ناوه‌ڕۆك
ناساندن
نیکۆلاسی دووەم یان نیکۆلای دووەم ئەلێکساندەرڤیچ ڕۆمانۆڤ (بە ئینگلیزی: Nicholas II of Russia، بە عەرەبی: نيقولا الثاني إمبراطور روسيا)، لە کڵێسای ئۆرتۆدۆکسی ڕووسیادا بە سانت نیکۆلاسی سۆزهەڵگر ناسرابوو، دواهەمین ئیمپراتۆری ڕووسیا، پاشای کۆنگرێسی پۆڵەندا و دوکی گەورەی فینلاند بوو، لە ١ی تشرینی دووەمی ١٨٩٤ تا دەستلەکارکێشانەوەی لە ١٥ی ئازاری ١٩١٧ حوکمڕانی کرد. ئەو بانگەشەى بۆ مۆدێرنکردن دەکرد لەسەر بنەماى قەرزى دەرەکی و پەیوەندییە نزیکەکان لەگەڵ فەرەنسا، بەڵام بەرەنگاری ئەوە بووەوە کە ڕۆڵى گەورە بە پەرلەمانى نوێ (دۆما) بدرێت. لە کۆتاییدا، پێشکەوتن بەهۆی پابەندبوونی نیکۆلاس بە دەسەڵاتی خۆسەپێن، دژایەتییەکی بەهێزی ئەرستۆکراتی و شکستەکانی سوپای ڕووسیا لە جەنگی ڕووسیا -ژاپۆن و جەنگی جیهانیی یەکەمدا تێکچوو. تا مانگی ئازاری ساڵی ١٩١٧، پشتیوانیی گشتی بۆ نیکۆلاس داڕما و ناچار بوو دەستبەرداری تەختی پاشایەتی بێت، بەمەش کۆتایی بە دەسەڵاتی ٣٠٤ ساڵەی شانشینی ڕۆمانۆڤ لە ڕووسیا (١٦١٣-١٩١٧) هێنا.
نیکۆلاس ڕێککەوتننامەی ئینگلیز و ڕووسیای ساڵی ١٩٠٧ی واژۆ کرد، کە بۆ بەرپەرچدانەوەی هەوڵەکانی ئەڵمانیا بۆ بەدەستهێنانی کاریگەری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست داڕێژرابوو؛ کۆتایی بە یارییە گەورەکەی ڕووبەڕووبوونەوەی نێوان ڕووسیا و ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا هێنا. ئامانجی بەهێزکردنی هاوپەیمانیی فەرەنسا و ڕووسیا بوو و پێشنیاری کۆنفرانسی لاهای سەرکەوتوو نەبوو لە ساڵی ١٨٩٩ بۆ پەرەپێدانی چەکداماڵین و چارەسەرکردنی ناکۆکیی نێودەوڵەتی بە شێوەیەکی ئاشتیانە. لە ناوخۆدا، ڕەخنەی زۆری لێگیرا بەهۆی سەرکوتکردنی حکوومەتەکەی لە نەیارانی سیاسی و هەڵە یان کردەوەی ناڕاستی هەستپێکراو لە کاتی کارەساتی خۆدینکا، پۆگرۆمەکانی دژە جوولەکەکان، یەکشەممەی خوێناوی و سەرکوتکردنی توندوتیژیی شۆڕشی ڕووسیا لە ساڵی ١٩٠٥. لایەنە جەماوەرییەکەی زیاتر زیانێکی زۆری بەرکەوت بەهۆی جەنگی ڕووسیا و ژاپۆنەوە، کە بەلەمی باڵتیکی ڕووسیا لە شەڕی تسوشیمادا لەناوچوو، لەگەڵ لەدەستدانی کاریگەریی ڕووسیا بەسەر مانچوریا و کۆریا و لکاندنی باشووری دوورگەی ساخالین لەلایەن ژاپۆنەوە.
لە کاتی قەیرانی تەممووزدا، نیکۆلاس پشتگیری لە سربیا کرد و لە ٣٠ ی تەممووزی ١٩١٤دا پەسەندی کۆکردنەوەی سوپای ڕووسیای کرد. دواتر بە جەنگی جیهانیی یەکەم ناسرا. زیانە سەربازییە سەختەکان بووە هۆی داڕمانی مۆڕاڵ لە بەرە و لە ناوخۆدا؛ مانگرتنی گشتی و یاخیبوونی گاریسۆن لە پترۆگراد بووە هۆی شۆڕشی شوبات و هەڵوەشاندنەوەی دەسەڵاتی پاشایەتی. دوای دەستلەکارکێشانەوەی بۆ خۆی و کوڕەکەی، نیکۆلاس و بنەماڵەکەی لەلایەن حکوومەتی کاتیی ڕووسیا زیندانی کران و دوورخرایەوە بۆ سیبیریا. دوای ئەوەی بەلشەفییەکان لە شۆڕشی ئۆکتۆبەردا دەسەڵاتیان گرتە دەست، ئەو بنەماڵەیە لە شاری یەکاتێرینبۆرگ ڕاگیران و لە ١٧ی تەممووزی ١٩١٨ دا لەوێ لەسێدارەدران.
لە ساڵی ١٩٨١ نیکۆلاس و هاوسەرەکەی و منداڵەکانیان لەلایەن کڵێسای ئۆرتۆدۆکسی ڕووسیا لە دەرەوەی ڕووسیا کە بنکەکەی لە شاری نیویۆرکە، وەک شەهید ناسێنران. شوێنی گۆڕەکەیان لە ساڵی ١٩٧٩دۆزرایەوە، بەڵام تا ساڵی ١٩٨٩ دان بەوەدا نەنرا. دوای ڕووخانی یەکێتیی سۆڤیەت، پاشماوەی بنەماڵەی ئیمپراتۆری هەڵکەندرا و بە شیکاری DNA دەستنیشانکران و لە ڕێوڕەسمێک لە سانت پترسبۆرگ لە ١٧ی تەمموزی ١٩٩٨ نێژران، واتە ٨٠ ساڵ دوای مردنیان. لە ساڵی ٢٠٠٠ لەلایەن کڵێسای ئۆرتۆدۆکسی ڕووسیاوە وەک هەڵگری سۆز بە پیرۆز کران. لە ساڵانی دوای مردنی نیکۆلاس لەلایەن مێژوونووسانی سۆڤیەتەوە سووکایەتی پێکرا و پڕوپاگەندەی دەوڵەت وەک "ستەمکارێکی بێبەزەیی" کە "ستەمی بەرانبەر گەلی خۆی دەکرد و سەربازی بێشوماری دەنارد بۆ مردنیان لە ململانێ بێماناکاندا". سەرەڕای ئەوەی لە ساڵانی دواتردا بە شێوەیەکی ئەرێنیتر سەیر کرا، بەڵام بۆچوونی زۆرینە لە نێو مێژوونووساندا ئەوەیە کە نیکۆلاس فەرمانڕەوایەکی نیەت باش بووە و لە هەمان کاتدا هەژار بووە و سەلماندوویەتی کە توانای مامەڵەکردنی لەگەڵ ئەو ڕووبەڕووبوونەوانەدا نییە کە ڕووبەڕووی نەتەوەکەی بووەتەوە.
|
حوکمڕانی |
١ی تشرینی دووەمی ١٨٩٤ – ١٥ی ئازاری ١٩١٧ |
|
تاجە گوڵینە |
٢٦ی ئایاری ١٨٩٦ |
|
پێش خۆی |
ئەسکەندەری سێیەم |
|
جێنشین |
پاشایەتی هەڵوەشایەوە |
|
لەدایکبوون |
١٨ی ئایاری ١٨٦٨ کۆشکی ئەلێکساندەر، ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا |
|
مردن |
١٧ی تەممووزی ١٩١٨ (تەمەن ٥٠ ساڵ) |
|
ناشتنی |
١٧ی تەممووزی ١٩٩٨ کاتدراڵی پیتەر و پاوڵ، سانت پترسبۆرگ، فیدراسیۆنی ڕووسیا |
|
منداڵەکان |
|
|
بنەچە |
هۆڵشتاین-گۆتۆرپ-ڕۆمانۆڤ |
|
باوک |
ئەسکەندەری سێیەمی ڕووسیا |
|
دایک |
داگمار لە دانیمارک |
|
ئایین |
ئۆرتۆدۆکسی ڕووسی |
|
واژۆ |
 |
ژیان
دوکی گەورە نیکۆڵاس لە ١٨ی ئایاری ١٨٦٨ لە کۆشکی ئەلێکساندەر لە تزارسکۆی سێلۆ لە باشووری سانت پترسبۆرگ لەدایکبووە، لە سەردەمی ئیمپراتۆری باپیرەی ئەلێکساندەری دووەم. باوکی، دوکی گەورە نیکۆلاس میراتگری تەختی ڕووسیا بوو و گەورەترین کوڕی ئیمپراتۆری ئەسکەندەری دووەمی ڕووسیا بوو کە لە ژیاندا مابوو. باپیر و باپیرەی لە لای باوکییەوە ئیمپراتۆر ئەلێکساندەری دووەم و ئیمپراتۆری ماریا ئەلێکساندەرڤنا بوون، داپیرە و باپیرەی لە لای دایکیەوە بریتی بوون لە پاشا کریستیانی نۆیەم و شاژن لویس لە دانیمارک. لە منداڵیدا نیکۆلاس و دایک و باوکی و خوشک و براکانی ساڵانە سەردانی کۆشکی شاهانەی دانیمارکیان دەکرد لە فرێدێنسبۆرگ و بێرنستۆرفبۆ بۆ سەردانی باپیر و باپیرەی. هەروەها سەردانەکان وەک کۆبوونەوەی خێزانەکان بوون، چونکە خوشک و براکانی دایکی لە بەریتانیا و ئەڵمانیا و یۆنانیشەوە لەگەڵ خێزانەکانیان دەهاتن.
لە ١ی ئازاری ١٨٨١، دوای تیرۆرکردنی باپیرەی، تزار ئەسکەندەری دووەم، نیکۆلاس بوو بە میراتگرێک لەگەڵ هاتنی باوکی وەک ئەسکەندەری سێیەم. بەهۆی هۆکاری ئاسایش، تزاری نوێ و خێزانەکەی شوێنی نیشتەجێبوونی سەرەکی خۆیان گواستەوە بۆ کۆشکی گاتچینا لە دەرەوەی شارەکە، تەنها بۆ ئاهەنگی جۆراوجۆر دەچوونە ناو پایتەخت.
دەسەڵات
دوای مردنی باوکی، ئەلێکساندەری سێیەم، نیکۆلای لە یەکی تشرینی دووەمی ١٨٩٤ بوو بە ئیمپراتۆری نوێ، لە ٢٦ی ئایاری ١٨٩٦، تاجە گوڵینەی فەرمی نیکۆلاس وەک تزار لە کاتدراڵی ئوسپێنسکی کە دەکەوێتە ناو کرێملین بەڕێوەچوو.
لە ئاهەنگێکدا لە ٢٧ی ئایاری ١٨٩٦، فێستیڤاڵێکی گەورە بە خواردن و بیرەی بێبەرامبەر و کوپەکانی یادگاری لە مەیدانی خۆدینکا لە دەرەوەی مۆسکۆ بەڕێوەچوو. خۆدینکا وەک شوێنەکە هەڵبژێردرا چونکە تاکە شوێن بوو لە نزیک مۆسکۆ کە ئەوەندە گەورە بوو کە هەموو هاوڵاتیانی مۆسکۆ لەخۆ بگرێت. پێش ئەوەی خواردن و خواردنەوەکە دابەش بکرێت، دەنگۆی ئەوە بڵاوبووەوە کە بەشی هەمووان ناکات. لە ئەنجامدا جەماوەرەکە پەلەیان کرد بۆ وەرگرتنی پشکی خۆیان و هەندێک کەس لێدانیان خوارد، بەهۆی ئەوەوە لەو ١٠٠ هەزار کەسەی کە ئامادە بوون، مەزەندە دەکرێت کە 1,389 کەس مردوون و نزیکەی 1,300 کەس بریندار بوون. کارەساتی خۆدینکا وەک نیشانەیەکی ناخۆش سەیر دەکرا و نیکۆلاس لە سەرەتای دەسەڵاتی خۆیەوە بەدەستهێنانی متمانەی جەماوەری بە قورسی زانی.
ساڵانی یەکەمی دەسەڵاتدارییەکەی کەمێک زیاتر لە بەردەوامبوون و پەرەپێدانی ئەو سیاسەتەی بەخۆیەوە بینی کە ئەلێکساندەری سێیەم پەیڕەوی لێکرد. نیکۆڵاس پارەی بۆ پێشانگای سەرتاسەری ڕووسیا لە ساڵی ١٨٩٦ تەرخان کرد. لە ساڵی ١٨٩٧ گەڕاندنەوەی ستانداردی زێڕین لەلایەن سێرگی ویت، وەزیری دارایی، زنجیرە چاکسازییە داراییەکانی تەواو کرد، کە پانزە ساڵ پێشتر دەستیپێکردبوو. تا ساڵی ١٩٠٢ هێڵی ئاسنی ترانس سیبیریا نزیک بوو لە تەواوبوون؛ ئەمەش یارمەتی ڕووسەکانی دا بۆ بازرگانیکردن لە ڕۆژهەڵاتی دوور بەڵام هێشتا هێڵی ئاسن پێویستی بە بڕێکی زۆر کار هەبوو.
کاروباری کڵێساکان
نیکۆلاس هەمیشە پێی وابوو خودا ئەوی هەڵبژاردووە بۆ ئەوەی ببێتە تزار و هەر بۆیە بڕیارەکانی تزار ڕەنگدانەوەی ویستی خودایە و ناتوانرێت مشتومڕی لەسەر دروست بکرێت. ئەو قەناعەتی بەو شتە هەبوو کە خەڵکی سادەی ڕووسیا لەم شتە تێدەگەن و خۆشیان دەوێت، ئەمەش بەهۆی ئەوەی خەڵکی لەکاتی دەرکەوتنی تزار بەسەریدا هەڵیاندەدا و سۆزیان بۆ دەردەبڕی. باوەڕە کۆنەکەی بووە هۆی ئەوەی فەرمانڕەوایەکی زۆر سەرسەخت بێت کە سنووردارکردنی دەستووری بۆ دەسەڵاتەکەی ڕەتکردەوە. ئەنجامەکەی بێمتمانەیییەکی نوێ بوو لە نێوان تزار و پلەبەندیی کڵێسا و لە نێوان ئەو پلەبەندانە و خەڵکدا. بەم شێوەیە بنکەی پشتیوانی تزار ناکۆک بوو.
دەستپێشخەری لە کاروباری دەرەوە
نیکۆلاس سیاسەتەکانی باوکی پەیڕەو کرد، هاوپەیمانی فەرەنسا و ڕووسیای بەهێز کرد و سیاسەتی ئاشتیکردنی گشتی ئەورووپای پەیڕەو کرد، کە لە کۆنفرانسی ئاشتیی بەناوبانگی لاهای گەیشتە لوتکە. ئەم کۆنفرانسە کە لەلایەن نیکۆلاسی دووەمەوە پێشنیار و پێشخستنی بۆ کرا، بە مەبەستی کۆتاییهێنان بە پێشبڕکێی چەک و دانانی ئامێر بۆ چارەسەرکردنی ئاشتیانەی ناکۆکییە نێودەوڵەتییەکان بانگهێشتکرا. ئەنجامەکانی کۆنفرانسەکە کەمتر بوو لەوەی چاوەڕوان دەکرا بەهۆی ئەو بێمتمانەییەی یەکترەوە کە لە نێوان زلهێزەکاندا هەبوو. سەرەڕای ئەوەش، ڕێککەوتننامەکانی لاهای لە یەکەم لێدوانی فەرمی یاساکانی جەنگ بوون. لە ساڵی ١٩٠١ لەگەڵ دیپلۆماتکاری ڕووسی فریدریش مارتێنس کاندید بوون بۆ خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی بەهۆی دەستپێشخەریی بانگهێشتکردنی کۆنفرانسی ئاشتی لاهای و بەشداریکردن لە جێبەجێکردنی.
شەڕی ڕووسیا و ژاپۆن
پێکدادانی نێوان ڕووسیا و ئیمپراتۆریەتی ژاپۆن تا وەرچەرخانی سەدەی بیستەم نزیک بوو لە حەتمی. ڕووسیا لە ڕۆژهەڵاتی دووردا فراوان بووبوو و گەشەی نیشتەجێبوون و خواستە خاکییەکانی، لەگەڵ پووچەڵبوونەوەی ڕێگای بەرەو باشوور بۆ باڵکان، لەگەڵ خواستە خاکییەکانی ژاپۆن خۆی لە ویشکانی ئاسیادا ناکۆک بوون. نیکۆلاس سیاسەتێکی دەرەوەی شەڕانگێزی سەبارەت بە مانچوریا و کۆریا پەیڕەو کرد و بە توندی پشتگیری لە پلانی وەها دەکرد کە ئیمتیازاتی زیاتر بدرێتە ڕووسیا.
جەنگ لە شوباتی ساڵی ١٩٠٤ بە هێرشێکی پێشوەختەی ژاپۆن بۆ سەر کەشتییەکی ڕووسیا لە پۆرت ئارسەر دەستی پێکرد، پێش ڕاگەیاندنی فەرمی جەنگ.
بەهۆی ئەوەی کە کەشتیی ڕۆژهەڵاتی دووری ڕووسیا لە پۆرت ئارسەر گیری خواردبوو، تاکە کەشتیی دیکەی ڕووسیا کەشتیی باڵتیک بوو؛ بڕیاردرا کە کەشتییەکە بۆ گەشتێکی نۆ مانگە بۆ ڕۆژهەڵات بنێردرێت. شانشینی یەکگرتوو ڕێگەی نەدەدا هێزی دەریایی ڕووسیا کەناڵی سوێز بەکاربهێنێت، بەهۆی هاوپەیمانییەکەی لەگەڵ ئیمپراتۆریەتی ژاپۆن، هەروەها بەهۆی ڕووداوی دۆگەر بانک کە کەشتیی باڵتیک بە هەڵە تەقەی لە بەلەمەکانی ماسیگرتنی بەریتانیا کرد لە دەریای باکوور. کەشتیی باڵتیک بە جیهاندا تێپەڕی بۆ هەڵگرتنی گەمارۆی سەر پۆرت ئارسەر، بەڵام دوای چەندین سەرگەرمی ناخۆش لە ڕێگادا، نزیک بوو لەوەی لەناو بچێت لەلایەن ژاپۆنییەکانەوە لە شەڕی گەرووی تسوشیما. لەسەر وشکانیش سوپای ئیمپراتۆری ڕووسیا تووشی کێشەی لۆجستی بوو. لە کاتێکدا فەرماندەیی و پێداویستییەکان لە سانت پترسبۆرگەوە دەهاتن، شەڕ لە بەندەرەکانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا ڕوویدا و تەنها هێڵی ئاسنی ترانس سیبیریا بۆ گواستنەوەی پێداویستییەکان هەبوو. هێڵی شەمەندەفەری 9,200 کیلۆمەتری لە نێوان سانت پترسبۆرگ و پۆرت ئارسەر تاکە ڕێڕەو بوو، هیچ ڕێڕەوێکی لە دەوروبەری دەریاچەی بایکالدا نەبوو، بۆیە پۆرت ئارسەری گەمارۆدراو کەوتە دەست ژاپۆنییەکان، ئەمەش دوای نۆ مانگ لە شەڕکردن.
لەگەڵ ئەوەی ڕووسیا ڕووبەڕووی شکستی نزیک بووەوە لەلایەن ژاپۆنییەکانەوە، بانگەوازی ئاشتی پەرەی سەند. دایکی نیکۆلاس و و ئیمپراتۆری ئامۆزای ویلهێلمی دووەم، داوایان لە نیکۆلاس کرد کە دانوستان بۆ ئاشتی بکات. سەرەڕای هەوڵەکان، نیکۆڵاس هەروا خۆی لە خۆدزینەوە بوو، لە ١٠ی تشرینی یەکەمدا تەلەگرامێکی بۆ کایزەر نارد کە مەبەستی ئەوە بووە بەردەوام بێت لە شەڕکردن تاوەکو ژاپۆنییەکان لە مانچوریا دەر دەکرێن. لە ٢٧-٢٨ی ئایاری ١٩٠٥ و لەناوبردنی کەشتیی ڕووسیا لەلایەن ژاپۆنییەکانەوە، دواجار نیکۆلاس بڕیاریدا داوای ئاشتی بکات. نیکۆلاسی دووەم نێوەندگیری ئەمریکای قبووڵ کرد و سێرگی ویت بە سەرۆکی دەسەڵاتی گشتی بۆ دانوستانەکانی ئاشتی دەستنیشان کرد. شەڕەکە بە واژۆکردنی پەیماننامەی پۆرتسمۆس کۆتایی هات.
پۆگرۆمەکانی دژە جوولەکەکان لە ساڵانی ١٩٠٣-١٩٠٦
ڕۆژنامەی کیشینێڤ بێسارابێتس کە ماددەی دژە جوولەکەکانی بڵاودەکردەوە، پارەی لە ڤیاچێسلاڤ پلێهڤێ وەزیری ناوخۆ وەردەگرت. ئەم بڵاوکراوانە بوونە سووتەمەنی پۆگرۆمی کیشینێڤ (ئاژاوەگێڕی). حکوومەتی نیکۆلاسی دووەم بەشێوەیەکی فەرمی ئاژاوەگێڕییەکانی ئیدانە کرد و پارێزگاری هەرێمەکەی لە کارەکەی دوورخستەوە و ئەنجامدەرانیش لەلایەن دادگاوە دەستگیرکران و سزادران. هەروەها سەرکردایەتی کڵێسای ئۆرتۆدۆکسی ڕووسیا پۆگرۆمەکانی دژە جوولەکەکانی ئیدانە کرد. بانگەوازەکان بۆ دڵسۆزان کە ئیدانەی پۆگرۆمەکان دەکەن لە هەموو کڵێساکانی ڕووسیا بە ئاشکرا خوێندرایەوە. بە شێوەیەکی نهێنی، نیکۆلاس سەرسامی خۆی بەو بابەتە دەربڕی، دژە جوولەکەگەرایی وەک ئامرازێکی بەسوود بۆ یەکخستنی خەڵکی پشت حکوومەت سەیر دەکرد؛ بەڵام لە ساڵی ١٩١١، دوای تیرۆرکردنی پیۆتر ستۆلیپین لەلایەن شۆڕشگێڕی جوولەکە دیمیتری بۆگرۆڤ، نیکۆلای هەوڵەکانی حکوومەتی بۆ ڕێگریکردن لە پۆگرۆمەکانی دژە جوولەکە پەسەند کرد.
یەکشەممەی خوێناوی (١٩٠٥)
چەند ڕۆژێک پێش یەکشەممەی خوێناوی لە ٩ی کانوونی دووەمی ١٩٠٥)، قەشە و سەرکردەی کرێکاران جۆرجی گاپۆن حکوومەتی ئاگادارکردەوە لە کاروانی داهاتوو بۆ کۆشکی زستانە دەیەوێت داواکارییەکی کرێکاران ڕادەستی تزار بکات.
ڕۆژی یەکشەممە ٩ی کانوونی دووەمی ١٩٠٥، گاپۆن دەستی بە خۆپیشاندان کرد. کرێکاران بە چەک و ئاشتیانە بە شەقامەکاندا ڕێپێوانیان کرد. هەندێکیان ئایکۆن و لافیتەی ئایینییان هەڵگرتبوو، هەروەها ئاڵای نیشتمانی و وێنەی تزاریان هەڵگرتبوو. لەکاتی ڕۆیشتنیان سروود و خودا تزار ڕزگار بکاتیان دەوت. کاتژمێر ٢ ی پاشنیوەڕۆ بڕیار بوو هەموو کاروانە کۆبووەکان بگەنە کۆشکی زستانە. یەک ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ سەربازەکان ڕووی نەدا. لە سەرانسەری شارەکەدا، لە پردەکانی سەر ڕێگا ستراتیژییەکان، خۆپیشاندەران بۆیان دەرکەوت کە ڕێگەکەیان لەلایەن کۆزاک و سەربازەکانەو گیراوە؛ دواتریش سەربازەکان تەقەیان لە خەڵکەکە کرد.
ژمارەی فەرمی قوربانییەکان ٩٢ کوژراو و چەند سەد بریندارێک بوو. گاپۆن نەما و دەست بەسەر سەرکردەکانی دیکەی ڕێپێوانەکەدا گیرا. هەموو ئەمانەش بوونە هۆی چەندین ڕەخنە دژی تزار. لە ئێوارەی هەمان ڕۆژ تزار نووسیبووی "ڕۆژێکی سەخت! لە سانت پترسبۆرگ بەهۆی خواستی کرێکاران بۆ گەیشتن بە کۆشکی زستانە پشێوییەکی جددی ڕوویدا. سەربازەکان ناچار بوون لە شوێنە جیاجیاکانی شارەکە تەقە بکەن، کوژراو و برینداری زۆریش هەبوون. پەروەردگارا، ئەمە چەند بە ئازار و خراپە!".
شۆڕشی ١٩٠٥
لە بەرانبەر پەرەسەندنی دژایەتی و دوای ڕاوێژکردن لەگەڵ ویت و شازادە سڤیاتۆپۆلک-میرسکی، تزار لە ٢٥ی کانوونی دووەمی ١٩٠٤دا بە بەڵێنی ئوکاسی چاکسازی دەرکرد. بە هیوای کورتکردنەوەی یاخیبوونەکە، زۆرێک لە خۆپیشاندەران لە ڕۆژی یەکشەممەی خوێناویدا تەقەیان لێکرا کاتێک هەوڵیان دەدا بەرەو کۆشکی زستانە لە سانت پترسبۆرگ ڕێپێوان بکەن. دیمیتری فیۆدۆرۆڤیچ ترێپۆڤ فەرمانی پێکرا کە ڕێوشوێنی توند بگرێتەبەر بۆ ڕاگرتنی چالاکیی شۆڕشگێڕانە. دوکی گەورە سێرگی لە مانگی شوباتدا بەهۆی بۆمبێکی شۆڕشگێڕێکەوە لە مۆسکۆ لەکاتی بەجێهێشتنی کرێملین کوژرا. لە ٣ی ئازاردا تزار شۆڕشگێڕانی ئیدانە کرد. لەم نێوەندەدا ویت پێشنیاری کرد کە مانیفێستێک دەربکرێت و پلانەکانی چاکسازی بە وردی بخرێنە ڕوو، لە مانگی حوزەیرانیش کەشتیی جەنگی پۆتێمکین کە بەشێک بوو لە کەشتیگەلی دەریای ڕەش یاخی بوو.
لە دەوروبەری مانگی ئاب/ئەیلوول، دوای سەرکەوتنی دیپلۆماسی لە کۆتاییهێنان بە شەڕی ڕووسیا و ژاپۆن، ویت نامەیەکی بۆ تزار نووسی و جەختی لەسەر پێویستی بەپەلەی چاکسازی سیاسی لە ناوخۆدا کردەوە.
لە مانگی ئۆکتۆبەردا مانگرتنی هێڵی ئاسن پەرەی سەند و بوو بە مانگرتنی گشتی کە وڵاتەکەی ئیفلیج کرد. تزار ڕەشنووسەکەی قبووڵ کرد و ئیمپراتۆر و خۆسەپێنی هەموو ڕووسەکان ناچار بوو مانیفێستی ئۆکتۆبەر واژۆ بکات کە ڕەزامەندی لەسەر دامەزراندنی دومای ئیمپراتۆری دەربڕی، و دەستبەرداری بەشێک لە خۆسەپێنییە بێسنوورەکەی بوو. بڕگەی ئازادی ئایین کڵێسای تووڕە کرد، چونکە ڕێگەی بە خەڵک دا بگۆڕدرێن بۆ ئایینی پرۆتستانتی ئینجیلی، کە پیاوانی ئایینی وتیان ئەمە بیدعەیە.
پەیوەندیی لەگەڵ دوما
لە ژێر فشاری هەوڵی شۆڕشی ڕووسیا لە ساڵی ١٩٠٥، لە ٥ی ئابی ئەو ساڵەدا نیکۆلاسی دووەم مانیفێستێکی سەبارەت بە بانگهێشتکردنی دۆمای دەوڵەت بڵاوکردەوە، کە بە دومای بولیگین ناسرابوو، کە سەرەتا وا بیردەکرایەوە کە ئۆرگانێکی ڕاوێژکارییە. لە مانیفێستی ئۆکتۆبەردا، تزار بەڵێنیدا ئازادییە مەدەنییە سەرەتاییەکان بناسێنێت و بەشدارییەکی بەرفراوان لە دومای دەوڵەتدا دابین بکات و دەسەڵاتی یاسادانان و چاودێریکردن بە دوما ببەخشێت. بەڵام ئەو بڕیاریدا تەنانەت لە چوارچێوەی چاکسازیشدا خۆسەپێنەکەی خۆی بپارێزێت. ئەمەش لە دەقی دەستووری ساڵی ١٩٠٦ دا ئاماژەی پێکرا. وەک خۆسەپێنەری باڵا وەسف کرا، و دەسەڵاتی جێبەجێکردنی بەرفراوانی پاراست، تەنانەت لە کاروباری کڵێسادا. هەروەها وەزیرەکانی کابینەکەی ڕێگەیان نەدەدرا دەستوەردان لە یەکتر بکەن و هاوکاری یەکتر بکەن.
پەیوەندییەکانی نیکۆلاس لەگەڵ دوما خراپ بوو. دومای یەکەم، داوای مافی دەنگدانی گشتگیر و چاکسازی ڕیشەیی لە زەوی و ئازادکردنی هەموو زیندانییە سیاسییەکان و دەرکردنی ئەو وەزیرانەی دەکرد کە لەلایەن تزارەوە لە بەرژەوەندی خۆی لە دوما دانراون.
هەرچەندە نیکۆلاس سەرەتا پەیوەندییەکی باشی لەگەڵ سەرۆک وەزیرانی خۆی، سێرگی ویت هەبوو، بەڵام ئەلێکساندرا بێمتمانە بوو بەو پێیەی کە هانی لێکۆڵینەوەی لە گریگۆری ڕاسپوتین دابوو و لەگەڵ تێکچوونی دۆخی سیاسی، بۆیە نیکۆلاس دومای هەڵوەشاندەوە. دوما پڕ بوو لە توندڕەوەکان، زۆربەیان ئارەزووی ئەوەیان دەکرد پاڵ بە یاسایەکەوە بنێن کە خاوەندارێتی موڵکی تایبەت هەڵبوەشێنێتەوە.
دومای دووەم بۆ یەکەمجار لە شوباتی ساڵی ١٩٠٧ کۆبووەوە، پارتە چەپەکان- لەوانەش سۆسیال دیموکراتەکان و شۆڕشگێڕانی سۆسیال کە بایکۆتی دومای یەکەمیان کردبوو- ٢٠٠ کورسییان لە دومای دووەمدا بەدەستهێنابوو، کە زیاتر لە یەک لەسەر سێی ئەندامان بوو. دیسانەوە نیکۆلاس بە بێ تاقەتی چاوەڕێی کرد تا خۆی لە دوماش ڕزگار بکات.
دوای ئەوەی دومای دووەم کێشەی هاوشێوەی لێکەوتەوە، سەرۆکوەزیرانی نوێ پیۆتر ستۆلیپین بە شێوەیەکی تاکلایەنە هەڵیوەشاندەوە، و یاساکانی هەڵبژاردنی گۆڕی بۆ ئەوەی بتوانێت دومای داهاتوو ناوەڕۆکێکی کۆنەپەرستانەتری هەبێت، و زاڵ بێت بەسەریدا. ستۆلیپین، سیاسەتمەدارێکی لێهاتوو، پلانی گەورەی بۆ چاکسازی هەبوو. لەوانە خستنەڕووی قەرز بۆ چینی خوارەوە بۆ ئەوەی بتوانن زەوی بکڕن، بە مەبەستی پێکهێنانی چینێکی جووتیار کە دڵسۆز بێت بۆ کۆشک و پاشا. بەڵام لەگەڵ تێپەڕبوونی کاتدا نیکۆلاس دەستی کرد بە متمانەکردن بە دوما.
جەنگی جیهانیی یەکەم و شکست
بەهۆی ئەوەی حکوومەت نەیتوانی پێداویستییەکان بەرهەمبهێنێت لە جەنگی جیهانیی یەکەم، زیادبوونی سەختییەکان بووە هۆی ئاژاوە و یاخیبوونی بەرفراوان. بەهۆی ئەوەی نیکۆلاس لە ساڵی ١٩١٥ تا ١٩١٦ لە بەرەی جەنگ دوورکەوتەوە، وا دیار بوو دەسەڵات دەڕوخێت و پایتەخت لە دەستی مانگرتوو و سەربازە یاخیبووەکاندا مایەوە. سەرەڕای هەوڵەکانی باڵیۆزی بەریتانیا سێر جۆرج بوکانان بۆ ئاگادارکردنەوەی تزار کە پێویستە چاکسازی دەستوری بدات بۆ بەرپەرچدانەوەی شۆڕش، نیکۆلاس بەردەوام بوو لە پاشەکشە.
لە ڕووی ئایدیۆلۆژییەوە گەورەترین پشتیوانی تزار لە لایەن پاشایەتییە ڕاستڕەوەکانەوە بوو، کە بەم دواییە هێزیان بەدەستهێنابوو. هەرچەندە ئەوان تا دەهات نامۆ دەبوون بەهۆی پشتگیری تزار لە چاکسازییە ڕۆژاواییەکانی ستۆلیپین کە لە سەرەتای شۆڕشی ساڵی ١٩٠٥دا ئەنجامدرا و بە تایبەتی بەهۆی ئەو دەسەڵاتە سیاسییەی تزار بە ڕاسپوتین بەخشیبووی. تا سەرەتای ساڵی ١٩١٧ ڕووسیا لە لێواری داڕمانی تەواوی مۆڕاڵدا بوو. بە مەزەندەکردن ١,٧ ملیۆن سەربازی ڕووسیا لە جەنگی جیهانیی یەکەمدا کوژراون. سوپا ١٥ ملیۆن پیاوی لە کێڵگەکان بردبوو و نرخی خۆراکیش بەرز بووبووەوە. نرخی هێلکەیەک چوار هێندەی ساڵی ١٩١٤ بوو، کەرە پێنج ئەوەندە بوو.
لە ٢٣ی شوباتی ١٩١٧ لە شاری پترۆگراد، تێکەڵەیەک لە کەشوهەوای زۆر سەختی سارد و کەمیی خۆراکی توند بووە هۆی ئەوەی خەڵک بچنە ناو دوکان و نانەواخانەکانەوە بۆ وەرگرتنی نان و پێداویستییەکانی دیکە. لە شەقامەکاندا لافیتە سوورەکان دەرکەوتن و قسە بە سەرۆک وترا. پۆلیس تەقەی لە دانیشتووانەکە کرد کە بووە هۆی ئاژاوەگێڕی. سەربازانی پایتەخت پاڵنەریان خراپ بوو و ئەفسەرەکانیان هیچ هۆکارێکیان نەبوو بۆ دڵسۆزی لە دەسەڵات، بەشێکی زۆری دڵسۆزانی تزار لە دوورەوە لە جەنگ بوون، بە پێچەوانەوە سەربازەکانی پترۆگراد توڕە بوون و پڕ بوون لە گەرمی شۆڕشگێڕانە و لایەنگریی دانیشتووانیان کرد.
کابینەی تزار داوای لە نیکۆلاس کرد کە بگەڕێتەوە پایتەخت و پێشنیاری کرد کە بە تەواوی دەست لەکار بکێشێتەوە. تزار کە لەلایەن ئەلێکساندەر پرۆتۆپۆپۆڤ وەزیری ناوخۆوە زانیاری هەڵەی پێدرا کە دۆخەکە لە ژێر کۆنتڕۆڵدایە، فەرمانی دا هەنگاوی پتەو لە دژی خۆپیشاندەران بنرێت.
ژەنەڕاڵ خابالۆڤ هەوڵیدا ڕێنماییەکانی تزار لە بەیانی یەکشەممە ١١ی ئازاری ١٩١٧ بخاتە بواری جێبەجێکردنەوە. سەرەڕای پۆستەری زەبەلاح کە فەرمانی بە خەڵک دەکرد لە شەقامەکان دوور بکەونەوە، قەرەباڵغییەکی زۆر کۆبوونەوە و تەنها دوای ئەوەی نزیکەی ٢٠٠ کەس تەقەیان لێکرا بڵاوبوونەوە، لە ١٢ی ئازاردا جبەخانەکان تاڵان کران و وەزارەتی ناوخۆ و بینای حکوومەتی سەربازی و بارەگای پۆلیس و دادگاکانی یاسا و دەیان بینای پۆلیس ئاگریان تێبەردرا. تا نیوەڕۆ قەڵای پەترۆس و پۆڵس بە تۆپخانە قورسەکانییەوە لە دەستی یاخیبووەکاندا بوو. تا شەو ٦٠ هەزار سەرباز پەیوەندییان بە شۆڕشەوە کردبوو.
فەرمانەکە تێکچوو و سەرۆکوەزیران نیکۆلای گۆلیتسین دەستی لەکارکێشایەوە؛ ئەندامانی دوما و سۆڤیەت حکوومەتێکی کاتییان پێکهێنا بۆ هەوڵدان بۆ گەڕاندنەوەی ڕێکوپێکی. داواکارییەکیان دەرکرد کە نیکۆلاس دەبێت دەستبەرداری دەسەڵات بێت. لە ترسی هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆ و کردنەوەی ڕێگا بۆ داگیرکردنی ئەڵمانیا، نیکۆلاس هیچ بژاردەیەکی تری نەبوو جگە لە ملکەچبوون.
دەستلەکارکێشانەوە
لە کۆتایی "شۆڕشی شوبات"، نیکۆلاسی دووەم لە ٢ی ئازاری ١٩١٧ دەستلەکارکێشانەوەی هەڵبژارد. سەرەتا دەستی لەکارکێشایەوە لە بەرژەوەندی ئەلێکسیی کوڕی، بەڵام چەند کاتژمێرێک دواتر دوای ئامۆژگاری پزیشکەکان بیرۆکەکەی گۆڕی، و براکەی کرد بە جێنشین، دوکی گەورە مایکل، وەک ئیمپراتۆری داهاتووی بۆ هەموو ڕووسییەکان. بەیاننامەیەکی بڵاوکردەوە بەڵام لەلایەن حکوومەتی کاتیەوە سەرکوتکرا. مایکل ڕەتیکردەوە تەختی پاشایەتی قبووڵ بکات تا ئەو کاتەی خەڵک ڕێگەیان پێدرا لە ڕێگەی ئەنجومەنی دامەزرێنەرەوە دەنگ بدەن بۆ بەردەوامبوونی دەسەڵاتی پاشایەتی یان کۆمار. دەستلەکارکێشانەوەی نیکۆلاسی دووەم و دواخستنی مایکل لە وەرگرتنی تەختی پاشایەتی، سێ سەدەی دەسەڵاتی شانشینی ڕۆمانۆڤی کۆتایی پێهێنا. ئەمریکا یەکەم حکوومەتی بیانی بوو کە دان بە حکوومەتی کاتیدا نا.
هەردوو حکوومەتی کاتی و نیکۆلاس دەیانویست بنەماڵەی شاهانە دوای دەستلەکارکێشانەوەی بچنە دەرەوەی شار، بەریتانیا بژاردەی پەسەندکراو بوو. حکوومەتی بەریتانیا بە دوودڵیەوە لە ١٩ی ئازاری ١٩١٧ مافی پەنابەری بە خێزانەکەی پێشکەش کرد، هەرچەندە پێشنیار کرا کە باشترە ڕۆمانۆڤەکان بچنە وڵاتێکی بێلایەن. هەواڵی ئەو پێشنیارە جەنجاڵی پارتی کرێکاران و زۆرێک لە لیبراڵەکانی لێکەوتەوە، بۆیە پێشنیاری پەنابەری لە مانگی نیساندا پاش ناڕەزایەتییەکانی شا جۆرج پێنجەم کێشرایەوە، کە بە ئامۆژگاری سکرتێرەکەی ئارسەر بیگ، بارۆنی یەکەم ستامفۆردهام، نیگەران بوو لەوەی کە بوونی نیکۆڵاس ڕەنگە ڕاپەڕینێک لە ئیرلەندا بورووژێنێت. لە سەرەتای هاوینی ساڵی ١٩١٧ حکوومەتی ڕووسیا پەیوەندی بە حکوومەتی بەریتانیاوە کرد لەسەر پرسی مافی پەنابەری و ئاگادارکرایەوە کە پێشنیارەکە کێشراوەتەوە بەهۆی ڕەچاوکردنی سیاسەتی ناوخۆیی بەریتانیا.
حکوومەتی فەرەنسا بە لەبەرچاوگرتنی زیادبوونی نائارامییەکان لە بەرەی ڕۆژاوا و لە بەرەی ناوخۆ لە ئەنجامی شەڕی بەردەوام لەگەڵ ئەڵمانیا، ڕەتیکردەوە ڕۆمانۆڤەکان قبووڵ بکات. حکوومەتی کاتی تەنها لە ڕێگەی هاوپەیمانییەکی نائارام لەگەڵ سۆڤیەتی پترۆگرادەوە لە دەسەڵاتدا مایەوە، پلانێکی سەرەتایی بۆ ناردنی بنەماڵەی شاهانە بۆ بەندەری باکوری مورمانسک ناچار بوو وازی لێبهێنرێت کاتێک زانرا کە کرێکارانی هێڵی ئاسن و سەربازەکانی پاسەوانییان دڵسۆزن بۆ سۆڤیەتی پترۆگراد کە دژی هەڵهاتنی تزار بوون؛ پێشنیارێکی دواتر بۆ ناردنی ڕۆمانۆڤەکان بۆ بەندەرێکی بێلایەن لە دەریای باڵتیک لە ڕێگەی دوکایەتی گەورەی فینلاندەوە ڕووبەڕووی کێشەی هاوشێوە بووەوە.
بۆیە لە ٢٠ی ئازاری ١٩١٧ حکوومەتی کاتی بڕیاریدا کە بنەماڵەی شاهانە لە کۆشکی ئەلێکساندەر لە تزارسکۆی سێلۆ لە ژێر دەستبەسەری ماڵەوەدا ڕابگیرێت.
کۆچی دوایی و تیرۆر
دوای شۆڕشی شوباتی ساڵی ١٩١٧، ڕۆمانۆڤەکان و خزمەتکارەکانیان لە کۆشکی ئەلێکساندەر زیندانی کرابوون، دواتر لە دوای شۆڕشی ئۆکتۆبەرەوە گوازرانەوە بۆ تۆبۆلسکی سیبیریا. دواتر پێش لەسێدارەدانیان لە تەممووزی ١٩١٨دا گواسترانەوە بۆ ماڵێک لە یکاتێرینبۆرگ، نزیک چیای ئۆرال.
لە شەوی ١٦-١٧ی تەممووزی ١٩١٨ بنەماڵەی ڕۆمانۆڤی ئیمپراتۆری ڕووسیا (نیکۆلای و هاوسەر و منداڵەکانی) لەلایەن شۆڕشگێڕانی بەلشەفیک لە سەردەمی یاکۆڤ یورۆڤسکی تەقەیان لێکرا و کوژران. لەو شەوەدا ئەندامانی ئەو دەوروبەرە ئیمپراتۆرییە کوژران کە لەگەڵیان بوون: پزیشکی دەربار یوجین بۆتکین؛ خانمی خزمەتکار ئانا دیمیدۆڤا؛ یاریزانی پێی ئەلێکسی، ترۆپ؛ و چێشتلێنەر ئیڤان خاریتۆنۆڤ. تەرمەکان بردرانە دارستانی کۆپتیاکی، لەوێ ڕوتکرانەوە و نێژران و بە نارنجۆک جەستەیان بڕینەوە بۆ ئەوەی نەناسرێنەوە.
لە ساڵی ١٩٧٩، ئەلێکساندەر ئەڤدۆنین، زانای ئاماتۆر شوێنی ناشتنەکەی دۆزیەوە. یەکێتیی سۆڤیەت تا ساڵی ١٩٨٩ لە سەردەمی گلاسنۆستدا بە ئاشکرا دانی بە بوونی ئەم پاشماوەیانەدا نەنا. دواتر ناسنامەی پاشماوەکان بە شیکاری و لێکۆڵینەوەی پزیشکی دادوەری و DNA پشتڕاستکرایەوە، بە هاوکاری پسپۆڕانی بەریتانیا. لە ساڵی ١٩٩٨، هەشتا ساڵ دوای لەسێدارەدانەکان، پاشماوەی خێزانی ڕۆمانۆڤ لە پرسەیەکی دەوڵەتیدا لە کاتدراڵی پیتەر و پاوڵ لە سانت پترسبۆرگ بە خاک سپێردرا.
