ناوه‌ڕۆك
ناساندن
نیکیتا سێرگیڤیچ خرۆشۆڤ (بە ئینگلیزی: Nikita Khrushchev، بە عەرەبی: نيكيتا خروتشوف) لە ساڵی ١٩٥٣ تا ١٩٦٤ سکرتێری گشتیی حیزبی شیوعیی یەکێتیی سۆڤیەت و لە ساڵی ١٩٥٨ تا ١٩٦٤ سەرۆکی ئەنجوومەنی وەزیرانی ئەو وڵاتە بووە، لە ماوەی دەسەڵاتی خۆیدا، خرۆشۆڤ بە ئیدانەکردنی تاوانەکانی ستالین جیهانی کۆمۆنیستی سەرسوڕهێنەر کرد، و لەگەڵ هاوپەیمانە سەرەکییەکەی ئەناستاس میکۆیان دەستی کرد بە سیاسەتی داماڵینی ستالینگەرایی.
ئەو سپۆنسەری بەرنامەی بۆشاییی ئاسمانی سەرەتایی سۆڤیەتی کرد کۆمەڵێک چاکسازی تاڕادەیەک لیبڕاڵ لە سیاسەتی ناوخۆییدا ئەنجام دا. دوای هەندێک دەستپێکردنی هەڵە، لەگەڵ شەڕێکی ئەتۆمی کە بە قورسی لەکۆڵکرایەوە لەسەر کوبا، دانوستانێکی سەرکەوتووی لەگەڵ ئەمریکا ئەنجامدا بۆ کەمکردنەوەی گرژییەکانی جەنگی سارد. لە ساڵی ١٩٦٤دا سەرکردایەتی کرێملین دەسەڵاتی لێ سەندەوە و لە شوێنی ئەو لیۆنید برێژنێڤ وەک سکرتێری یەکەم و ئەلێکسی کۆسیگینی وەک سەروەزیران دامەزراند.
خرۆشۆف لە ساڵی ١٨٩٤ لە گوندێکی ڕۆژاوای ڕووسیا لەدایکبووە. لە تەمەنی گەنجیدا وەک کرێکاری کانزا دامەزراوە، لە کاتی شەڕی ناوخۆی ڕووسیاشدا کۆمیساری سیاسی بووە. لە ژێر سپۆنسەری لازار کاگانۆڤیچدا، دەستی کرد بە کارکردن بۆ بڕینی هەرەمی پلەبەندی سۆڤیەت تاوەکوو گەیشتە دەسەڵات. پشتگیری لە پاکتاوکردنی جۆزێف ستالین کرد و هەزاران دەستگیرکردنی پەسەند کرد. لە ساڵی ١٩٣٨دا ستالین ناردی بۆ ئەوەی حوکمڕانی ئۆکرانیا بکات و لەوێش بەردەوام بوو لە پاکتاوکردنەکان. لە ماوەی جەنگدا وەک ناوەندێک لە نێوان ستالین و جەنەڕاڵەکانیدا کاری دەکرد. خرۆشۆڤ لە بەرگریی خوێناوی ستالینگراد ئامادە بوو، کە بە درێژایی ژیانی شانازی پێوە دەکرد. دوای جەنگ گەڕایەوە ئۆکرانیا پێش ئەوەی وەک یەکێک لە ڕاوێژکارە نزیکەکانی ستالین بانگهێشتی مۆسکۆ بکرێتەوە.
لە ٥ی ئازاری ١٩٥٣دا، مردنی ستالین ململانێی دەسەڵاتی لێکەوتەوە کە تێیدا خرۆشۆڤ بە چەسپاندنی دەسەڵاتی خۆی وەک سکرتێری یەکەمی کۆمیتەی ناوەندی حیزبەکە سەرکەوتووانە بووە سەرۆکی وڵات. لە ٢٥ی شوباتی ١٩٥٦ لە ٢٠ـەمین کۆنگرەی حیزبدا "وتاری نهێنی" پێشکەش کرد، کە پاکتاوکردنی ستالینی ئیدانە کرد و سەردەمێکی کەمتر سەرکوتکاری لە یەکێتیی سۆڤیەتدا هێنایە ئاراوە. سیاسەتە ناوخۆییەکانی کە ئامانجیان باشترکردنی ژیانی هاووڵاتیانی ئاسایی بوو، زۆرجار بێ کاریگەر بوو، بەتایبەتی لە بواری کشتوکاڵدا. کاتەکانی سەرۆکایەتی خرۆشۆڤ گرژترین ساڵەکانی جەنگی ساردی بەخۆیەوە بینی، کە بە قەیرانی مووشەکی کوبا گەیشتە لوتکە.
خرۆشۆڤ لە ماوەی ساڵانی پەنجاکانی سەدەی ڕابردوودا لە سایەی سەرکەوتنە گەورەکانی وەک قەیرانی سوێس، هەڵدانی کەشتیی سپۆتنیک، قەیرانی سووریا لە ساڵی ١٩٥٧ و ڕووداوی یو-٢ی ساڵی ١٩٦٠، پشتیوانییەکی بەهێزی هەبوو. بەڵام لە سەرەتای شەستەکانی سەدەی ڕابردوودا، بەهۆی کەموکوڕییەکانی سیاسەتەکانی و هەروەها مامەڵەکردنی لەگەڵ قەیرانی مووشەکی کوبا، جەماوەری خرۆشۆڤ لەناوچوو.
خرۆشۆڤ لە تشرینی یەکەمی ١٩٦٤دا لە پۆستەکەی دوورخرایەوە. بەڵام ئەو تووشی چارەنووسی کوشندەی ململانێکانی پێشووی دەسەڵاتی سۆڤیەت نەبوو و لە داچایەک لە دەوروبەری مۆسکۆ خانەنشین کرا. بیرەوەرییە درێژەکانی بە قاچاخ بردرانە ڕۆژاوا و بەشێکی لە ساڵی ١٩٧٠ بڵاوکرایەوە.
ژیان
نیکیتا خرۆشۆڤ لە ڕێکەوتی ١٨٩٤/٤/١٥ لە شاری کالینکۆڤای سەر بە پارێزگای کورسک لە سنووری نێوان ڕووسیا و ئۆکرانیا لە بنەماڵەیەکی کانگەر لەدایکبووە. سەرەتا وەک شوان و دواتر وەک کرێکار لە کارگەکانی ئاسن و پۆڵا کاری کردووە، لە ساڵی ١٩١٨ پەیوەندی بە حیزبی شیوعییەوە کردووە و لە کاتی شەڕی ناوخۆدا شانبەشانی سوپای سوور شەڕی کردووە، دوای تەواوکردنی خوێندن لە زانکۆی کرێکاران، خۆی بۆ کاری سیاسی لە حیزبی شیوعیی ئۆکرانیادا تەرخان کردووە.
لە ساڵی ١٩٢٩ ڕەوانەی مۆسکۆ کرا بۆ خوێندن لە ئەکادیمیا پیشەسازییەکەی، تاوەکوو ساڵی ١٩٣١ لەوێ مایەوە، دواتر گەڕایەوە ئۆکرانیا و بە خێرایی لەوێ سەرکەوت بۆ بەرزترین پۆستە حیزبییەکان. لە ساڵی ١٩٣١دا وەک سکرتێری چەندین کۆمیتەی حیزب کاری کردووە، پاشان لە ساڵی ١٩٣٢ بە ئەندامی کۆمیتەی ناوەندی هەڵبژێردراوە، لە ساڵی ١٩٣٧دا وەک ئەندامی سۆڤیەتی باڵا، سکرتێری یەکەمی حیزبی شیوعیی ئۆکرانیا بووە، لە ساڵی ١٩٣٩دا وەک ئەندامی کاندیدی مەکتەبی سیاسی دانراوە.
لە جەنگی دووەمی جیهانیدا، خرۆشۆڤ دەستی بەسەر گواستنەوەی پیشەسازییەکانی سۆڤیەتدا گرت، کە لە ئۆکرانیاوە دەڕۆشتن بۆ ڕۆژهەڵات، بە مەبەستی ڕزگارکردنیان لە لەشکرکێشیی ئەڵمانیا. پاشان لە ئەنجوومەنەکانی جەنگ لە بەرەی ڕۆژاوا و باشووری ڕۆژئاوا خزمەتی کرد، بەشداری لە ڕێکخستنی شەڕی حیزبی لە پشت هێڵەکانی ئەڵمانیاوە کردووە و وەک کۆمیساری سیاسی لە سوپادا بەشداری کردووە بۆ بەرگریکردن لە ستالینگراد. لە ساڵی ١٩٤٣ پلەی سەرداری گشتی پێ بەخشرا، کاتێک سۆڤیەت لە تشرینی دووەمی ١٩٤٣ کیێڤی ئازاد کرد، وەک سکرتێری یەکەمی حیزبی شیوعیی ئۆکرانیا گەڕایەوە بۆ کارکردن.
لە کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٤٩ خرۆشۆڤ رووی لە مۆسکۆ کرد و لەوێ بوو بە یەکێک لە سکرتێرەکانی کۆمیتەی ناوەندیی حیزب و ناوبانگێکی باشی لە بواری سیاسەتی کشتوکاڵیدا بەدەستهێنا. لە تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٥٢ لە نۆزدەهەمین کۆنگرەی حیزبی شیوعیی یەکێتیی سۆڤیەت، بە ئەندامی ئەنجوومەنی سەرۆکایەتی کۆمیتەی ناوەندی و سکرتاریەتی کۆمیتەکان هەڵبژێردرا.
دەسەڵات
دوای مردنی ستالین لە ساڵی ١٩٥٣، حەوت ئەندامی کۆمیتەی ناوەندی بڕیاریاندا کە سێ کەسیان دەسەڵات بگرنە دەست، ئەوانیش مۆلۆتۆڤ و مالێنکۆڤ و لاڤرێنتی بێریا بوون، بەڵام لاڤرێنتی بێریا دەیویست بە تەنیا دەسەڵاتی هەبێت، بۆیە دەستگیر کرا و لەسێدارە درا. خرۆشۆڤ سوودی لەمە وەرگرت بۆیە مالێنکۆڤی بە ئاسانی لابرد و بولگانین جێگەی گرتەوە. لە هەمان کاتدا ڕووبەڕووی ئەو کێشانە بووەوە کە کلیلی جەماوەریی بوون (وەک باشترکردنی بارودۆخی ماددی، ئازادکردنی زیندانییە سیاسییەکان، نزیکبوونەوە لە تیتۆ، پەرەپێدانی ئابووریی کشتوکاڵی). بەڵام گەورەترین گورزی ئەو لە بیستەمین کۆنگرەی حیزبی شیوعیی یەکێتیی سۆڤیەت هات، کە تێیدا شەڕی دژی ستالینیزم ڕاگەیاند.
خرۆشۆف سیاسەتی کرانەوە و لێکتێگەیشتن و پشتیوانی لە بەرامبەر وڵاتانی جیهانی سێیەم و بەتایبەت وڵاتانی عەرەبی گرتەبەر و هەڵوێستێکی یەکلاکەرەوەی لە سەر دەستدرێژی سێ قۆڵی بۆ سەر میسڕ دەرخست، هاوکات هاوکاریی بۆ بنیاتنانی بەنداوی بەرز و هەروەها سەدان پڕۆژەی پیشەسازی پێشکەش کرد، و قۆرخکاریی پیشەسازی چەکی لە ناوچەی عەرەبی شکاند (سووریا و میسڕ). لە ڕووی گەشەسەندنی ناوخۆییەوە، خرۆشۆڤ زۆر شتی بە ئەنجام گەیاند؛ لەنێو دەستکەوتەکانیدا چاکسازی لە سیستمی پەروەردە و پلانی حەوت ساڵە، هەروەها بەرنامەیەکی گەورە بۆ داگیرکردنی بۆشاییی ئاسمان، زیادبوونی توانای سەربازیی یەکێتیی سۆڤیەت، پەرەپێدانی جۆرە نوێیەکانی چەکی ستراتیجی، پەرەپێدانی ئابووریی سۆڤیەت (سەرەڕای پاشەکشە لە بواری کشتوکاڵدا) و بەهێزبوونی تواناکانی حیزبی شیوعی و ڕێکخراوەکانی.
لابردنی لە دەسەڵات
لە ١٤ی تشرینی یەکەمی ١٩٦٤ خرۆچۆڤ لە هەموو پۆستەکانی دوورخرایەوە. بە ڕای شارەزایان هۆکارە سەرەکییەکانی پشت دوورخستنەوەی بریتین لە:
- تاک دەسەڵاتی ئەو، پێچەوانەی بنەمای سەرکردایەتی بەکۆمەڵە.
- شکستی سیاسەتی کشتوکاڵییەکەی.
- خراپ بەکارهێنانی یەکێتیی سۆڤیەت لە کاتی قەیرانی مووشەکی کوبا.
- سوکایەتی کردن بە پێگەی حیزبی و حکوومی بە ڕەفتارێکی ڕواڵەتی کە سوودی بۆ پڕوپاگەندەی ڕۆژاوا هەبوو (وەک داکەندنی پێڵاوەکانی لە کاتێکدا لە دانیشتنی گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان لە سەر کورسیی شاندی سۆڤیەت دانیشتبوو لە دانیشتنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ساڵی ١٩٦٠، پێڵاوەکانیشی خستنە سەر پۆدیۆم).
- توندتربوونی ناکۆکی و ئاڵوگۆڕی تۆمەت لەگەڵ سەرکردایەتی حیزبی شیوعیی چین.
کۆچی دوایی
خرۆشۆڤ دوای لابردنی لە دەسەڵات لە داچایەکدا کە لەلایەن حکوومەتی سۆڤیەتەوە بۆی دابینکرابوو خانەنشین بوو، لە ١١ی ئەیلوولی ١٩٧١ کۆچی دوایی کرد، پێش مردنی، ژیانی خۆی لە جیهانی ڕۆژاوادا بڵاو کرایەوە، بە ناونیشانی "خرۆشۆڤ بیری دێنێتەوە"، کە ژیان و هەڵسەنگاندنێکی ڕووداو و پێشهاتە هاوچەرخەکانی ئەو لەخۆدەگرێت کە بەشداری تێدا کردووە.
