەرەکی: جەنگی جیهانیی دووەم
هەڵگیرسانی جەنگ لە زەریای هێمن (١٩٤١)
پاشخان و ڕووداوەکانی هەڵگیرسانی جەنگی ژاپۆن و ئەمریکا
دوای هێرشەکانی ساڵی ١٩٣١ و هێرشەکانی سەر چین لە ١٩٣٧، پەیوەندیی نێوان ژاپۆن و ئەمریکا تێکچوو. لە ساڵی ١٩٣٩ ئەمریکا ژاپۆنی ئاگادار کردەوە کە پەیمانی بازرگانی خۆی درێژ ناکاتەوە و ڕای گشتیی ئەمریکا کە دژی فراوانخوازی ژاپۆن بوو، بووە هۆی زنجیرەیەک سزای ئابووری، یاساکانی کۆنترۆڵکردنی هەناردەکردن، کە هەناردەی ماددە کیمیاییەکان و کانزاکان و پارچە سەربازییەکانی ئەمریکا بۆ ژاپۆن قەدەغە کرد و فشارێکی ئابووری خستە سەر ڕژێمی ژاپۆن.
لە ماوەی ساڵی ١٩٣٩دا ژاپۆن یەکەم هێرشی خۆی بۆ سەر شاری چانگشا دەستپێکرد کە شارێکی گرنگی ستراتیژی چین بوو، بەڵام تا کۆتایی مانگی ئەیلوول بەرپەرچدرایەوە. سەرەڕای چەندین هێرشی هەردوولا، شەڕی نێوان چین و ژاپۆن تا ساڵی ١٩٤٠ چەقبەستوویی بوو. بۆ زیادکردنی فشارەکان لەسەر چین بە داخستنی ڕێگاکانی دابینکردن و بۆ باشتر پێگەی هێزەکانی ژاپۆن لە ئەگەری شەڕ لەگەڵ زلهێزەکانی ڕۆژاوا، ژاپۆن لە ئەیلوولی ١٩٤٠دا هێرشی کردە سەر باکووری هیندۆچین و داگیری کرد.
هێزە ناسیۆنالیستەکانی چین لە سەرەتای ساڵی ١٩٤٠دا دەستیان بە هێرشێکی بەرفراوان کرد. لە مانگی ئابدا کۆمۆنیستەکانی چین هێرشیان کردە سەر ناوەڕاستی چین؛ لە تۆڵەدا، ژاپۆن ڕێوشوێنی توندی لە ناوچە داگیرکراوەکاندا دامەزراند بۆ کەمکردنەوەی سەرچاوە مرۆیی و مادییەکان بۆ کۆمۆنیستەکان. دژایەتی بەردەوامی نێوان هێزە کۆمۆنیست و ناسیۆنالیستەکانی چین بە پێکدادانی چەکداری لە کانوونی دووەمی ١٩٤١دا گەیشتە لوتکە و بە شێوەیەکی کاریگەر کۆتایی بە هاوکارییەکانیان هێنا. لە تەمموزی ساڵی ١٩٤١ ژاپۆن سەربازەکانی ڕەوانەی باشووری هیندۆچین کرد و بەم شێوەیە هەڕەشەی لە سەر موڵکەکانی بەریتانیا و هۆڵەندا کرد لە ڕۆژهەڵات. ئەمەریکا و شانشینی یەکگرتوو و حکوومەتەکانی دیکەی ڕۆژاوا کاردانەوەیان بەرانبەر بەم هەنگاوە نیشان دا بە بەستنی سەروەت و سامانی ژاپۆن و گەمارۆی تەواوەتی نەوت.
لە هەمان کاتدا ژاپۆن پلانی لەشکرکێشی بۆ سەر ڕۆژهەڵاتی دووری سۆڤیەت دانابوو، بە نیازی سودوەرگرتن لە لەشکرکێشی ئەڵمانیا بۆ ڕۆژاوا، بەڵام دوای گەمارۆکان وازی لە ئۆپەراسیۆنەکە هێنا. لە سەرەتای ساڵی ١٩٤١ـەوە ئەمریکا و ژاپۆن سەرقاڵی دانوستان بوون لە هەوڵێکدا بۆ باشترکردنی پەیوەندییە ئاڵۆزەکانیان و کۆتاییهێنان بە شەڕ لە چین. لەم دانوستانانەدا ژاپۆن کۆمەڵێک پێشنیاری پێشکەش کرد کە لەلایەن ئەمریکییەکانەوە ڕەتکرانەوە.
لە ٥ی تشرینی دووەمدا هێرۆهیتۆ لە کۆنفرانسی ئیمپراتۆریدا پلانی ئۆپەراسیۆنەکانی سەر ئەمریکای پەسەند کرد. لە ٢٠ی تشرینی دووەمدا حکوومەتی نوێ وەک کۆتا داواکاری خۆی پێشنیارێکی کاتی پێشکەش کرد. داوای کۆتاییهێنان بە هاوکارییەکانی ئەمریکا بۆ چین و هەڵگرتنی گەمارۆی سەر دابینکردنی نەوت و سەرچاوەی دیکەی بۆ ژاپۆن کرد. لە بەرانبەردا ژاپۆن بەڵێنیدا هیچ هێرشێک لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا ئەنجام نەدات و هێزەکانی لە باشووری هیندۆچین بکشێنێتەوە. بەڵام پێشنیازی ئەمریکا لە بەرانبەر پێشنیارەکەی ژاپۆندا لە ٢٦ی تشرینی دووەمدا داوا دەکات ژاپۆن هەموو چین بەبێ مەرج چۆڵ بکات و پەیمانی نادەستدرێژی لەگەڵ هەموو زلهێزەکانی زەریای هێمن ئەنجام بدات.
بۆ ڕێگریکردن لە دەستێوەردانی ئەمریکا لە کاتێکدا کە نزیکە لێیەوە. زیاتر پلانی ئەوە دانرا کە کەشتییەکانی زەریای هێمن و بوونی سەربازی ئەمریکا لە فلیپینەوە لە سەرەتاوە لەناوببرێت. لە ٧ی کانوونی دووەمی ١٩٤١، ژاپۆن هێرشی کردە سەر زەوییە بەریتانی و ئەمریکییەکان بە کۆمەڵێک هێرشی هاوکات بۆ سەر باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و ناوەڕاستی زەریای هێمن. لەوانە هێرش بۆ سەر کەشتییەکانی ئەمریکا لە بەندەری پیرڵ و فلیپین، گوام، دوورگەی وەیک، مالایا، تایلەند و شەڕی هۆنگ کۆنگ.
لەشکرکێشی ژاپۆن بۆ سەر تایلەند بووە هۆی ئەوەی تایلەند بڕیاری هاوپەیمانی لەگەڵ ژاپۆن بدات و هێرشەکانی دیکەی ژاپۆن وایکرد ئەمریکا و بەریتانیا و چین و ئوسترالیا و چەند دەوڵەتێکی دیکە بە فەرمی شەڕ دژی ژاپۆن ڕابگەیەنن، لە کاتێکدا یەکێتیی سۆڤیەت، بە توندی بەشدار بوو لە شەڕی بەرفراوان لەگەڵ وڵاتانی تەوەر ئەورووپا، ڕێککەوتنی بێلایەنی خۆی لەگەڵ ژاپۆن پاراست. ئەڵمانیا و دواتر دەوڵەتانی تری تەوەر بە هاوسۆزی لەگەڵ ژاپۆن شەڕیان دژی ئەمریکا ڕاگەیاند و هێرشەکانی ئەمریکایان بۆ سەر کەشتییە جەنگییەکانی ئەڵمانیا بە پاساو هێنایەوە کە لەلایەن ڕۆزڤێڵتەوە فەرمانی پێکرابوو.
