ناوه‌ڕۆك
ناساندن
جەنگی جیهانیی دووەم (بە ئینگلیزی: Second World War، بە عەرەبی: الحرب العالمية الثانية) کە بە کورتکراوەی (WWII) دەناسرێت، جەنگێکی جیهانی بوو کە لە ساڵی ١٩٣٩ تا ١٩٤٥ بەردەوام بوو. زۆرینەی ڕەهای وڵاتانی جیهانی لەخۆگرتبوو بەتایبەت زلهێزەکان و دوو هاوپەیمانی سەربازی دژ بەیەکیان پێکهێنا: هاوپەیمانان و وڵاتانی تەوەر. لە جەنگێکی گشتیدا کە زیاتر لە ١٠٠ ملیۆن کەس لە ٣٠ وڵاتی جیاواز بەشدارییان تێدا کرد. فڕۆکەکان ڕۆڵێکی سەرەکییان لە ململانێکاندا گێڕا، ئەمەش بووە هۆی بۆردومانی ستراتیژی ناوەندەکانی دانیشتووان و بەکارهێنانی یەکەمجاری چەکی ئەتۆمی لە جەنگدا. لە ئەنجامی جەنگەکە ٧٠ بۆ ٨٥ ملیۆن کەس کوژران، کە زۆرینەیان خەڵکی مەدەنی بوون. دەیان ملیۆن کەس بەهۆی کۆمەڵکوژی (لەوانەش هۆلۆکۆست) و برسێتی و کۆمەڵکوژی و نەخۆشی گیانیان لەدەستدا. لە دوای شکستی وڵاتانی تەوەر، ئەڵمانیا و ژاپۆن داگیرکران و دادگای تاوانەکانی جەنگ لە دژی سەرکردەکانی ئەڵمانیا و ژاپۆن بەڕێوەچوو.
هۆکارە وردەکانی جەنگی جیهانی دووەم مشتومڕیان لەسەرە، بەڵام هۆکارە سەرەکی بریتی بوون لە جەنگی دووەمی ئیتاڵۆ و ئەسیوپیا، جەنگی ناوخۆی ئیسپانیا، جەنگی دووەمی چین و ژاپۆن، ململانێ سنوورییەکانی سۆڤیەت و ژاپۆن، سەرهەڵدانی فاشیزم لە ئەورووپا و بەرزبوونەوەی گرژییەکانی ئەورووپا لە جەنگی جیهانیی یەکەمەوە. بەگشتی جەنگی جیهانیی دووەم لە ١ی ئەیلوولی ١٩٣٩ دەستی پێکرد، کاتێک ئەڵمانیای نازی لە سەردەمی ئەدۆلف هیتلەردا هێرشی کردە سەر پۆڵەندا. دواتر شانشینی یەکگرتوو و فەرەنسا لە ٣ی ئەیلوولدا شەڕیان دژی ئەڵمانیا ڕاگەیاند. بەپێی پەیمانی مۆلۆتۆڤ-ریبنترۆپ لە ئابی ١٩٣٩، ئەڵمانیا و یەکێتیی سۆڤیەت پۆڵەندایان دابەشکردبوو و "کایەکانی کاریگەری خۆیان" لە سەرانسەری فینلەندا، ئیستۆنیا، لاتڤیا، لیتوانیا و ڕۆمانیادا دیاری کردبوو. لە کۆتاییەکانی ساڵی ١٩٣٩ تا سەرەتای ساڵی ١٩٤١، لە زنجیرەیەک هەڵمەت و پەیماننامەدا، ئەڵمانیا بەشێکی زۆری کیشوەری ئەورووپای داگیرکرد و هاوپەیمانی تەوەری لەگەڵ ئیتاڵیا و ژاپۆن پێکهێنا. دوای دەستپێکردنی هەڵمەتەکان لە باکووری ئەفریقا و ڕۆژهەڵاتی ئەفریقا، و ڕووخانی فەرەنسا لە ناوەڕاستی ساڵی ١٩٤٠، شەڕەکە بە پلەی یەکەم لە نێوان زلهێزەکانی تەوەری ئەورووپا و ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا بەردەوام بوو، لەگەڵ شەڕ لە باڵکان، شەڕی ئاسمانی بەریتانیا و شەڕی زەریای ئەتڵەسی. لە ٢٢ی حوزەیرانی ١٩٤١ ئەڵمانیا سەرکردایەتی زلهێزەکانی تەوەری ئەورووپای کرد بۆ لەشکرکێشییەک دژی یەکێتیی سۆڤیەت و بەرەی ڕۆژهەڵات کە گەورەترین شانۆی وشکانی جەنگ بوو لە مێژوودا.
ژاپۆن کە ئامانجی زاڵبوون بوو بەسەر ئاسیا و زەریای هێمن، تا ساڵی ١٩٣٧ لەگەڵ کۆماری چین لە شەڕدا بوو. لە کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٤١ ژاپۆن هێرشی کردە سەر خاکەکانی ئەمریکا و بەریتانیا بە هێرشێکی نزیک لە یەک کاتدا بۆ سەر باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و ناوەڕاستی زەریای هێمن، لەنێویاندا هێرشێک بۆ سەر کەشتییەکانی ئەمریکا لە پێرل هاربەر کە لە ئەنجامدا ئەمریکا شەڕی دژی ژاپۆن ڕاگەیاند. بۆیە زلهێزەکانی تەوەری ئەورووپا بە هاودەنگی شەڕیان لە دژی ئەمریکا ڕاگەیاند. هەر زوو ژاپۆن بەشێکی زۆری ڕۆژاوای زەریای هێمنی گرت، بەڵام پێشڕەوییەکانی لە ساڵی ١٩٤٢دا ڕاگیران دوای ئەوەی لە شەڕی میدوەی دۆڕا؛ دواتر ئەڵمانیا و ئیتاڵیا لە باکووری ئەفریقا و لە ستالینگراد لە یەکێتیی سۆڤیەت شکستیان هێنا. پاشەکشە سەرەکییەکان لە ساڵی ١٩٤٣- لەوانە زنجیرەیەک شکستەکانی ئەڵمانیا لە بەرەی ڕۆژهەڵات، داگیرکارییەکانی هاوپەیمانان بۆ سەر سیسیلیا و وشکانی ئیتاڵیا و هێرشەکانی هاوپەیمانان لە زەریای هێمن- زلهێزەکانی تەوەری لە دەستپێشخەرییەکانیان وەستاند ناچاری کردن لە هەموو بەرەکاندا پاشەکشەی ستراتیژی بکەن. لە ساڵی ١٩٤٤ هاوپەیمانانی ڕۆژاوا هێرشیان كردە سەر فەرەنسا كە لەلایەن ئەڵمانیاوە داگیركرابوو، هاوكات یەكێتیی سۆڤیەت زیانەكانی خاكی خۆی وەرگرتەوە و ڕووی لە ئەڵمانیا و هاوپەیمانەكانی كرد. لە ماوەی ساڵانی ١٩٤٤ و ١٩٤٥دا ژاپۆن لە وشکانی ئاسیا تووشی پێچەوانەبوونەوە بوو، لە کاتێکدا هاوپەیمانان هێزی دەریایی ژاپۆنیان پەكخست و دوورگە سەرەکییەکانی ڕۆژاوای زەریای هێمنیان گرت.
جەنگ لە ئەورووپا بە ئازادکردنی ئەو ناوچانەی کە لەلایەن ئەڵمانیاوە داگیرکرابوون، و لەشکرکێشی بۆ سەر ئەڵمانیا لەلایەن هاوپەیمانەکانی ڕۆژاوا و یەکێتیی سۆڤیەتەوە کۆتایی هات، کە بە کەوتنی بەرلین بە دەست سەربازانی سۆڤیەت و خۆکوشتنی هیتلەر و خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرجی ئەڵمانیا لە ٩ی ئایاری ١٩٤٥دا کۆتایی هات. دوای جاڕنامەی پۆتسدام لەلایەن هاوپەیمانانەوە لە ٢٦ی تەممووزی ١٩٤٥ و ڕەتکردنەوەی ژاپۆن بۆ خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرج، ئەمریکا یەکەم بۆمبی ئەتۆمی فڕێدایە سەر شارەکانی هێرۆشیمای ژاپۆن، لە ٦ی ئاب و ناگاساکی، لە ٩ی ئاب. لە بەرانبەر داگیرکارییەکی نزیک بۆ سەر دوورگەکانی ژاپۆن، ئەگەری بۆردومانی تری ئەتۆمی و چوونە ناوەوەی سۆڤیەت بۆ شەڕی دژی ژاپۆن لە سەروبەندی داگیرکردنی مەنچوریادا، ژاپۆن لە ١٥ی ئابدا نیازی خۆی بۆ خۆبەدەستەوەدان ڕاگەیاند، پاشان بەڵگەنامەی خۆبەدەستەوەدانی لە ٢ی ئەیلوولی ١٩٤٥، سەرکەوتنی تەواوی لە ئاسیا بۆ هاوپەیمانان چەسپاند.
جەنگی جیهانیی دووەم، ڕیزبەندی سیاسی و پێکهاتەی کۆمەڵایەتی گۆی زەوی گۆڕی. نەتەوە یەکگرتووەکان (UN) بۆ پەرەپێدانی هاوکاری نێودەوڵەتی و ڕێگریکردن لە ململانێکانی داهاتوو دامەزرا، زلهێزە سەرکەوتووەکان: چین، فەرەنسا، یەکێتیی سۆڤیەت، بەریتانیا و ئەمریکا بوونە ئەندامی هەمیشەیی ئەنجوومەنی ئاسایشی ئەو ڕێکخراوە. یەکێتیی سۆڤیەت و ئەمریکا وەک زلهێزێکی ڕکابەر سەریان هەڵدا و جەنگی سارد لەنێوانیان دروست بوو کە نزیکەی نیو سەدەی خایاند. لە دوای وێرانکارییەکانی ئەورووپا، کاریگەریی زلهێزەکانی کەم بووەوە و بووە هۆی بێکۆلۆنیزەکردنی ئەفریقا و ئاسیا. زۆربەی ئەو وڵاتانەی کە پیشەسازییەکانیان زیانیان بەرکەوتبوو، بەرەو بوژانەوەی ئابووری و فراوانبوون هەنگاویان نا. یەکگرتنی سیاسی و ئابووری، بە تایبەت لە ئەورووپا، وەک هەوڵێک بۆ پێشگرتن لە دوژمنایەتییەکانی داهاتوو و کۆتاییهێنان بە دوژمنایەتییەکانی پێش جەنگ و دروستکردنی هەستی ناسنامەی هاوبەش دەستی پێکرد.
بابەتی سەرەکی: جەنگی جیهانیی دووەم
ئەورووپای ڕۆژاوا (١٩٤٠-١٩٤١)
بەش: داگیرکردنی نەرویج و دانیمارک و فەڕەنسا، دروستکردنی وڵاتانی تەوەر، هاتنەناوەوەی ئیتاڵیا بۆ جەنگ، درێژکردنەوەی هاوکارییەکانی ئەمریکا بۆ بەریتانیا.
دوای هەڵگیرسانی جەنگ لە ئەورووپا، لە نیسانی ١٩٤٠ ئەڵمانیا هێرشی کردە سەر دانیمارک و نەرویج، ئەمەش بۆ پاراستنی بارەکانی کانزای ئاسن لە سویدەوە کە هاوپەیمانان هەوڵیان دەدا بیبڕن. دانیمارک دوای چەند کاتژمێرێک خۆی بەدەستەوەدا و لە ماوەی دوو مانگدا نەرویج سەرەڕای پشتیوانی هاوپەیمانان داگیرکرا. ناڕەزایی بەریتانیا لە هەڵمەتی نەرویج بووە هۆی دەستلەکارکێشانەوەی سەروەزیران نێڤیل چەمبەرلین و لە ١٠ی ئایاری ١٩٤٠دا وینستن چەرچڵ جێگەی گرتەوە. هەر لەو ڕۆژەدا ئەڵمانیا هێرشی کردە سەر فەڕەنسا و قەڵا بەهێزەکانی هێڵی ماژینۆت لە سنووری فەرەنسا و ئەڵمانیا، ئەڵمانیا هێرشەکەی ئاراستەی نەتەوە بێلایەنەکانی بەلجیکا و هۆڵەندا و لۆکسمبۆرگ کرد. ئەڵمانییەکان مانۆڕێکی لایەنییان بە ناوچەی ئاردێن ئەنجامدا، کە هاوپەیمانان پێیان وابووبوو بەربەستێکی سروشتییە لە دژی ئۆتۆمبێلە زرێپۆشەکان. بە سەرکەوتوویی جێبەجێکردنی تاکتیکی نوێی بلیتزکریگ، ڤێرماخت بە خێرایی پێشڕەوی کرد بۆ کەناڵەکە و هێزەکانی هاوپەیمانانی لە بەلجیکا وێران کرد، بەشێکی زۆری سوپای هاوپەیمانانی لەناو ناوچەیەکدا لە سنووری فەرەنسا و بەلجیکا لە نزیک لیل گیریان خوارد. شانشینی یەکگرتوو توانی تا سەرەتای مانگی حوزەیران ژمارەیەکی بەرچاو لە سەربازانی هاوپەیمانان لەو ناوچەیە چۆڵ بکات، هەرچەندە نزیکەی هەموو ئامێرەکانیان جێهێشت.
لە ١٠ی حوزەیران ئیتاڵیا هێرشی کردە سەر فەرەنسا و شەڕی دژی هەردوو فەرەنسا و بەریتانیا ڕاگەیاند. ئەڵمانییەکان ڕوویان لە باشوور کرد لە دژی سوپای لاوازبووی فەرەنسا و پاریس لە ١٤ی حوزەیران داگیر کرا. دوای هەشت ڕۆژ فەرەنسا ئاگربەستی لەگەڵ ئەڵمانیا واژۆ کرد و وڵاتەکە دابەش بوو بەسەر ناوچەی داگیرکاریی ئەڵمانیا و ئیتاڵیا و دەوڵەتێکی داگیرنەکراو لە ڕومپ لە ژێر ڕژێمی ڤیچیدا، کە هەرچەندە بە فەرمی بێلایەن بوو، بەڵام بەگشتی لەگەڵ ئەڵمانیادا هاوپەیمان بوو. فەرەنسا کەشتییەکانی هێشتەوە، کە شانشینی یەکگرتوو لە ٣ی تەممووزدا هێرشی کردە سەر لە هەوڵێکدا بۆ ڕێگریکردن لە دەستبەسەرداگرتنیان لەلایەن ئەڵمانیاوە.
شەڕی ئاسمانیی بەریتانیا لە سەرەتای مانگی تەممووزدا بە هێرشەکانی لوفتواف بۆ سەر کەشتی و بەندەرەکان دەستی پێکرد. شانشینی یەکگرتوو پێشنیارە ئاشتییەکەی هیتلەری ڕەتکردەوە و هەڵمەتی باڵادەستی ئاسمانیی ئەڵمانیا لە مانگی ئابدا دەستی پێکرد، بەڵام شکستی هێنا، ئەمەش وایکرد لەشکرکێشی پێشنیارکراوی ئەڵمانیا بۆ سەر بەریتانیا دوابخرێت بۆ ماوەیەکی نادیار. هێرشی بۆردومانی ستراتیژی ئەڵمانیا بە هێرشی شەوانە بۆ سەر لەندەن و شارەکانی دیکە لە بلیتز توندتر بوو، بەڵام نەیتوانی هەوڵەکانی جەنگی بەریتانیا بە شێوەیەکی بەرچاو تێکبدات و تا ڕادەیەکی زۆر لە مانگی ئایاری ١٩٤١ کۆتایی هات.
بە بەکارهێنانی بەندەرەکانی فەرەنسا کە تازە دەستی بەسەردا گیرابوو، هێزی دەریایی ئەڵمانیا سەرکەوتنی بەدەستهێنا لە بەرانبەر هێزی دەریایی شاهانەی بەریتانیا. بەڵام دواتر کەشتیی ناوخۆیی بەریتانیا لە ٢٧ی ئایاری ١٩٤١ سەرکەوتنێکی بەرچاوی بەدەستهێنا بە نوقمکردنی کەشتیی جەنگیی ئەڵمانیا بەناوی بیسمارک (Bismarck). لە ساڵی ١٩٤٠ و دوای گرتنی پاریس لەلایەن ئەڵمانیاوە، قەبارەی هێزی دەریایی ئەمریکا بەشێوەیەکی بەرچاو زیادی کرد. لە مانگی ئەیلوولدا ئەمریکا زیاتر ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر بازرگانیکردن بە کەشتییە تێکدەرە ئەمریکییەکان بۆ بنکەکانی بەریتانیا.
لە کۆتایی مانگی ئەیلوولی ١٩٤٠دا، پەیمانی سێ قۆڵی بە فەرمی ژاپۆن و ئیتاڵیا و ئەڵمانیای وەک زلهێزەکانی تەوەر یەکخست. لە پەیمانی سێ قۆڵیدا مەرج ئەوە بوو کە هەر وڵاتێک جگە لە یەکێتیی سۆڤیەت هێرش بکاتە سەر هەر هێزێکی وڵاتانی تەوەر، ئەوانی تر ناچار دەبن لەگەڵیدا جەنگ ڕابگەیەنن. تەوەرەکە لە تشرینی دووەمی ١٩٤٠ فراوانتر بوو کاتێک هەنگاریا و سلۆڤاکیا و ڕۆمانیا پێوەی پەیوەست بوون. دواتر ڕۆمانیا و هەنگاریا بەشدارییەکی گەورەیان کرد لە شەڕی تەوەر دژی یەکێتیی سۆڤیەت، بەتایبەت ڕۆمانیا کە دەیویست ئەو خاکانە کۆنتڕۆڵ بکاتەوە کە ڕادەستی یەکێتیی سۆڤیەت کرابوو.
