ناوه‌ڕۆك
ناساندن
موستەفا ئیسمەت ئینۆنو یان عیسمەت ئینۆنۆ (بە ئینگلیزی: Mustafa İsmet İnönü، بە عەرەبی: مصطفى عصمت إينونو) ئەفسەر و دەوڵەتمەدارێکی سوپای تورکیا بووە کە لە ١١ی تشرینی دووەمی ١٩٣٨ تا ٢٢ی ئایاری ١٩٥٠ وەک دووەم سەرۆک کۆماری تورکیا کاری کردووە، هەروەها سێ جار سەرۆکوەزیرانی تورکیا بووە؛ لە ساڵی ١٩٢٣ تا ١٩٢٤، ١٩٢٥ تا ١٩٣٧، و ١٩٦١ تا ١٩٦٥.
ئینۆنو لەلایەن زۆر کەسەوە وەک دەستی ڕاستی موستەفا کەمال ئەتاتورک ناسراوە، هاوڕێیەتییان دەگەڕێتەوە بۆ هەڵمەتی گالیپۆلی. لە جەنگی یۆنان-تورکیا لە ساڵانی ١٩١٩-١٩٢٢، وەک یەکەم سەرۆکی ئەرکانی گشتی لە ساڵی ١٩٢٢ تا ١٩٢٤ بۆ سوپای تورکیا کاری کردووە، لەو ماوەیەدا فەرماندەیی هێزەکانی شەڕەکانی ئینۆنوی یەکەم و دووەمی کردووە. بەهۆی ئەوەشەوە کەمال ئەتاتورک ناوی ئینۆنوی بە عیسمەت بەخشی، ئەمەش کاتێک یاسای پاشناوی ساڵی ١٩٣٤ پەسەندکرا. هەروەها سەرۆکی دانوستانکاری کۆنفرانسی مودانیا و لۆزان بووە بۆ حکوومەتی ئەنقەرە بە سەرکەوتوویی دانوستانەکانی بەڕێوە بردووە و سەرکەوتوو بووە لە دوورخستنەوەی پەیماننامەی سیڤەر و ڕێکخستنی پەیمانی لۆزان. ئینۆنو وەک سەرۆکوەزیران، زۆرێک لە چاکسازییە مۆدێرنکردن و ناسیۆنالیستەکانی ئەتاتورکی لەناوبرد. هەروەها فەرمانی ئەنجامدانی کۆمەڵکوژی زیلانی دا.
ئینۆنو دوای مردنی ئەتاتورک لە ساڵی ١٩٣٨ بوو بە سەرۆکی تورکیا، و لەلایەن پەرلەمانەوە نازناوی فەرمی سەرۆکی نیشتمانی پێبەخشرا. ئینۆنو وەک سەرۆک و سەرۆکی پارتی کۆماریخوازی گەل (جەهەپە)، سەرەتا درێژەی بە دەوڵەتی یەک حیزبی تورکیا دا. قەیرانی گەرووی تورکیا ئینۆنوی وای لێکرد پەیوەندییەکی نزیکتر لەگەڵ زلهێزەکانی ڕۆژاوا دروست بکات، لە کۆتاییدا وڵاتەکە لە ساڵی ١٩٥٢ پەیوەندی بە ناتۆوە کرد، هەرچەندە ئەو تا ئەو کاتە سەرۆک کۆمار نەمابوو.
کوتلەگەرایی لە نێوان ستاتستەکان و لیبراڵەکان لە جەهەپەدا بووە هۆی دروستبوونی پارتی دیموکرات لە ساڵی ١٩٤٦. ئینۆنو لەو ساڵەدا یەکەم هەڵبژاردنی فرە حیزبی لە مێژووی کۆماردا ئەنجامدا و قۆناغی فرە حیزبی تورکیای دەستپێکرد. لە ساڵی ١٩٥٠دا بە شێوەیەکی ئاشتیانە دەسەڵات دەگوازرێتەوە بۆ دیموکراتەکان کاتێک جەهەپە لە هەڵبژاردنەکاندا تووشی شکست بوو. ئینۆنو بۆ ماوەی دە ساڵ وەک سەرۆکی ئۆپۆزسیۆن کاری کردووە پێش ئەوەی بگەڕێتەوە سەر دەسەڵات وەک سەرۆکوەزیران دوای هەڵبژاردنەکانی ساڵی ١٩٦١ کە دوای کودەتاکەی ساڵی ١٩٦٠ بەڕێوەچوو. ساڵانی شەستەکان ئینۆنو جەهەپەی وەک پارتێکی سیاسی داهێنایەوە کە پەیڕەوکاری "چەپی ناوەند" بوو. ئینۆنو تا ساڵی ١٩٧٢ بە سەرۆکی جەهەپە مایەوە، دواتر لە کێبڕکێیەکی سەرکردایەتیدا لەلایەن ئەجەڤیتەوە شکستی هێنا. لە ٢٥ی کانوونی دووەمی ١٩٧٣ بەهۆی جەڵتەی دڵەوە لە تەمەنی ٨٩ ساڵیدا کۆچی دوایی کرد و بەرانبەر گۆڕی ئەتاتورک لە ئەنقەرە بەخاک سپێردراوە.
ژیان
موستەفا ئیسمێت لە ساڵی ١٨٨٤ لە شاری ئیزمیر ئایدین ڤیلایەت لەدایکبووە، بە گوێرەی ئەو ئەندامانەی کە لە پاشخانی باوباپیرانی بنەماڵەکە دەکۆڵنەوە، کورومئۆغڵوس بە ڕەچەڵەک تورک بوون، لە کاتێکدا سەرچاوە لاوەکییەکان ئاماژە بەو بنەماڵە دەکەن کە بە ڕەچەڵەک کورد بوون. دایکی کچی مودریس حەسەن ئەفەندی بوو کە سەر بە زانایان بوو و ئەندامی بنەماڵەیەکی تورکی شاری ڕزگراد (بولگاریای ئێستا) بوو.
ئیسمێت خوێندنی سەرەتایی لە شاری سیڤاس تەواو کردووە و لە ساڵی ١٨٩٤ لە قوتابخانەی سیڤاسی سەربازی لاوان دەرچووە، دواتر بۆ ماوەی ساڵێک لە قوتابخانەی سیڤاس بۆ فەرمانبەرانی حکوومی خوێندوویەتی. لە ساڵی ١٩٠٣ لە قوتابخانەی ئیمپریال بۆ ئەندازیاریی سەربازی دەرچووە وەک ئەفسەری لیوای تۆپخانە، و چووە ناو ئەکادیمیای سەربازی بۆ ئەوەی وەک کاپتنی ستافی پلە یەک کار بکات.
ئیسمێت لە ڕێگەی عەلی فەتحی (ئۆکیار)ـەوە بۆ ماوەیەکی کورت پەیوەندی بە کۆمیتەی یەکێتی و پێشکەوتنەوە (ئیتحادو تەرەقی) کرد لە ساڵی ١٩٠٧، کە ئارەزووی ڕووخاندنی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەمی دەکرد. لە کاتی ڕووداوی ٣١ی ئازاردا، لە گەلەی دووەمی سوارەدا بوو کە کۆکرابوونەوە بۆ ئەوەی پەیوەندی بە سوپای کردارەوە بکەن و ڕێپێوانیان کرد بۆ سەر قوستەنتینیە بۆ لابردنی عەبدولحەمیدی دووەم. دوای سەرکوتکردنی یاخیبوونەکە گەڕانەوە بۆ ئەدریانۆپڵ، پێشەنگ موستەفا ئیسمێت لە هاوینی ساڵی ١٩٠٩دا لیژنەکەی بەجێهێشت.
یەکەم سەرکەوتنی سەربازی خۆی بە سەرکوتکردنی ڕاپەڕینی ئیمام یەحیا محەمەد حەمیدین لە یەمەن بەدەستهێنا. لە کۆتاییدا ئیسمەت بوو بە سەرۆکی ئەرکانی ئەو هێزەی کە بۆ سەرکوتکردنی یاخیبوونەکە نێردرابوو، و بە شێوەیەکی کەسیی لەگەڵ ئیمام یەحیا لە کافێتولعوزێر دانوستانی کرد بۆ ئەوەی یەمەن بگەڕێنێتەوە ناو ئیمپراتۆریەتەکە. بۆ ئەمەش پلەی بەرزکرایەوە بۆ پلەی پێشڕەو. لە مانگی ئازاری ساڵی ١٩١٣ گەڕایەوە بۆ قوستەنتینیە بۆ بەرگریکردن لە پایتەخت لە هێرشی بولگاریا لە کاتی جەنگی یەکەمی بەڵکان. ئیسمەت بەشێک بوو لەو شاندەی تورکیا کە وەک ڕاوێژکاری سەربازی لەگەڵ بولگارییەکان دانوستانیان لەسەر پەیمانی قوستەنتینیە کرد. پەیوەندییەکی نزیکی لەگەڵ ئێنڤەر پاشا هەبووە و ڕۆڵی کارای لە چاکسازیی سوپادا هەبووە.
شەڕی سەربەخۆییی تورکیا
دوای داگیرکردنی قوستەنتینیە لە ١٦ی ئازاری ١٩٢٠، بڕیاریدا هەڵبێت بۆ ئەنادۆڵ بۆ ئەوەی پەیوەندی بە حکوومەتی ئەنقەرە بکات. لە ٦ی حوزەیرانی ١٩٢٠ لەلایەن حکوومەتی عوسمانییەوە بە غیابی سزای لەسێدارەدانی بەسەردا سەپێندرا، لە مانگی ئایاری ١٩٢٠دا کرایە سەرۆکی ئەرکانی گشتی. ساڵی دواتر وەک فەرماندەی بەرەی ڕۆژئاوای سوپای GNA دەستنیشانکرا، دوای بردنەوەی لە شەڕی یەکەم و دووەمی ئینۆنو پلەی میرلیڤا بەرزکرایەوە. کاتێک یاسای ناوی بنەماڵە لە ساڵی ١٩٣٤ پەسەند کرا موستەفا کەمال ناوی بنەماڵەی ئینۆنوی بەخشییە ئیسمێت، کە شەڕەکانی تێدا سەرکردایەتی کردبوو.
دوای سەرکەوتنی شەڕی سەربەخۆیی، ئیسمەت پاشا وەک سەرۆکی دانوستانکاری شاندی تورکیا دەستنیشانکرا، چ بۆ ئاگربەستی مودانیا و چ بۆ پەیمانی لۆزان.
کۆنفرانسی لۆزان لە کۆتایی ساڵی ١٩٢٢ کۆبووەوە بۆ یەکلاییکردنەوەی مەرجەکانی پەیماننامەیەکی نوێ کە جێگەی پەیمانی سیڤەر دەگرێتەوە. ئیسمەت بە ئیرادەی سەرسەختانەی لە دیاریکردنی پێگەی ئەنقەرە وەک حکوومەتی شەرعی و سەروەری تورکیا ناوبانگی دەرکرد. دوای پێشکەشکردنی هەڵوێستەکەی، ئیسمێت لە کاتی وتارەکانی وەزیری دەرەوەی بەریتانیا لۆرد کورزۆن ئامێری بیستنی خۆی کوژاندەوە.
سەرۆک وەزیرانی
موستەفا ئیسمێت لە ماوەی سەرۆکایەتی موستەفا کەمال ئەتاتورک وەک سەرۆکوەزیرانی تورکیا کاری کردووە، لە ماوەی سەرۆکایەتی فەتحی ئۆکیار بۆ ماوەی سێ مانگ دەستی لە پۆستی سەرۆکوەزیرانی تورکیا کێشاوەتەوە، ئینۆنو یارمەتی جێبەجێکردنی زۆربەی بەرنامە چاکسازیخوازەکانی ئەتاتورکی دا. پێشنیاری ئەو بوو کە ئەنقەرە بکرێتە پایتەختی تورکیا، کە لەلایەن پەرلەمانەوە پەسەند کرا. لە کۆتا ساڵی سەرۆکایەتی ئەتاتورکدا جەلال بەیار جێگەی ئینۆنوی گرتەوە، ئینۆنو هەروەها فاکتەری گرنگ بوو لە ڕاگەیاندنی کۆمار و هەڵوەشاندنەوەی وەزارەتی خەلافەت و ئەوقاف. لە ٢٢ی تشرینی دووەمی ١٩٢٤ بە هۆکاری تەندروستی دەستی لە پۆستی سەرۆک وەزیران کێشایەوە بۆ فەتحی ئۆکیار، بەڵام بەو پێیەی بەهۆی یاخیبوونی شێخ سەعیدەوە نەیتوانی دەنگی متمانە لە پەرلەمان بەدەستبهێنێت، ئینۆنو گەڕایەوە بۆ سەرۆکایەتی وەزارەت. ئینۆنو دەستبەجێ هەموو پارتە ئۆپۆزسیۆنەکان و چاپەمەنی قەدەغە کرد. دادگاکانی سەربەخۆیی بۆ دادگاییکردنی یاخیبووانی کورد دامەزرانەوە.
سیاسەتی ناسیۆنالیستی
ئینونۆ لەکاتی مامەڵەکردن لەگەڵ ڕاپەڕینی شێخ سەعید سیاسەتێکی ناسیۆنالیستی تورکی ڕاگەیاند و هانی تورککردنی دانیشتوانی غەیرە تورکی دا. دوابەدوای سەرکوتکردنی شۆڕشی شێخ سەعید، سەرۆکایەتی ئەنجوومەنی چاکسازی بۆ ڕۆژهەڵات کرد کە ڕاپۆرتی چاکسازی لە ڕۆژهەڵات ئامادەکرد، پێشنیاری ڕێگری لە دامەزراندنی نوخبەیەکی کوردی کرد، بۆ قەدەغەکردنی زمانە غەیرە تورکییەکان و دروستکردنی یەکە کارگێڕییەکانی ناوچەیی بە ناوی پشکنەری گشتی، کە بڕیار بوو بە یاسای سەربازی بەڕێوەببرێن. سەبارەت بە کورد ئەمانەی ڕاگەیاند; "ئێمە ڕاشکاوانە ناسیۆنالیستین و ناسیۆنالیزم تاکە فاکتەری یەکگرتوویی ئێمەیە. پێش زۆرینەی تورکیا توخمەکانی تر هیچ جۆرە کاریگەرییەکیان نییە. بە هەر نرخێک بێت، دەبێت دانیشتووانی خاکەکەمان بکەین بە تورک، ئەوانەی دژایەتی دەکەن لەناویان دەبەین" دوابەدوای ئەم ڕاپۆرتە، سێ پشکنەری گشتی لە ناوچە کوردستانییەکان دامەزران کە لە چەند پارێزگایەک پێکهاتبوون. بە فەرمانی ڕاستەوخۆی ئینۆنو، لە ماوەی شۆڕشی ئارارات، کۆمەڵکوژی زیلان لە هەزاران هاوڵاتی مەدەنی کورد لەلایەن هێزە وشکانییەکانی تورکیاوە لە دۆڵی زیلان لە پارێزگای وان لە ١٢ و ١٣ی تەممووزی ١٩٣٠ ئەنجامدرا. دواتر هەستا بە گوێزانەوەی کەسانی ئەلبانی و ئەبخازی و چەرکەسی و کوردەکان بۆ ناوچەکانی تری تورکیا و نیشتەجێکردنیان بە زۆر بە مەبەستی دروستکردنی دەوڵەتێکی یەکسان لە تورکیا.
سیاسەتی کۆمەڵایەتی
ئینۆنو بەرپرسیار بوو لە زۆربەی ئەو یاسا چاکسازییانەی کە لە سەردەمی یەک حیزبی تورکیادا ڕاگەیەندرابوون. یاسای کڵاو و داخستنی کۆشکەکانی دەروێش لە ساڵی ١٩٢٥ دەرچوو، لە ساڵی ١٩٢٨ ئەلفوبێی تورکی گۆڕا بۆ نووسین بە پیتی لاتینی، و لە ساڵی ١٩٣٤ ناونیشانەکانی وەک ئەفەندی و بەی و پاشا هەڵوەشایەوە و هەندێک جلوبەرگی ئایینی قەدەغە کرا. هەروەها ساڵی ١٩٣٤ ئەو ساڵە بوو کە یاسای ناوی بنەماڵە پەسەندکرا.
سياسەتى ئابوورى
ئینۆنو بە دەستێوەردانی قورسی حکوومەت ئابووری بەڕێوەبرد، بەتایبەتی لە سەردەمی خەمۆکیی گەورەدا (Great Depression)، بە جێبەجێکردنی پلانێکی ئابووری کە لە پلانی پێنج ساڵەی یەکێتیی سۆڤیەت وەرگیراوە. بەم کارە زۆرێک لە موڵک و ماڵی تایبەتی خستە ژێر کۆنترۆڵی حکوومەتەوە. بەھۆی ھەوڵەکانی، تاوەکوو ٢٠٢٠ـەکانیش زیاتر لە ٧٠٪ی زەوییەکانی تورکیا هی دەوڵەتە.
ئەتاتورک بە خواستی سیستەمێکی ئابووری لیبڕاڵتر، لە ساڵی ١٩٣٧دا حکوومەتی ئینۆنوی هەڵوەشاندەوە و جەلال بەیاری دامەزرێنەری یەکەمین بانکی بازرگانیی تورکی وەک سەرۆکوەزیران دەستنیشان کرد، بەم شێوەیە ڕکابەرییەکی دەیان ساڵەی نێوان بەیار و ئینونۆ دەستیپێکرد.
سەرۆکایەتی
دوای کۆچی دوایی ئەتاتورک لە ١٠ی تشرینی دووەمی ١٩٣٨، ئینۆنو وەک گونجاوترین کاندید بۆ جێنشینی ئەتاتورک سەیر دەکرا، و بە کۆی دەنگ وەک دووەم سەرۆکی کۆماری تورکیا و سەرۆکی پارتی کۆماری گەل (جەهەپە) هەڵبژێردرا.
یەکێک لە یەکەم کارەکانی بریتی بوو لە لکاندنی دەوڵەتی هاتای لە ساڵی ١٩٣٩ کە سەربەخۆیی لە سووریای فەرەنسا ڕاگەیاند. ئینۆنو ویستی لە دەسەڵاتی یەک حیزبییەوە بچێتە پێشەوە بە هەنگاوی زیادە بۆ سیاسەتی فرە حیزبی. هیوای خواست لە ڕێگەی دامەزراندنی گرووپی سەربەخۆوە وەک هێزێکی ئۆپۆزسیۆن لە پەرلەماندا ئەم کارە بە ئەنجام بگەیەنێت، بەڵام لە هەلومەرجی سەردەمی جەنگدا ئەوە نەکرا. ئینۆنو لە ساڵی ١٩٣٩دا بەهۆی جیاوازی نێوان خۆی و ئەو، سەبارەت بە سیاسەتی ئابووری، حکوومەتی بەیاری لە کارەکەی دوورخستەوە. سەرەتای پیشەسازیی تورکیا لە سەردەمی ئینۆنودا خێراتر بوو بەڵام دەستپێکردنی جەنگی جیهانیی دووەم گەشەی ئابووریی تێکدا.
چاکسازییەکی زۆر لە پەروەردەدا لە سەردەمی سەرۆکایەتی ئینۆنودا بە هەوڵەکانی حەسەن عەلی یوجەل کە وەزیری پەروەردە بوو ئەنجام درا. ساڵی ١٩٤٠ دامەزراندنی پەیمانگاکانی گوندەکانی بەخۆیەوە بینی، کە تێیدا خوێندکارانی ئاستێکی باش لە لایەنی لادێ هەڵبژێردران بۆ ئەوەی وەک مامۆستا ڕابهێنن و بگەڕێنەوە بۆ شارەکەی خۆیان بۆ بەڕێوەبردنی بەرنامەکانی گەشەپێدانی کۆمەڵگە.
وڵاتەکە بە درێژایی جەنگی جیهانیی دووەم لە دۆخێکی پڕاکتیکی شەڕدا بوونی هەبوو: بەشەخۆراک و قەدەغەی هاتووچۆ جێبەجێکرا، باجی زۆریش دانرا، ئەمەش بووە هۆی سەختی ئابووری بۆ زۆر کەس. یەکێک لەو باجانە باجی سەروەت و سامان بوو، باجێکی جیاکاری بوو کە داوای پارەدانی یەکجارەکی زۆر بەرزی لە کەمینە غەیرە موسڵمانەکانی تورکیا دەکرد. ئەم باجە لەلایەن زۆر کەسەوە بە درێژەی باجی جزیە دەبینرێت کە ناموسوڵمانەکان لە سەردەمی عوسمانییەکان دەیاندا، یان سیاسەتی ئابووری میلـلی ئیکتیسات (ئابووریی نیشتمانی) کە لەلایەن ڕژێمی کۆمیتەی یەکێتی و پێشکەوتن.
ئینۆنو لە کۆبوونەوەیەکدا لە بورسا بۆ هەڵبژاردنە گشتییەکانی ساڵی ١٩٦٩. گەنجێک هاوارێکی لێکرد؛ "ئێوە ڕێگەمان پێدەدەن بەبێ خواردن بچین!" ئینۆنو وەڵامی دایەوە و گوتی "بەڵێ، ڕێگەم پێدایت بێ خواردن بڕۆیت، بەڵام نەمهێشت بێ باوک بیت" بە ئاماژەدان بە مردنی ملیۆنان کەس لە هەردوو دیوی جەنگی جیهانیی دووەم.
دوای جەنگ
ئینۆنو لە وتارێکی سەرەتاییدا بۆ ئەنجوومەنی نیشتمانیی گەورە لە ١ی تشرینی دووەمی ١٩٤٥، بە ئاشکرا پێویستیی وڵاتەکەی بۆ پارتێکی ئۆپۆزسیۆنی دەربڕی. سەرەتا بەخێرهاتن لە جەلال بەیار کرا بۆ دامەزراندنی پارتی دیموکرات (دەپە) کە لە جەهەپە جیا بووەوە. بەڵام بەهۆی هیستریای دژە کۆمۆنیستەکانەوە کە بەهۆی هەڕەشەی نوێی سۆڤیەتەوە هاتە ئاراوە، پارتە چەپەکانی نوێ بە خێرایی قەدەغە کران و دەستپێشخەرییەکانی گەشەپێدانی گوندنشینی وەکوو پەیمانگاکانی گوند و ژووری خەڵک داخران. تەنانەت بەو جۆرە فشارە لەلایەن چەپەوە، ئینۆنو لە ساڵی ١٩٤٥ وەزارەتی کاری دامەزراند و پارێزگاری گرنگی بۆ کرێکاران واژۆ کرد و کردیە یاسا. زانکۆکان خۆبەڕێوەبەرییان ئۆتۆنۆمییان پێدرا و ناسناوی ئینۆنو کە "سەرۆکی نەگۆڕ"ی جەهەپە بوو، هەڵوەشایەوە.
ئینۆنو ڕێگەی دا کە یەکەم هەڵبژاردنی فرە حیزبی تورکیا لە ساڵی ١٩٤٦ ئەنجام بدرێت، لەگەڵ ئەوەشدا هەڵبژاردنەکان بە شێوەیەکی بەناوبانگ ئازاد و دادپەروەرانە نەبوون؛ دەنگدان لە ژێر چاوی بینەران ئەنجام دەدرا کە دەیانتوانی دیاری بکەن کە کام دەنگدەر دەنگی بە کام لایەن داوە. لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەکانی ساڵی ١٩٥٠دا، جەهەپە بە ٤١%ی دەنگەکان لە بەرانبەر ٥٥%ی دەنگەکانی پارتی دیموکرات لە هەڵبژاردنەکەدا دۆڕا، بەڵام بەهۆی سیستەمی هەڵبژاردنی براوە هەمووی دەبات، پارتی دیموکرات ٨٥%ی کورسییەکانی پەرلەمانی وەرگرت. ئینۆنو سەرۆکایەتی گواستنەوەی ئاشتیانەی دەسەڵاتی بۆ بەیار و عەدنان مێندەرێس کرد. بەیار وەک سێیەم سەرۆک کۆماری تورکیا، مێندرێس وەک یەکەم سەرۆک وەزیرانی تورکیا کە لە جەهەپە نەبێت دیاری کران. دوای ئەوەش ئیسمەت وەک سەرۆکی ئۆپۆزسیۆن دەستی بە کار کرد.
سەرۆکایەتی دووەم
لە ٢٧ی ئایاری ١٩٦٠ هێزە چەکدارەکانی تورکیا حکوومەتەکەی بەیاریان ڕووخاند. دوای دەسەڵاتی جونتا کە تێیدا پارتی دیموکرات قەدەغەکرا و سەرکردە باڵاکانی لە دادگاییکردنی یاسیدا لەسێدارەدرا، ئینۆنو دوای هەڵبژاردنەکانی ساڵی ١٩٦١ وەک سەرۆکوەزیران گەڕایەوە سەر دەسەڵات، کە تێیدا جەهەپە لە هەڵبژاردنەکاندا سەرکەوتنی بەدەستهێنا.
حکوومەتەکانی ئینۆنو بە هەوڵێک بۆ کەمکردنەوەی گرژییەکانی نێوان هێزە توندڕەوەکانی ناو سوپای تورکیا کە خوازیاری درێژکردنەوەی دەسەڵاتی جونتا بوون و دیموکراتەکانی پێشوو کە ئاواتەخوازی لێبوردن بوون پێناسە کران. جەهەپەی ئینۆنونۆ کورسی پێویستی لە دەسەڵاتی یاسادانان بەدەست نەهێنا بۆ ئەوەی زۆرینەی دەنگ لە هەڵبژاردنەکاندا بەدەستبهێنێت، بۆیە لە هەوڵێکدا بۆ دروستکردنی ئاشتەوایی لەگەڵ پارتی دادپەروەری نیو دیموکرات و پارتی تورکیای نوێ و پارتی نەتەوەی گوندنشینانی کۆماریخواز تا ساڵی ١٩٦٥ حکوومەتی هاوپەیمانی پێکهێنا.
ئینۆنو لەکاتێکدا هاوپەیمانی لەگەڵ پارتی نەتەوەی گوندنشینانی کۆماریخوازی ڕاستڕەوی توندڕەودا بوو، دەستبەرداری پەیماننامەی دۆستایەتی یۆنان-تورکیا بوو لە ساڵی ١٩٣٠ و ڕێوشوێنی لە دژی کەمینەی یۆنانی گرتەبەر. هەروەها حکوومەتی تورکیا بە توندی یاسایەکی جێبەجێ کرد کە لە مێژ بوو چاوپۆشی لێکرابوو کە هاووڵاتیانی یۆنانی لە پیشە قەدەغە دەکرد، بۆ نموونە یۆنانیەکان نەیاندەتوانی پزیشک، پەرستار، تەلارساز، پێڵاوچن، بەرگدروو، لۆریچی، گۆرانیبێژی باڕ، ئاسنگەر، چێشتلێنەر بن و ٥٠ هەزار یۆنانی دیکە دیپۆرت کران. ئەم کارانە بەهۆی پەرەسەندنی هەستی دژە یۆنانی لە تورکیادا ئەنجامدرا دوای ئەوەی جارێکی دیکە ململانێی نەتەوەیی لە قوبرس هەڵگیرسایەوە.
ئینۆنو دوای ئەوەی لە هەردوو هەڵبژاردنی گشتی ساڵی ١٩٦٥ و ١٩٦٩دا بە سەرۆکی پارتی داد سولەیمان دەمیرێل دۆڕا، گەڕایەوە بۆ ئۆپۆزسیۆن. تا ساڵی ١٩٧٢ وەک سەرکردەی جەهەپە مایەوە، دواتر قەیرانی نێوان حیزبەکان بەهۆی پشتگیریکردنی یاداشتنامەی سەربازی ساڵی ١٩٧١ بووە هۆی شکستی بەرانبەر ئەجەڤیت لە پێنجەمین کۆنفرانسی نائاسایی جەهەپەدا. ئەمەش یەکەمین دەرنەچوونی سەرکردەیەکی حیزب بوو لە کێبڕکێی سەرکردایەتیدا لە مێژووی کۆماردا. ئینۆنو پارتەکەی بەجێهێشت و دوای قسەکانی دەستی لە پەرلەمانتاری کێشایەوە.
کۆچی دوایی
لە ٢٥ی کانوونی دووەمی ١٩٧٣ ئیسمێت ئینونۆ لە تەمەنی ٨٩ ساڵیدا بەهۆی جەڵتەی دڵەوە کۆچی دوایی کرد، پەرلەمان تا ناشتنی ماتەمینی نیشتمانی ڕاگەیاند. لە ٢٨ی کانوونی دووەمدا لە ئەنتکابیر بەرامبەر گۆڕستانی ئەتاتورک بەخاک سپێردرا. دوای کودەتاکەی ساڵی ١٩٨٠، کەنعان ئێڤرێن دوانزە گۆڕی لە ئەنتکابیرەوە گواستەوە، بەڵام گۆڕەکانی ئینۆنونی لە شوێنی خۆیدا هێشتەوە.
