ناوه‌ڕۆك
ناساندن
قەزای چۆمان (بە ئینگلیزی: Choman district) یەکێکە لە قەزایەکانی پارێزگای ھەولێر کە دەکەوێتە سەر ڕێگای ھامڵتۆن. ئەم قەزایە ١٨٠ کیلۆمەتر لە باکووری پارێزگای هەولێر و ٢٥ کیلۆمەتر لە سنووری ئێران دوورە و دەروازەی نێودەوڵەتیی حاجی ئۆمەران کە خاڵێکی سنووریی گرنگی نێوان کوردستان و ئێرانە دەکەوێتە قەزای چۆمان، هەروەها بەرزترین لووتکە چیای هەرێمی کوردستان کە هەڵگوردە دەکەوێتە ئەم قەزایە. ئەم قەزایە لە ساڵی ١٩٦١ دروست کراوە و ساڵی ١٩٧٠ کراوە بە قەزا. لە ساڵی ٢٠١٠دا، ژمارەی دانیشتوانی ئەم قەزایە ٢٨٫٤٠٤ کەس بووە. قائیمقامیەتی قەزای چۆمان لە ناحیەکانی (سمیلان، گەڵاڵە، حاجی ئۆمەران و قەسرێ) پێك دێت و كۆی گشتی گوندەكانی ١١٦ گونده و رێژه‌ی دانیشتوانی لە ئێستادا (ساڵی ٢٠٢٢) ٤٧ هه‌زار که‌سه.
مێژووی قه‌زای چۆمان
چۆمان كە بە ناوچەی باڵەكایەتی ناسراوە لە ساڵی ١٩٦١ بۆ یەکەمجار ئاوەدان کراوەتەوە. چۆمان بە درێژاییی مێژوو ناوچەیەكی سەخت و شوێنی بەرنگاربوونەوەی داگیركەرانی كوردستان بووە، باڵەكایەتی بە مەڵبەندی شۆڕش و لانکەی کوردایەتی دەناسرێت و لەکاتی سەرهەڵدانی شۆڕشی ئەیلوولی مەزن بە ڕابەرایەتیی مەلا موستەفا بارزانی بوو بە مەڵبەندی ئەو شۆڕشە و تا ساڵی ١٩٧٤ دانیشتوانی ئەم دەڤەرە سەرەوەرییەكی مێژوویییان بۆ ناوچەكە تۆمار كرد كە بوون بە هەڵگری چەكی شەڕەف و بەرگرییان لە خاك و ئاوی كوردستان کرد. لەم كاتەدا ئەم سنوورە بە سەدان ڕووداوی جۆراوجۆر و داستانی مەزنی بەخۆیەوە بینی، لە هەمووی گرنگتر ئەو ناوچەیە شوێنی دانوستانی نێوان حكوومەتی ناوەندیی ئەوسای بەغداد و سەركردایەتیی شۆڕش بوو. قه‌زای چۆمان وه‌ك پایتەختی شۆڕشی ئەیلوول وای كرد گرنگی دەركەوێت، تا وای لێهات ڕژێمی بەعسی دیكتاتۆر چەندین پلانی بۆ لەناو بردنی ناوچەكە داڕشت، بەڵام خۆڕاگریی پێشمەرگەكانی شۆڕشی ئەیلوول و بەچۆكداهێنانی سوپای عێراق وای لە سەرانی حكوومەتی ئەوسای عێراق کرد که لە ڕۆژی ١١ی ئازاری ساڵی ١٩٧٠ لە چۆمان دەسەڵاتی خۆجێیەتی كە بە حكوومی زاتی ناسرابوو بدات بە كورد و لە هەمان ساڵیش بڕیاری بە قەزابوونی ناوچەکە دەرچوو، بەڵام دواتر بەهۆی بیری شۆڤێنیی عەرەب و ڕێكکەوتنی ئێران لەگەڵ سەدامی دیكتاتۆر وای كرد شۆڕشی ئەیلوول توشی نسكۆ ببێت و لەساڵی ١٩٨٣ بەهۆی شەڕی چەند ساڵه‌ی هەردوو وڵاتی ئێران و عێراق بۆماوەی هەشت ساڵ بەتەواوی سنوورەكە چوڵ كرا. لە ١٩٩١/٣/١٠ دوای ئەوەی قەزاکە لەگەڵ زەوی تەخت كرابوو جارێكی تر ئاوەدان كرایەوە و سەرلەنوێ ژیان لەم سنوورەدا دەستی پێ كردەوە. ئەم قەزایە لە ساڵی ١٩٩١ دوای ئاوەدانكردنەوەی جارێكی تر ڕووداوێكی مێژووییی بەخۆیەوە بینی كە بوو بە شوێنی مانەوەی نزیك لە یەك ملیۆن هاووڵاتی كوردستان كە لە ترسی بەعس لە ڕاپەڕینی بەهاری ١٩٩١ كۆچی بەكۆمەڵیان بۆ ناوچەكە كرد.
سنووری جوگرافیی قه‌زای چۆمان
قەزای چۆمان سنوورێكی جوگرافیی بەرفراوانی هەیە، كە لە ڕۆژهەڵاتەوە لەگەڵ شاری پیرانشاری كۆماری ئیسلامیی ئێران هاوسنوورە، لە باشووری ڕۆژهەڵاتەوە بە زنجیرە چیای قەندیلدا بۆ سنووری ناحیەی سەنگەسەری پشدەری سەر بە پارێزگای سلێمانی درێژ دەبێتەوە، لە باکووری ڕۆژهەڵاتەوە قەزای چۆمان لەگەڵ چیای حەسارۆست كە لوتكەكەی هەڵگۆردە و بەرزییەكەی نزیكەی (٣٦٠٧) مەترە، دەبەسترێتەوە، لە ڕۆژئاواشەوە بە ئیدارەی سەربەخۆی سۆران دەبەسترێتەوە، هەروەها لە باشوورەوە بە سنووری ناحیەی سیدەكانی سەر بە ئیدارەی سۆران كۆتایی دێت.
ناوچەی باڵەكایەتی ناوچەیەكی فروانی بەرزونزمە، بەشێكی بەرچاوی زەویی كشتوكاڵی تێدا هەیە، ڕووبەری گشتی چۆمان دەکاتە ٢٨٣٧٨٠ دۆنم، ڕووبەری شیاو بۆ چاندن ٣٦٩١٥ دۆنمە ڕووبەری ئاوییەکەی ٢٧٢٣٠ دۆنمە و ڕووبەری دێمیشی (زەوی نەکێڵدراو) ٩٦٨٥ دۆنم زەوی دەبێت. خەڵكی ئەم ناوچەیە بەزۆری بە كاری كشتوكاڵ و ئاژەڵدارییەوە خەریكن، بەرهەمەكانی جۆراوجۆرن و بەزۆری دوو وەرزین، هاوین و پاییزین، ناوچەکە لە زستاندا سەخت و ساردە و لە هاوینش گەرم و مامناوەندە، ڕێژەی بارانبارینی وەرزییە و مامناوەندە، بە گشتی کەشوهەوایەکەی شێدارە لە وەرزی زستانیشدا ڕێژەی بەفربارین بەرزدەبێتەوە کە هەندێك ساڵ دەگاتە ١٠٠ سم.
باری ئابووری
- لەڕووی مرۆیییەوە خەڵکی ناوچەی باڵەكایەتی ڕێژەیەكی بەرچاو لە فەرمانگە حكوومییەكان هەڵدەسوڕێنن و بەشێكی زۆری رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی بەڕێوە دەبەن، لە ڕووی هۆشیاریی كۆمەڵایەتیشەوە خەڵکەکە ئاستێكی بەرز و باشییان هەیە.
- سامانی ئاژەڵ لەو ناوچەیە گرنگیی زۆرە، چونكە ناوچەیەكی شاخاویە و پێكهاتە سروشتییەكەی وای كردووە كە ناوچەیەكی لەبار و بەسوود بێت بۆ بەخێوكردن ئاژەڵ. لەو ناوچەیە ڕێژەیەكی زۆر لە بزن، چێڵ، مەڕ و جۆرەكانی تری ئاژەڵ بەخێو دەكرێن.
- لەڕووی ڕووەكەوە ناوچەیەكی سروشتی و بەرفراوانی ڕووەك هەیە بە تایبەت ڕووەكی سروشتی كە بووەتە هۆی ئەوەی لە وەرزی لەوەڕین زیاتر لە سەدان هەزار مەڕ و بزن ڕووبکەنە ناوچەكە، ئەمەش بووەتە سەرمایەیەكی بەهێز بۆ دانیشتوانی ناوچەكە.
- لەڕووی كشتوكاڵەوە ناوچەیەكی تەسك و بەرزونزمە، زەوییەكانی شیاون و لە گرنگترین بەرهەمە كشتوكاڵییەكانی گەنم، خەیار و تەماتەن، هەروەها لە جۆرەكانی میوەش بە ناوبانگرترینیان گوێز، سێو، خۆخ و قەیسین كە ساڵانە بە هەزاران تەن ڕەوانەی بازاڕە ناوخۆیییەكان دەكرێن.
- لەڕووی سامانی سروشتییەوە تا ئێستا ئەو ناوچەیە جگە لە كانەبەردەكانی گەڵاڵە، بەردەزەرد و ئاوێكی زۆری شیرینی سروشتی هیچ جۆرە سامانێكی تری لێ نەدۆزراوەتەوە كە پێشبینی دەكرێت ناوچەیەكی دەوڵەمەندی بواری سامانی سروشتی بێت.
باری كۆمەڵایەتی
ناوچەی باڵەكایەتی لە ڕووی پێكهاتەی ئایینییەوە لە ٪١٠٠ پابەندن بە ئایینی ئیسلامەوە، هەر لە كۆنەوە مەڵبەندی فێركردنی زانست و ئایینی ئیسلام بووە بۆ نموونە كەڵەشاعیری گەوەری كورد نالی و حاجی قادری كۆیی لە حوجرەكانی شێخ وەتمان و خۆشكان كە دوو گوندی سەر بە چۆمانن خۆێندوویانە، هەروەها مامۆستای گەورە مەلا ئادەم لە گوندەكانی دۆڵی ڕوست و ناوچەی باڵەكایەتی ڕۆڵێکی كاریگەری هەبووە.
ڕێژەی ئافرەت: ٪٤٦
ڕێژەی پیاو: ٪٥٤
ڕێژەی منداڵ: ٪٢٨
پرۆژه ستراتیجییه‌کانی سنووری قه‌زای چۆمان
ئاو: ئاو پرۆژەیەكی ستراتیجیی گەورەیە كە لە پرژێ بۆ قەزای چۆمان دێت، بە هاتنی ئەو پرۆژەیە بۆ چەندان ساڵی داهاتوو كێشەی گەیشتنی ئاو بۆ سەنتەری قەزا چارەسەر کراوە. گەڕەکەكانی وەك پێویست تۆڕی ناوخۆیییان بۆ دابین نەكراوە و پێویستیان بە فراوانكردن هەیە، گوندەكانی دەوروبەری سەرجەمیان پرۆژەی ئاوی خواردنەوەیان بۆ دابین كراوە زۆربەشیان دوای فراوانبوونی گوندەكان بۆیان فراوان كراوە. سەنتەری قەزایەكە لە ڕووی گەیاندن و ئەنجامدانی پڕۆژەی ئاوی شیرین هیچ گرفتێكی نییە.
كارەبا: لە سنوری قەزای چۆمان سوود لە تۆڕەكانی كارەبای نیشتیمانی وەردەگیرێت و لە ڕێگەی وێستگەی چۆمانی (٣٣) كەی ڤەی ئەی تۆڕی كارەبا بۆ سەرجەم گوندەكانی سەنتەری قەزا و گەڕەكەكانی دابین كراوە و بەپێی كاتی نیشتیمانی كارەبا دەگاتە هاووڵاتییان.
خوێندن: لە سەنتەری قەزا نۆ قوتابخانە هەن كە دوو دەوامیان تێدا دەكرێت لەگەڵ یەك پەیمانگا و دوو باخچەی ساوایان، هەروەها لە گوندەكانی سنووری سەنتەری قەزا ٦ قوتابخانە هەیەن.
ناحیە و گوندەکان
قەزای چۆمان بە سەنتەری قەزاکەوە لە پێنج ناحیە و ١١٦ گوند پێکهاتووە:
چۆمان (سەنتەری قەزا)
گوندەکان
- وێزێ
- ئێنە
- مەران
- خۆشكان
- بندایزان
- باسان
- مژدەدینان
- سێ كانیان
- مەمی خەلان
- شێخ وەسانان
- ناوەندە
ناحیەی قەسرێ
گوندەکان
- ئیسکاو
- بەردەڕەشان
- بنەڵە
- بوران
- خەزێنە
- داڵکان
- دیلمان
- ڕەژدوور
- ڕەزوێکە
- زەنگەڵین
- زێوکان
- سایە
- سەرکان
- سەرنێڵ
- سۆرەبان
- شیناوە
- شیوێ گوڵان
- چۆمساک
- قەڵات
- کۆیلە
- ماکۆسان
- ماونان
- مێرگە
- نێوخانان
- وەسان
- وەڵزە
- وەڵاش
- پردی زەرد
- چۆمە
- بەستێ
- مێرگەی خواروو
- کاولان
- قەسرێی چۆمان
- ڕەزمیر
- سمۆرە
ناحیەی سمیلان
- سمیلان
- چۆمباڵۆک
- چۆمانی سمایل ئاغا
- دۆڵبالیس
- گوێزلینگە
- شێرکاوە
- دێگە، چۆمان
- مامەخەتیبیان
- بێشە
- ئاشی خدرئاغا
- بەستەوانیە
- گەروو بێشە
- گزرە
- جاوەکە
- ھەبلەسان
- چۆمبرس
- گەزنە
- ھۆرێ
- ھەوێزە بۆر
- کاولان
- دزووک
- نزاری
- دۆلانە
- شیوەچنار
- دارەگرد
- شیوەماوان
- ماوان
- بێولە
- برایەتی
- پیرۆمەر
- سرێشمە
- ئاشی بێکۆرە
- گوڵان
- ڕوست
- گرتک
- شلۆک
- درێشک
- شلان
- سەری مارساوا
ناحیەی حاجی ئۆمەران
گوندەکان
- ئازادی
- ئاشی بڕەگوێز
- ئاڵانە
- باوەکراوە
- واشانکە
- خەلان
- دەربەندی ڕایات
- دۆڵەبۆن
- ڕایات
- ڕەشەھەرمێیان
- زینوێ
- سەیداوە
- شۆرە
- شیوەڕەش
- چیکان
- گەلەژێر
- گوندەژۆر
- ماوەتان
- ناوەندە
ناحیەی گەڵاڵە
گوندەکان
- ڕەشەکەڵ
- پاشکۆز
- ناوکێلەکان
- ئۆمەراوە
- ڕەزان مەلا برایم
- کانی سماق
- کانی زیل
- داروسەلام
- گوێزان
- بێرەش
