ناوه‌ڕۆك
ناساندن
مەحموود جەلالەدین "جەلال" بەیار (بە ئینگلیزی: Celâl Bayar، بە عەرەبی: جلال بايار) ئابووریناس و سیاسەتمەدارێکی تورکە و لە ساڵی ١٩٥٠ تا ١٩٦٠ سێیەم سەرۆکی تورکیا بووە؛ پێشتر لە ساڵی ١٩٣٧ تا ١٩٣٩ سەرۆکوەزیرانی تورکیا بووە.
| سێیەمین سەرۆکی تورکیا | |
|---|---|
| لە ماوەی: ٢٧ی ئایاری ١٩٥٠ – ٢٧ی ئایاری ١٩٦٠ | |
| لەدوای | ئیسمێت ئینۆنو |
| لە پێش | سێمال گورسێل |
| سێیەم سەرۆک وەزیرانی تورکیا | |
| لە ماوەی: ١ی تشرینی دووەمی ١٩٣٧ – ٢٥ی ژانویەی ١٩٣٩ | |
| لەدوای | ئیسمێت ئینۆنو |
| لەپێش | رەفیک سەیدەم |
| ڕێبەری پارتی دیموکرات | |
| لە ماوەی: ٧ی حوزەیرانی ١٩٤٦ – ٩ی حوزەیرانی ١٩٥٠ | |
| لە پێش | عەدنان مێندەرێس |
| ژیانی تایبەت | |
| لەدایکبوون |
١٦ی ئایاری ١٨٨٣
جێملیک، ئیمپراتۆریەتی عوسمانی |
| کۆچی دوایی |
٢٢ی ئابی ١٩٨٦ (تەمەن ١٠٣ ساڵ) ئیستەنبووڵ، تورکیا |
| حیزبی سیاسی | پارتی دیموکرات (١٩٤٦-١٩٦١) پارتی گەلی کۆماری (١٩٢٣-١٩٤٥) کۆمەڵەی یەکێتی و پێشکەوتن (١٩٠٨-١٩٢٢) |
| واژوو |  |
بەیار لە کۆمیتەی یەکێتی و پێشکەوتن دەستی بە کارەکانی کردووە و لقەکانی لە ئیزمیر و بورسا دامەزراندووە. دوابەدوای ڕاگەیاندنی کۆمار، بەشێکی زۆری دامەزراوە داراییە سەرەتاییەکانی تورکیای دامەزراند، لەنێویاندا یەکەم بانکی وڵاتەکە، بەناوی (İş Bankası). موستەفا کەمال ئەتاتورک کە داکۆکیکار بوو لە سیاسەتە ئابوورییە لیبراڵییەکان، لە ساڵی ١٩٣٧دا بەیاری وەک سەرۆکوەزیران دەستنیشان کرد بۆ چاکسازییەک لە بواری ئابووری، تاوەکوو لە ساڵی ١٩٣٩ لە سەردەمی ئیسمەت ئینۆنۆ دەستی لەکارکێشایەوە.
تا ساڵی ١٩٤٥ ئەندامی پارتی کۆماریخوازی گەل بووە کە تاکە پارتی یاسایی بووە. لە ساڵی ١٩٤٦ پارتی دیموکراتی دامەزراند لەگەڵ عەدنان مێندێرس و فوئات کۆپرولو و ڕەفیق کۆراڵتان کە قۆناغی فرە حیزبی تورکیایان دەستپێکرد. گواستنەوەی ئاشتیانەی دەسەڵات لە جەهەپە بۆ پارتی دیموکرات لە هەڵبژاردنەکانی ساڵی ١٩٥٠ ڕوویدا، دوای ئەوە بەیار وەک سێیەم سەرۆکی تورکیا هەڵبژێردرا. دواتر لە ساڵانی ١٩٥٤ و ١٩٥٧ دووبارە هەڵبژێردرایەوە، بۆ ماوەی ١٠ ساڵ وەک سەرۆک کۆمار خزمەتی کرد. لەو ماوەیەدا مێندێرس سەرۆک وەزیران بوو. دوای کودەتاکەی ساڵی ١٩٦٠ دەسەڵاتەکانی ڕووخێنرا و زیندانی کرا.
بە تەمەن درێژترین تەمەنی سەرۆکی دەوڵەت دادەنرێت و درێژترین تەمەنی سەرکردەی دەوڵەت بووە تاوەکوو ٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٨ (کاتێک لەلایەن چاو سێن کۆکسال چوومەوە ڕیکۆردەکەی شکێنرا). جەلال بەیار لە ٢٢ی ئابی ١٩٨٦ لە تەمەنی ١٠٣ ساڵیدا دوای نەخۆشییەکی ماوەکورت کۆچی دوایی کرد.
ژیان
مەحموود جەلالەدین (بەیار دوای ساڵی ١٩٣٤) لە ١٦ی ئایاری ١٨٨٣ لە ئوموربەی، گوندێکی گێملیک لە بورسا لەدایکبووە، کوڕی سێیەمی عەبدوڵڵا فەهمی ئەفەندی، پێشەنگی ئایینی و مامۆستایە. بەیار دوای خوێندن وەک کارمەند کاری دەکرد، سەرەتا لە دادگایەک لە جەملیک و دواتر لە بانکی زیرات. لە ساڵی ١٩٠٦ لە بانکی دۆیچە ئۆریێنت لە شاری بورسا دامەزراوە.
بەیار لە ساڵی ١٩٠٧ پەیوەندی بە لقێکی نافەرمی کۆمیتەی یەکێتی و پێشکەوتن (CUP)ـەوە دەکات لە شاری بورسا. دوای ئەوەی سەردەمی دەستووری دووەم دوای شۆڕشی گەنجی تورک ڕاگەیەندرا، وەک سکرتێری گشتی لقێکی ناوخۆیی تازە دامەزراوەی ڕێکخراوەکە کاری کردووە، بەیار میلیشیایەکی یەکێتیی لە بورسا پێکهێنا بە مەبەستی پەیوەندیکردن لەگەڵ سوپای کرداریی مەحموود شەوکەت پاشا لە کاتی ڕووداوی ٣١ی ئازاردا. لە ساڵی ١٩١١ لقی کۆمەڵەی ئیتحادو تەرەقی لە ئیزمیر کردەوە، دواتر ڕێکخراوێکی بەناوی Halkın Doğru (ڕاستیی بۆ گەل) دامەزراند و بوو بە زمانحاڵی ئیتحادو تەرەقی، لەوێ بە وتارەکانی لایەنگری لە یەکێتی و پێشکەوتن دەکرد و بە ناوی ساختەی تورگوت ئەلپ بابەتەکانی بڵاو دەکردەوە. بەشداربووی کودەتاکەی ساڵی ١٩١٣ بووە دژی عوسمانییەکان و شایەتحاڵی کوشتنی وەزیری جەنگ نازم پاشا بووە.
بەیار بە باشی پەیوەندی بە بازنەکانی داراییەوە هەبوو، ڕۆڵێکی گرنگی لە سیاسەتەکانی یەکێتیی میلی ئیکتیسات (ئابووری نیشتمانی)دا هەبوو. ئەندامی ڕێکخراوی تایبەت بووە و شانبەشانی ئەشرەف سێنسەر کوشسوباشی لە کوشتن و دزینی یۆنانییە عوسمانییەکان کاریان کردووە بۆ ئەوەی لە ساڵی ١٩١٤دا ناچاریان بکات کۆچ بکەن. دەستپێشخەری کردنەوەی ئامادەیی کچانی ئیزمیر و قوتابخانەی پیشەیی شیمەندیفەر لە باسمەهانێ و کتێبخانەیەک بووە لە ئیزمیر. هەروەها بەیار ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە دروستکردنی یانەی وەرزشی ئەلتای ئێس کەی کە بنکەکەی لە ئیزمیرە.
شەڕی سەربەخۆیی
دوای ئاگربەستی مودرۆس کە کۆتایی بە جەنگی جیهانیی یەکەم بۆ عوسمانییەکان هێنا، لە دادگای یاسای سەربازیی ئیزمیر وەک تاوانبارێکی جەنگ دادگایی کرا و بێتاوان دەرچوو. بەڵام کاتێک زلهێزە هاوپەیمانەکان سەرەڕای ئاگربەستەکە بەردەوام بوون لە پێشڕەویکردن بۆ ناو خاکی عوسمانییەکان، بەیار دوای بیستنی دەنگۆی داگیرکردنی ئیزمیر لەلایەن هاوپەیمانانەوە و زانی ناوی لە لیستی دەستگیرکردنەکانی حکوومەتی ئازادی و ڕێککەوتن لە قوستەنتینیەدایە، بۆیە هەڵهات بۆ شاخەکان. کاتێک ئیزمیر داگیرکرا، هاوکاری شەڕڤانانی بەرخۆدانی نیشتمانی لە ناوچەی سۆکێ کرد. بەشداری شەڕی ئایدنی لە دژی یۆنانیەکان کرد.
بەیار لە هەڵبژاردنی ساڵی ١٩١٩دا وەک جێگری ساروهان بۆ پەرلەمانی عوسمانی هەڵبژێردرا، دوای داگیرکردنی قوستەنتینیە، بەرەو ئەنقەرە هەڵهات بۆ ئەوەی پەیوەندی بە موستەفا کەمال ئەتاتورک و بزووتنەوەی سەربەخۆیی تورکیا بکات. موستەفا کەمال داوای لە بەیار کرد لە بورسا بمێنێتەوە بۆ ئەوەی بەرپەرچی یاخیبووان بداتەوە. بۆ ماوەیەکی کورت ئەندامی ڕێکخراوی سوپای سەوز و پارتی شیوعیی تورکیا بووە، کە پارتێکی کۆمۆنیستی فۆکس بوو لەلایەن موستەفا کەمالەوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی کاریگەرییەکانی حیزبی شیوعیی تورکیا دامەزراوە.
لە ئەنجوومەنی نیشتمانیی گەورەی تورکیا کە تازە دامەزرا بووە نوێنەری بورسا. هەمان ساڵ وەک بریکاری وەزیری ئابووری کاری کردووە و لە ساڵی ١٩٢١ وەک وەزیری ئابووری دەستنیشان کراوە. ئەو سەرکردایەتی کۆمیسیۆنی دانوستانەکانی کرد لە کاتی ڕاپەڕینی چەرکێس ئیتێم. بەیار لە ساڵی ١٩٢٢ لە کاتی کۆنفرانسی ئاشتی لۆزان وەک ڕاوێژکاری ئیسمەت ئینۆنو ئەندامی شاندی تورکیا بووە.
ماوەی یەک حیزبی
بەیار لە هەڵبژاردنی ساڵی ١٩٢٣ وەک ئەندامی کۆمەڵەی بەرگری لە مافە نیشتمانییەکانی ئەنادۆڵ و ڕومێلیا هەڵبژێردرا و وەک جێگری ئیزمیر لە پەرلەمان کاری کردووە. لە ٦ی ئازاری ١٩٢٤ جەلال بەیار وەک وەزیری بیناسازی و نیشتەجێکردنی ئاڵوگۆڕکردن دەستنیشانکرا. بەیار لە دەرەنجامی بوونی لە بازنەی نزیکی موستەفا کەمال لەم ماوەیەدا کاریگەر بوو لە دیاریکردنی سیاسەتی ئابووریی ڕژێم. سیاسەتی سەرمایەدارییەکی مۆدێرن و پاڵپشتی دەوڵەتی پەیڕەو کرا. لە ٢٦ی ئابی ١٩٢٤ ئەتاتورک بەیاری ڕاسپارد بانکی نیشتمانی دابمەزرێنێت، کە لە ئەنجامدا ئیشبانک لە ئەنقەرە دامەزرا، دواتر باجی ئاشار هەڵوەشایەوە، زەوی دابەشکرا، یاسای هاندان بۆ پیشەسازی دەرچوو، دروستکردنی هێڵی ئاسن خێراتر کرا، بانکی ناوەندی دامەزرا. کاریگەرییەکانی خەمۆکی گەورە بووە هۆی ئەوەی ئەم سیاسەتە "لیبڕاڵترە" بە ستاتیزم بگۆڕدرێت.
لە ماوەی سەرۆکایەتییەکەیدا وەک وەزیری ئابووری (لە نێوان ساڵانی ١٩٣٢-١٩٣٧)، بەیار بووە یەکێک لە داکۆکیکارە سەرەکییەکانی ستاتیزم. بەیار لە ستاتیزم وەک ئامرازێکی کاریگەر لە دروستکردنی ئابوورییەکی ناسیۆنالیستی و سەرمایەداریدا تێگەیشتووە. ماوەی سەرۆکایەتی بەیار وەک وەزیری ئابووری زیادبوونی دەستێوەردانەکانی ڕێکخراوەیی لە ئابووریدا لەلایەن دەوڵەتەوە، و ئاستی بەرزی پیشەسازیی بەخۆیەوە بینی. بۆ ئەم مەبەستەش پلانی پیشەسازی پێنج ساڵەی یەکەم دەرچوو. دامەزراوەکانی وەک سومەربانک و ئیتیبانک بۆ دابینکردنی دارایی پیشەسازی دامەزران. ناسیۆنالیزاسیۆن و سیاسەتی ئابووریی پارێزگاریخوازی و زۆر قۆرخکاری دەوڵەتی دروست بوون.
لە ١ی تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٣٧ ئاتاتورک بەیاری وەک سەرۆک وەزیرانی حکوومەتی تورکیا دەستنیشانکرد دوای ئەوەی ئینۆنوو حکوومەتەکەی بەجێهێشت. لە سەردەمی حکوومەتی بەیاردا یاسای دێنیزبانک کە درێژەپێدەری ڕێبازی ستاتیستی بوو، دەرچوو و چەندین بە نیشتیمانیکردن ئەنجامدرا. هەرچەندە هیچ گۆڕانکارییەکی بەرچاو لە پێکهاتەی حکوومەت و سیاسەتی ئابووریدا ڕووی نەدا. لە پۆستی سەرۆک وەزیران بەردەوام بوو کاتێک ئەتاتورک کۆچی دوایی کرد و ئینۆنۆ بوو بە سەرۆک کۆماری تورکیا لە ساڵی ١٩٣٨، جیاوازی بیروڕا لەگەڵ ئینۆنو وایکرد لە ٢٥ی کانوونی دووەمی ١٩٣٩ دەست لە پۆستی سەرۆک وەزیران بکێشێتەوە.
دروستکردنی حیزبی دیموکرات
لە کاتی جەنگی جیهانیی دووەمدا چالاکیی سیاسی بەیار سنووردار بوو؛ هەرچەندە دووبارە وەک ئەندامی پەرلەمان هەڵبژێردرایەوە، بەڵام خۆی لە کابینەی حکوومەت بەدوور گرت. لە دوای ساڵی ١٩٤٣ دژایەتییەکی میانڕەوی بۆ حکوومەت گرتەبەر.
کۆتایی هاتنی جەنگی جیهانیی دووەم شەپۆلێکی جیهانی دیموکراسی بەدوای خۆیدا هێنا، کە ململانێی دەسەڵاتی لە ڕژێمی تاک حیزبی لە نێوان دوو وەشانی ستاتیزمدا دەستیپێکردەوە کە ئینۆنۆ و بەیار پشتگیریان لێدەکرد. دژایەتی ئیدارەی جەهەپە لە کاتی دەنگدان بە یاسای بودجەی ساڵی ١٩٤٥ سەریهەڵدا؛ لە دەنگدانەکەدا کە بۆ بودجەی حەوت مانگی حکوومەتی شوکرو ساراکۆغڵو بەڕێوەچوو، بەیار، عەدنان مێندەرێس، فوئات کۆپرولو، ڕەفیق کۆراڵتان و ئەمین سازاک دەنگیان بە دژی پڕۆژە یاساکە دا. دابەشبوونی ناو پارتەکە لە ٧ی حوزەیرانی ١٩٤٥ زیاتر دەرکەوت، کاتێک بەیار، مێندەرێس، کۆراڵتان و کۆپرولو پێشنیارێکیان پێشکەش بە سەرۆکایەتی پەرلەمانی جەهەپە کرد و داوای "هەموارکردنەوەی پەیڕەوی ناوخۆی پارت و هەندێک یاسا"یان کرد، کە پێشنیارەکە داوای ئازادکردنی سیاسی لە وڵات و لە حیزبدا دەکرد، بەڵام بە شێوەیەکی دروست لەلایەن ئەندامانی ئەنجومەنی ناوەندی جەهەپە ڕەتکرایەوە. لە ٢١ی ئەیلوولی ١٩٤٥ ئەنجومەنی جەهەپە بە کۆی دەنگ کۆپرولو و مێندەرێسی لە پارتەکە دەرکرد، و دوای ماوەیەکی کورت کۆراڵتان، بەیار لە ئەیلوولی ١٩٤٥ لە پۆستی پەرلەمانی و لە کانوونی دووەمی ١٩٤٥ لە جەهەپە دەستیان لەکارکێشایەوە. لە ٧ی کانوونی دووەمی ١٩٤٦دا ئەو چوار کەسە پارتی دیموکراتیان دامەزراند و بەیار وەک سەرۆکی پارتەکە هەڵبژێردرا. بەرنامەی حیزبیی پارتی دیموکرات، ڕێبازەکانی شێوازی بەیار لە سیاسەتی ئابووری، دیموکراتیزەکردنی سیاسی، کەمکردنەوەی دەسەڵاتی بیرۆکراسی و هاندانی دەستپێشخەری تایبەت، لە هەمان کاتدا پاراستنی بنەمای ستاتیزمی تێدابوو.
پارتی دیموکرات لە هەڵبژاردنی ساڵی ١٩٤٦ لە بەرانبەر جەهەپە سەرکەوتنی ڕێژەیی بەدەستهێنا و ٦٢ ئەندامی هەڵبژارد. بەیار لە یەکەمین کۆنگرەی پارتی دیموکرات لە مانگی یەکی ساڵی ١٩٤٧دا، داوای کرد یاسای هەڵبژاردنەکان هەموار بکرێتەوە، بۆ ئەوەی هەمان کەس نەتوانێت هەم سەرۆک و هەم سەرۆکی حیزب بێت و یاساکانی دیکەی دژە دیموکراسی هەڵبوەشێنرێنەوە. هەرچەندە پارتی دیموکرات لەلایەن بازنە ئایینییەکانەوە پشتیوانی دەکرا، کە لە سیاسەتی کاریگەرانەی عەلمانیزمی سەردەمی تاک حیزبی ناڕازی بوون، بەڵام پاشخانی کەمالیستی بەیار وەک دڵنیایی پابەندبوونی ئەو حیزبە بە عەلمانیەت سەیر دەکرا.
سەرۆکایەتی کۆمار
لە یەکەم هەڵبژاردنی ئازاد لە مێژووی تورکیادا، دیموکراتەکان بە ٥٣% دەنگی جەماوەری، لە هەڵبژاردنی گشتی ساڵی ١٩٥٠دا سەرکەوتنیان بەدەستهێنا. هەرچەندە بەیار ئاواتەخوازی ئەوە نەبوو ببێتە سەرۆک، بەڵام پەرلەمان لە ٢٢ی ئایاری ١٩٥٠ دا وەک سەرۆکی تورکیا هەڵیبژارد. دواتر دەستی لە سەرکردایەتی پارتی دیموکرات کێشایەوە، هەرچەندە بەردەوام لەگەڵ سەرۆک وەزیران و جێنشینی سەرۆکی پارتی دیموکرات، واتە مێندێرس، باسی سیاسەتی دەکرد. یەکەم سەرۆک کۆماری کۆمار بوو کە پێشینەی سەربازیی نەبوو. لە ساڵانی ١٩٥٤ و ١٩٥٧ هەڵبژێردرایەوە و بۆ ماوەی ١٠ ساڵ وەک سەرۆک کۆمار کاری کردووە.
لە سەردەمی سەرۆکایەتی بەیار پەیوەندییەکانی لەگەڵ بلۆکی ڕۆژاوا باشتر بوو و دوای قەیرانی گەرووەکانی تورکیا، تورکیا لە ساڵی ١٩٥١ پەیوەندی بە شەڕی کۆریاوە کرد و دواتر لە شوباتی ١٩٥٢دا بوو بە ئەندامی ناتۆ. بەیار بووە یەکەم سەرۆکی تورکیا کە سەردانێکی فەرمی بۆ ئەمریکا لە ساڵی ١٩٥٤ بکات. لە وتارێکدا لە گردبوونەوەیەکی پارتی دیموکرات لە ئیستەنبووڵ پێش هەڵبژاردنەکانی ساڵی ١٩٥٧، ڕایگەیاند کە "تورکیا لە ٣٠ ساڵدا دەبێتە "ئەمریکایەکی بچووک".
لە ماوەی دە ساڵی دەسەڵاتی دیموکراتەکاندا، کۆمەڵگای تورکیا بە گۆڕانکاری قوڵدا تێپەڕی. سیاسەتێکی ئابووری هەڵاوسان کە هاندەری کارگەی تایبەت بوو پەیڕەو کرا، هەرچەندە ڕۆڵی دەوڵەت کەم نەکرایەوە. بەشداری سیاسی زیادی کرد، ئەمەش وایکرد کادرێکی گەورەی ئەنادۆڵەکان بچنە ناو سیاسەت و بازرگانییەوە. هەرچەندە عەلمانیەت دەستبەردار نەبوو، بەڵام سیاسەتی عەلمانی ڕژێمی تاک حیزبی وازی لێ هێنرا. لە نیوەی دووەمی پەنجاکانی سەدەی ڕابردوودا، بە کاریگەریی خەمۆکی ئابووری، پارتی دیموکرات زیاتر سیاسەتی پاوانخوازانەی پەیڕەو کرد و فشارێکی قورسی خستە سەر ئۆپۆزسیۆن. لە سەردەمی سەرۆکایەتی ئەودا بوو کە پۆگرۆمی ئیستەنبووڵ لە ٦-٧ی ئەیلوولی ١٩٥٥ ئەنجامدرا. هەروەها بەیار کاریگەرییەکی یەکلاکەرەوەی هەبوو لە هاندانی تاکڕەوی لەلایەن دیموکراتەکانەوە.
کودەتا و زیندانی
لە ٢٧ی ئایاری ١٩٦٠ هێزە چەکدارەکانی تورکیا کودەتایەکی ئەنجامدا. بەیار سەرەتا هەوڵیدا بەرەنگاری ئەو ئەفسەرانە بێتەوە کە هاتبوون بۆ دەستگیرکردنی لە کۆشکی چانکایا لە بەرەبەیانی کودەتاکە و دواتر هەوڵیدا خۆی بکوژێت، بەڵام ڕێگەی پێ نەدرا. بەیار لەگەڵ دیموکراتەکانی دیکە دەستگیرکرا، لە دادگای باڵای داد لە یاسیدە بە تۆمەتی "خیانەت" و "پێشێلکردنی دەستوور" دادگایی کرا. لە کاتێکدا کە لە یاسیدە زیندانی بوو، هەوڵیدا بە پشتێنی کەمەر جارێکی دیکە خۆی بکوژێت بەڵام شکستی هێنا. لە ١٥ی ئەیلوولی ١٩٦١ سزای لەسێدارەدانی بەسەردا سەپێندرا. کۆمیتەی یەکێتی نیشتمانی سزای لەسێدارەدانی بۆ مێندەرێس، زۆرلو و پۆلاتکان پەسەند کرد، بەڵام سزای بەیار و دوانزە ئەندامی دیکەی حیزبەکە بۆ زیندانی هەتاهەتایی گۆڕدرا. بەیار لە یاسیدە گواسترایەوە بۆ زیندانی قەیسەری بەڵام لە ٧ی تشرینی دووەمی ١٩٦٤ بەهۆی کێشەی تەندروستی ئازاد کرا.
بەهۆی کێشەی تەندروستی لە ١٤ی شوباتی ١٩٦٢ هێنرایە ئەنقەرە بۆ چارەسەرکردن و دوای پێنج ڕۆژ بردیانە زیندانی قەیسەری. لەژێر فشاری لایەنگرانی پێشووی پارتی دیموکرات، سزاکەی بەیار بۆ ماوەی شەش مانگ لەلایەن حکوومەتەوە هەڵپەسێردرا بەهۆی کێشەی تەندروستییەوە و لە ٢٢ی ئازاری ١٩٦٣ ئازادکرا، بەیار ڕۆژی دواتر گەیشتە ئەنقەرە، و لەلایەن کاروانێکی گەورەوە پێشوازی لێکرا و قەرەباڵغی ڕوویدا. ئەم پێشوازییە بە جۆش و خرۆشەوە بووە هۆی ئاژاوەگێڕی لە شەقامەکاندا. لە کۆتاییدا بڕیاری دواخستنی ئازادکردنی بەیار لە زیندان لە ٢٨ی ئازار درا. دوای ئەوەی بۆ ماوەی ٦ مانگ لە نەخۆشخانەی ئەنقەرە لە ژێر چاودێریدا بوو، ڕەوانەی زیندانی قەیسەری کرایەوە.
تا ٨ی تشرینی دووەمی ١٩٦٤ لە زیندانی قەیسەریدا مایەوە، دواتر بە هۆکاری تەندروستی دووبارە ئازاد کرایەوە. لە ٨ی تەممووزی ١٩٦٦ لەلایەن سەرۆک سێڤدەت سونایەوە لێخۆشبوونی بۆ دەرکرا.
کۆچی دوایی
دوای لێخۆشبوون، بەیار کاری بۆ گەڕاندنەوەی مافی سیاسی ئەندامانی پێشووی پارتی دیموکرات کرد. لە ساڵی ١٩٦٨ یانەیەکی دامەزراند بە ناوی بیزم ئیڤ (ماڵی ئێمە) کە ئامانجی کۆکردنەوەی ئەو دیموکراسیانەی پێشوو بوو کە مافە سیاسییەکانیان لەدەستدا. لە ١٤ی ئایاری ١٩٦٩ لەگەڵ ڕکابەرە سیاسییەکەی ئینۆنونۆ کۆبوونەوەیەکی مێژوویی ئەنجامدا کە بووە هۆی ئەوەی جەهەپە هەموارکردنەوەی دەستوور پەسەند بکات کە مافە هەڵپەسێردراوەکانی بۆ ئەندامانی پێشووی پارتی دیموکرات گەڕاندەوە. ئەم هەموارکردنە سوپای تووڕە کرد.
لە ٢٢ی ئابی ١٩٨٦ لە تەمەنی ١٠٣ ساڵیدا لە شاری ئیستەنبووڵ دوای نەخۆشییەکی کورت کۆچی دوایی کرد.
ژیانی تایبەت
جەلال بەیار لە ساڵی ١٩٠٤ لە تەمەنی ٢١ ساڵیدا لەگەڵ ڕەشیدە هاوسەرگیری کرد و ئەویش تەمەنی ١٨ ساڵ بوو. سێ منداڵیان بوو: ڕێفی (١٩٠٤-١٩٤٠)، تورگوت (١٩١١-١٩٨٣) و نیلوفەر گورسۆی (١٩٢١).
