ناوه‌ڕۆك
ناساندن
پارتی بزووتنەوەی ناسیۆنالیست (بە ئینگلیزی: Nationalist Movement Party، بە عەرەبی: حزب الحركة القومية) پارتێکی سیاسیی تورکی ڕاستڕەوی توندڕەو و سەروو نەتەوەپەرستە. زۆرجار ئەم گرووپە بە نیوفاشیست ناو دەبرێت و پەیوەستە بە هەندێک لە لایەنە نیمچەسەربازیی توندوتیژ و گرووپە تاوانکارییەکانەوە.
پارتەکە لە ساڵی ١٩٦٩ لەلایەن سەرهەنگ ئەلپارسلان تورکێش ئەفسەرێکی پێشووی سوپای تورکیا پێکهێنرا، کە لە ساڵی ١٩٦٥ بووبووە سەرۆکی پارتی نەتەوەی گوندنشینانی کۆماری (CKMP)، پارتەکە بە شێوەیەکی سەرەکی ئەجێندایەکی سیاسی پان تورکی و ناسیۆنالیستی تورکی بە درێژایی نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم پەیڕەو دەکرد. دەوڵەت باخچەلی دوای مردنی تورکێش لە ساڵی ١٩٩٧ پۆستەکەی وەرگرت.
ئەلپارسلان تورکێش دوای ئەوەی ڕەخنەی لە پارتی کۆماری گەل (جەهەپە) گرت کە زۆر لە بنەما ناسیۆنالیستییەکانی موستەفا کەمال ئەتاتورکی دامەزرێنەریان دوورکەوتووەتەوە، ڕایگەیاند کە ئەگەر جەهەپە لە ئایدۆلۆژیای ئەتاتورک لاینەدابا، مەهەپەی دانەدەمەزراند. مەهەپە لە هەڵبژاردنە گشتییەکانی ساڵانی ١٩٧٣ و ١٩٧٧دا بەشی ئەوەندە کورسی بەدەستهێنا کە لە ماوەی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا بەشداری لە حکوومەتەکانی "بەرەی نەتەوەپەرست"دا بکات. پارتەکە دوای کودەتاکەی ساڵی ١٩٨٠ قەدەغەکرا، بەڵام لە ساڵی ١٩٩٣ بە ناوی سەرەتایی خۆیەوە دامەزرایەوە. دوای مردنی تورکێش و لە هەڵبژاردنی گشتی ساڵی ١٩٩٩دا، پارتەکە ١٨%ی دەنگەکانی بەدەستهێنا و ١٢٩ کورسی بەدەستهێنا، دواتر باخچەلی بووە جێگری سەرۆکوەزیران دوای ئەوەی هاتە ناو هاوپەیمانییەک لەگەڵ پارتی چەپی دیموکرات و پارتی نیشتمانی دایک (ANAP)، هەرچەندە بانگەوازەکانی بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە بووە هۆی داڕمانی حکوومەت لە ساڵی ٢٠٠٢. لە هەڵبژاردنی گشتی ساڵی ٢٠٠٢دا مەهەپە داڕما بۆ خوار ئاستی ١٠%ی هەڵبژاردنەکانەوە و هەموو نوێنەرایەتییە پەرلەمانییەکەی لەدەستدا دوای ئەوەی پارتی تازە پێکهێنراوی داد و گەشەپێدان (ئاکەپە) فرەیی بەدەستهێنا.
دوای هەڵبژاردنی گشتی ساڵی ٢٠٠٧، کە تێیدا مەهەپە بە ١٤,٢٧%ی دەنگەکانی نوێنەرایەتی پەرلەمانی خۆی هێنایەوە، ئەو پارتە بە توندی دژی دانوستانەکانی ئاشتی نێوان حکوومەت و پارتی کرێکارانی کوردستان وەستایەوە. مەهەپە زۆرجار لەلایەن ڕەخنەگرانەوە بە "هێڵی ژیانی ئاکەپە" ناودەبرێت، کە بە نهێنی یارمەتی ئاکەپەی داوە لە دۆخەکانی وەک هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ساڵی ٢٠٠٧، هەڵوەشاندنەوەی قەدەغەکردنی باڵاپۆشی، و هەڵبژاردنی سەرۆکی پەرلەمان لە مانگی حوزەیران-تەممووزی ٢٠١٥. لە ساڵی ٢٠١٥ەوە باخچەلی بە ئاشکرا پاڵپشتی ئەردۆغان و ئاکەپە دەکات. ئەمەش بووە هۆی دابەشبوون لەناو پارتەکەدا و لە ئەنجامدا مێرال ئاکشەنەر مەهەپەی بەجێهێشت و پارتی ئییە ناوەندگەرایی و لایەنگری ئەورووپی دامەزراند. مەهەپە لە ڕیفراندۆمی ساڵی ٢٠١٧دا پشتگیری لە دەنگی 'بەڵێ' کرد، هەروەها پەیمانی هەڵبژاردنی هاوپەیمانی گەلی لەگەڵ ئاکەپە بۆ هەڵبژاردنی گشتی ٢٠١٨ی تورکیا پێکهێنا.
مێژوو
لە ساڵی ١٩٦٥ سیاسەتمەدارێکی ناسیۆنالیست و سەرهەنگ ئەلپارسلان تورکێش کە لە ئەمریکا بۆ ناتۆ مەشقی کردبوو، بەشی شەڕی تایبەتی گلادیۆی تورکیای دامەزراند، کۆنترۆڵی پارتی نەتەوەی گوندنشینانی کۆماریخوازی گوندنشینی کۆنەپەرستی بەدەستهێنا. لە میانی کۆنگرەیەکی گەورەی نائاساییدا کە لە ساڵی ١٩٦٩ لە ئەدەنە لە تورکیا بەڕێوەچوو، تورکێش ناوی پارتەکەی گۆڕی بۆ پارتی بزووتنەوەی ناسیۆنالیست (مەهەپە) و بە پشتیوانی دوندەر تاشێر، لۆگۆی پارتەکە کە سێ هیلالی وێنا کردبوو هەڵبژێردرا.
مەهەپە ناسیۆنالیزمی تورکیای لە باوەش گرت و بە سەرکردایەتیی تورکیش، میلیشیاکانی پەیوەست بەو پارتە بەرپرسیار بوون لە تیرۆرکردنی ژمارەیەکی زۆر لە ڕۆشنبیر و ئەکادیمی چەپ، لەنێویاندا بەشێک لە کوردەکان. سەرۆکی باڵی گەنجانی پارتەکە کە بە گورگە خۆڵەمێشییەکان ناسراوە ڕایگەیاندووە کە ڕێکخراوێکی هەواڵگرییان هەیە کە لە ڕێکخراوی دەوڵەت باڵاترە.
مەهەپە لە هەڵبژاردنە گشتییەکانی ساڵانی ١٩٧٣ و ١٩٧٧دا چووە نێو حکوومەتەوە، حیزب لە سەردەمی ئەم حکوومەتانەدا لە کاتی لوتکەی توندوتیژیی سیاسی نێوان ڕاستڕەوەکان و چەپەکاندا دزەی کردە ناو بیرۆکراسییەوە. لە ٢٧ی ئایاری ١٩٨٠دا، گون سازاک، جێگری سەرۆکی حیزبەکە و وەزیری پێشووی حکوومەت لەلایەن ئەندامانی گرووپی چەکداری چەپی شۆڕشگێڕ لە بەردەم ماڵەکەی خۆیدا تیرۆرکرا.
کاتێک سوپای تورکیا لە ١٢ی ئەیلوولی ١٩٨٠ لە کودەتایەکی توندوتیژدا بە سەرۆکایەتی جەنەڕاڵ کەنعان ئێڤرێن دەستی بەسەر دەسەڵاتدا گرت، پارتەکە لەگەڵ هەموو پارتە سیاسییە چالاکەکانی دیکەی ئەو کاتە قەدەغە کرا و زۆرێک لە ئەندامە سەرکردەکانی زیندانی کران. زۆرێک لە ئەندامانی پارتەکە پەیوەندییان بە پارتیسی ئاناڤاتانی نیولیبراڵەوە یان پارتە ئیسلامییە جیاوازەکانەوە کرد.
دووبارە دامەزراندنەوە
پارتەکە لە ساڵی ١٩٨٣ لە ژێر ناوی "پارتی پارێزگاران" چاکسازی کرا. بەڵام لە دوای ساڵی ١٩٨٥ ناوەکە گۆڕدرا بۆ "پارتی ئەرکی ناسیۆنالیست" پاشان دووبارە گەڕایەوە بۆ ناوەکەی پێشووی لە ساڵی ١٩٩٢.
ئایدۆلۆژیا
مەهەپە نوێنەرایەتی باوەڕی نۆ ڕووناکی دەکات کە لەسەر بنەمای ناسیۆنالیزمی تورکیا دامەزراوە و بە لایەنی ئیسلامییەوە لە قاڵب دراوە. پێشتر مەهەپە وەک پارتێکی نیوفاشیست کە پەیوەندی بە میلیشیا توندڕەو و توندوتیژەکانەوە هەیە، وەسف دەکرا. لە ساڵانی نەوەدەکانەوە بە سەرکردایەتی دەڤلێت باخچەلی، لە نەتەوەیی و کۆنەپەرستی نەتەوەییەوە گۆڕا بۆ کولتووری و کۆنەپەرستی و جەختی لەسەر سروشتی یەکگرتووی دەوڵەتی تورک کردووەتەوە. هەروەها لە عەلمانیەتێکی توند و شێوازی کەمالیستییەوە گۆڕاوە بۆ هەڵوێستێکی لایەنگری ئیسلامیتر و دیموکراسیی پەرلەمانی. هەندێک لە زانایان گومان لە دڵسۆزی و متمانەپێکراوی ئەم وەرچەرخانە دەکەن و گومانیان لەو حیزبە هەیە کە هێشتا لە پشت ڕووبەرێکی میانڕەوتر و لایەنگری دیموکراسیەوە ئەجێندایەکی نیوفاشیستی پەیڕەو دەکات.
دژایەتی هەدەپە
مەهەپە بە هۆی ناکۆکی ئایدیۆلۆژییەکانیانەوە، بە توندی دژایەتی هەر جۆرە دیالۆگێکە لەگەڵ پارتی دیموکراتی گەلان واتە هەدەپە، کە دەوڵەت باخچەلی زۆرجار بە دەنگدان بە دژی لە پەرلەمان دژایەتی کردووە. نموونەیەکی بەرچاو لە هەڵبژاردنەکانی مانگی حوزەیران-تەممووزی ٢٠١٥ی سەرۆکی پەرلەماندا بوو، کە مەهەپە ڕایگەیاند کە پشتگیری لە هیچ کاندیدێک ناکەن و دەنگی سپییان دا دوای ئەوەی هەدەپە پشتگیری لە دەنیز بایکال کاندیدی پارتی کۆماریخوازی گەل (جەهەپە) ڕاگەیاند. هەروەها مەهەپە هەر ئاسۆیەکی حکوومەتێکی هاوپەیمانی ڕەتکردەوە کە پشتیوانی لە هەدەپە وەربگرێت.
لە سەرەتای مانگی ئەیلوولی ساڵی ٢٠١٥، مەهەپە و هەدەپە هەردووکیان دەنگیان بە دژی وەزیرە نوێیەکانی حکوومەتی کاتیی هەڵبژاردن دا کە سوێندی یاسایی بخۆن. لە ساڵی ٢٠٢١ باخچەلی لە چەندین وتاردا داوای داخستنی هەدەپەی کردووە، ئەمەش بووە هەنگاوێک کە بە نادیموکراسی و پاوانخوازانە دادەنرێت.
سیاسەتە ئابوورییەکان
لە میانی هەڵبژاردنە گشتییەکانی مانگی حوزەیرانی ٢٠١٥ی تورکیادا، مەهەپە مانیفێستێکی نوێی ئابووری ڕاگەیاند. مەهەپە بەڵێنیدا دۆخی هەژارانی کارکەری تورکیا باشتر بکات بە بەرزکردنەوەی باج لەسەر گازۆیل و کووت، بەرزکردنەوەی کەمترین حەقدەستی پاک بۆ ٥١٨ دۆلار، بەخشینی ٣٧ دۆلاری یارمەتی گواستنەوە بۆ هەموو کرێکارێک، هەروەها پێدانی ٩٢ دۆلاری مانگانە بۆ هەر کرێکارێک کە توانای کڕینی خانوویان نییە لە یارمەتی کرێ. مەهەپە ڕایگەیاندووە کە ئەم سیاسەتانە ڕێگە بە کەمترین مووچەخۆرێک دەدات کە لە شارێکی گەورەدا دەژی، ساڵانە ٦٤٦ دۆلاری زیادە بەدەستبهێنێت.
مەهەپە ڕایگەیاندووە کە سیاسەتە ئابوورییەکانیان دەبێتە هۆی ڕەخساندنی ٧٠٠ هەزار هەلی کار و داهاتی نیشتمانی بۆ هەر کەسێک زیاد دەکات بۆ ١٣.٣ هەزار دۆلار و هەناردەکردن بۆ ٢٣٨ ملیار دۆلار زیاد دەکات و لە هەمان کاتدا گەشەی ساڵانە بە ڕێژەی لەسەدا ٥.٢ لە نێوان ساڵانی ٢٠١٦ بۆ ٢٠١٩ دەهێڵێتەوە، هەرچەندە ئەمە ڕووی نەدا.
سەرکردەکانی حیزب
| سەرکردە (لەدایکبوون–مردن) | دەستبەکاربوون | بەجێهێشتنی ئۆفیس | |
|---|---|---|---|
| ١ | ئەلپارسلان تورکێش (١٩١٧–١٩٩٧) | ٨ی شوباتی ١٩٦٩ | ٤ نیسانی ١٩٩٧ |
| ٢ | دەڤلێت باخچەلی (١٩٤٨) | ٦ی تەممووزی ١٩٩٧ | ١٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢ |
